Davlat xizmatchisi va boshqaruv madaniyati - Pedagogika - Referatlar

Davlat xizmatchisi va boshqaruv madaniyati

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94 KB

Ko'chirib olish

Davlat xizmatchisi va boshqaruv madaniyati Reja: 1. Rahbar shaxs 2. Rahbar shaxsining axloqiy madaniyati 3. Rahbar shaxsining ma`naviy fazilatlari 4. Rahbar shaxs madaniyati

Tayanch iboralar : Rahbar shaxs, rahbar shaxs ma`naviyati, rahbar shaxsning axloqiy madaniyati, rahbar shaxsning ma`naviy fazilatlari, iste`dod, izlanish, zamonaviy bilimlilik, vatanparvarlik, yurtga sadoqat, fidoyilik, o‘z kasbining ustasi, mustaqil dunyoqarash, iymon-e`tiqod, inson bo‘lish, shaxsiy qadriyatlar, axloqan barkamol, mas`uliyat, ma`naviy-axloqiy sifatlar, insoniy fazilatlar, rahbar mahorati, shaxsiy yetuklik, shaxsiy namuna. Rahbar odamlarni, jamoani boshqarishi, ya`ni yetakchilik qila olishi xususiyati bilan o‘zgalardan ajralib turadi. U mehnat jamoasida va jamiyatda barchaning ko‘z o‘ngida bo‘ladi, qo‘li ostidagilarning ish va turmushi bilan bog‘liq muammolarni, kerak bo‘lsa, taqdirini ham hal qiladi. Uning zimmasida o‘zgalarga nisbatan ko‘proq mas`uliyat bor shu ma`noda mas`uliyat zamonaviy rahbar xodimlarni tayyorlashdagi asosiy mezon bo‘lib, bu burchni bajarishda qat`i bo‘lish kerak. Rahbar shaxs - jamiyat, davlat, tashkilotda doimiy va hal qiluvchi ta`sirga ega bo‘lgan shaxs. Rahbar ishning ko‘zini biladigan, jamoa, soha manfaatlarini ko‘zlab faoliyat yuritadigan boshqaruv xodimidir. Rahbarlik aql-farosat, kuch-g‘ayrat, izlanish va topqirlikni, o‘z ustida tinmay ishlash, tadbirkorlikni talab qiladi. ―Rahbar tushunchasining quyidagi jihatlari ahamiyatlidir: 1. Rahbar-ijtimoiy shaxs sifatida ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish resurslarini birlashtirib, uning asosiy harakatlantiruvchi kuchini boshqaruvchi shaxs. 2. Rahbar har qanday ishni amalga oshirish uchun, avvalo, mustaqil qaror qabul qiladi. Bu qaror rahbarning tadbirkorlik, ishbilarmonlik faoliyati maqsadlarini belgilaydi. 3. Rahbar mehnati, ayni vaqtda, tadbirkorlikka asoslangan mashaqqatli faoliyatdir. Unga sarflangan kuch, mablag‘ ba`zan vaqtincha foyda emas, zarar

keltirishi, muassasa foyda o‘rniga zarar ham ko‘rishi mumkin. U bunday holatlarni oldindan ko‘ra olishi va ularga tayyor turishi, zarur bo‘lganda, faoliyatini qayta boshlashi, o‘zida bunga kuch-g‘ayrat topa bilishi lozim . Yuqorida keltirilgan jihatlar rahbarlik faoliyatining ma`lum aspektlarini namoyon etadi. Masalaning ikkinchi tomoni - rahbarlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchining shaxsi bilan bog‘liq yuksak insoniy fazilatlardan iboratdir. Rahbar halol-pok, vijdonli, iymonli, qattiqqo‘l, diyonatli, mehr-shafqatli bo‘lishi kerak. Rahbarlikka egri yo‘l, egri qo‘l, egri maqsad bilan erishib bo‘lmaydi. Fe`l-atvorida egrilik bor kishi rahbarlik lavozimida uzoq faoliyat yuritolmaydi. Rahbar mustaqil bo‘lishi, ijtimoiy faoliyatning qonunan taqiqlanmagan hamma sohasi bilan shug‘ullana olishi lozim. Shu bilan birga, u o‘zi boshqarayotgan jamoa orasida obro‘-e`tiborga ega bo‘lishi zarur. Rahbar faol bo‘lmasa, jamiyatda ijtimoiy faollik shakllanmaydi. Kattami, kichikmi, qaysi mansabda bo‘lishidan qat`i nazar, har bir rahbar oldida «o‘z ishimga talab darajasida yondashishim uchun nimalarni bilishim, qanday fazilatlarga ega bo‘lishim kerak?» - degan savol hamisha ko‘ndalang turadi. Boshqaruvda tajriba, ko‘nikma, mahorat, bilim, aql va idrokning ham roli katta. Ammo, eng avvalo, boshqaruv - bu san`at, aniqrog‘i, ijoddir. Rahbarlikka ham, xuddi san`atkor uchun zarur bo‘lganidek, iqtidor va iste`dod lozim. YA`ni, har kimdan san`atkor chiqmaganidek, istagan odamdan ham yaxshi rahbar chiqavermaydi. Rahbar o‘z qobiliyati, iste`dodini ishga solib izlanadi, shu maqsadda hayotni, odamlarni chuqur o‘rganadi. Natijada, to‘plagan bilimlari, tajribalarini boshqaruvning umumiy qonuniyatlari asosida shakllantirib, o‘zining rahbarlik usulini yaratadi. U o‘z boshqaruv usullarini shakllantirishda mutlaqo erkin shaxsdir, lekin uning rahbarlik usuli ijobiy natija berishi kerak. Rahbarlik faoliyatining samaradorligi rahbar shaxsning tafakkuri, aql-idrokiga ham bevosita bog‘liq bo‘ladi. Tafakkur rahbarga keng va chuqur fikrlay olish, yaxshini yomondan, foydani zarardan, muhimni nomuhimdan bexato ajrata olish imkoniyatini beradi. Bu - hammaga ham nasib qilavermaydigan yuksak fazilat. Agar rahbarda shular

shakllangan bo‘lsa, bunday rahbar boshqaruvning sir-asrorlarini qiynalmasdan egallaydi hamda o‘z jamoasida obro‘ e`tiborga ega bo‘lib, ular ishonchini qozonadi. Demak, har qanday rahbar keng va chuqur fikrlay olishi bilan birga, chaqqon va uddaburon, harakatchan va shijoatli bo‘lishi ham kerak. Shuning uchun rahbarlik faoliyatini tafakkur va harakat birligi deyish mumkin. Rahbardagi o‘ziga xos talabchanlik, mehribonlik hamda mas`uliyat jamoa a`zolarida ham javobgarlik hissining shakllanishiga sabab bo‘ladi. Malakali rahbar kadrlar tizimini muvaffaqiyatli shakllantirishda ―Ijtimoiy psihologiya, ―Rahbar psihologiyasi, ―Boshqaruv psihologiyasi kabi fanlarni yaxshi o‘zlashtirishi uchun bor imkoniyatini ishga solishi kerak. Xullas, jamoaga rahbarlik qilish katta san`at. Rahbar - ustoz, murabbiy, rahbar - millat tarbiyachisi, jamiyatimizdagi mas`ul shaxs. Uning mashaqqatli mehnati natijasi o‘laroq, kelajak vorislari kamol topib boradi. Demak, rahbarlarga qaratilgan e`tibor - Vatan taqdiriga qaratilgan e`tibordir. Rahbar shaxsining axloqiy madaniyati - individ tomonidan axloqiy ong orqali jamiyat madaniyatini idrok etish darajasi; axloq talablari inson xatti- harakatlari jamiyatning shakllantiruvchi ta`siri ostida qay darajada chuqur va uyg‘un ekanligi ko‘rsatkichidir. Turli omillar ta`siri ostida: rahbar shaxsining axloqiy madaniyati hayotiy tajriba va tarbiya; bilim va san`at shaxs jamiyatning axloqiy madaniyati yutuqlarini turli darajada o‘z ongi va xatti-harakatlarida jamlaydigan murakkab dastur bo‘lib, o‘z ichiga insoniyatning shunday tajribasini oladiki, unga ko‘ra inson an`anaviy vaziyatlarda axloqan ish yuritadi, hamda ongning ijodiy elementlarini - axloqiy aql, intuitsiyani ham o‘z ichiga oladi va ular yordamida muammoli vaziyatlarda axloqiy qarorlar qabul qila oladi. Rahbar shaxsining axloqiy madaniyatini shakllantirishdan maqsad - an`anaviy va ijodiy elementlarning optimal uyg‘unligiga erishish, shaxsning aniq bir tajribasini jamoatchilik axloqining barcha boyliklari bilan birlashtirishdir. Rahbar shaxsining axloqiy madaniyati - elementlarining yaxlit tizimi bo‘lib, axloqiy fikrlash madaniyati (axloqiy mulohaza yuritish qobiliyati, axloqiy bilimlardan foydalana olish, yaxshilik va yomonlikni ajratish, yuzaga kelgan

vaziyatning o‘ziga xos xususiyatlariga axloqiy me`yorlarni qo‘llay bilish va hokazolar) ni qamrab oladi. O‘z ichiga yana tuyg‘ular madaniyatini, insonning ―axloqiy rezonansga qobilligi, hamdardligi va jonkuyarligini; axloqiy tajribada his-tuyg‘u va o‘ylarning amalga oshirilish qiyofasini, ularning kundalik hayotda xatti-harakat me`yoriga aylanib borish darajasini xarakterlovchi xulq-atvor madaniyati; shakllarni reglamentlovchi qoidalarga qay darajada amal qilish sifatidagi etiketni, muloqotda shaxsning o‘zini tuta bilishini oladi. Qisqa qilib aytganda, rahbar shaxsining axloqiy madaniyati - umumiy axloqiy tamoyillarni bilish, ularni chuqur his etilgan qarashlariga aylantirish, xatti-harakatlarning eng munosib shaklini qo‘llay bilishdir. Uning har bir elementini o‘zlashtirish rahbar shaxsining axloqiy madaniyati mustahkamligini shakllantirishga yordam beradi. Rahbar shaxsi axloqiy madaniyatining oliy darajasini ―axloqiy donolik deb, axloqiy faoliyatining optimalligi va uyg‘unligini ta`minlab bera olish, har qanday vaziyatda ham munosib xatti-harakat qila olish deb ta`riflasa bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Davlat boshqaruvi organlari va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari xodimlarining odob-axloq namunaviy qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risida Qarori qabul qabul qilingan bo‘lib unda: ―Rahbar o‘ziga bo‘ysunuvchi xodimlarga nisbatan yuqori professionalizm, soflik va adolatda o‘rnak bo‘lishi, davlat organida yoxud uning tarkibiy yoki hududiy bo‘linmasida ma`naviy-psixologik muhit shakllanishiga ko‘maklashishi lozim, u bo‘ysunuvchi xodimlardan ularning xizmat vazifalari doirasidan chiqib ketadigan topshiriqlarni bajarishini talab qilmasligi, shuningdek qonunga xilof xatti-harakatlarni sodir etishga undamasligi kerak. Rahbar: manfaatlar to‘qnashuvining oldini olish va ularni tartibga solish yuzasidan o‘z vaqtida chora-tadbirlar ko‘rishi; korrupsiyaning oldini olish choralarini ko‘rishi; xodimlarni samarali boshqarishi, o‘ziga ishonib topshirilgan mulkka va moliyaviy mablag‘larga ehtiyotkorlik va tejamkorlik bilan munosabatda bo‘lishi shart. Rahbar o‘ziga bo‘ysunuvchi, xizmatdagi xulq-atvori prinsiplari va qoidalarini

buzayotgan xodimlarning xatti-harakatlariga (harakatsizligiga) yo‘l qo‘yilmasligi choralarini ko‘rmaganligi uchun javob beradi. Davlat xizmatchilari xulq-atvori bilan jamoada boshqa davlat xizmatchilari bilan o‘zaro ishchanlik va amaliy hamkorlik qaror topishiga da`vat etilgan. Davlat xizmatchilari xushmuomala, iltifotli, odobli, e`tiborli, fuqarolar va hamkasblari bilan munosabatda sabr-toqatli bo‘lishi, ularni hurmat qilishi shart. Davlat xizmatchilari o‘ziga bo‘ysunuvchilarga va fuqarolarga nisbatan qo‘pollik qilmasligi, odamlarning sha`ni va qadr-qimmatini kamsitmasligi, ularga asossiz psixologik va jismoniy ta`sir ko‘rsatish holatlariga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Xizmat vazifalarini bajarish chog‘ida ish sharoitlari va xizmat tadbirlarining shakliga bog‘liq holda davlat xizmatchilarining tashqi ko‘rinishi fuqarolarning davlat organiga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘lishiga yordam berishi, umumiy qabul qilingan ish uslubiga muvofiq bo‘lishi, ular rasmiyligi, vazminligi va tartibliligi bilan boshqalardan ajralib turishi kerak. Davlat xizmatchilari xizmatdan tashqari vaqtda umumiy qabul qilingan odob- axloq normalariga rioya etishlari, g‘ayriijtimoiy xatti-harakatlarga yo‘l qo‘ymasligi kerak . Rahbar shaxsining ma`naviy fazilatlari deganda, uning tilida aytilib, dilida, va barcha xatti-haraktlarida namoyon bo‘ladigan barcha ijobiy tomonlari tushuniladi. Rahbar shaxs ma`naviy fazilatlari unda mavjud bo‘ladigan iste`dod, izlanish, zamonaviy bilimlilik, vatanparvarlik, imon, diyonat, adolat, mehr-shafqat, e`tiqod, poklik, halollik, vafodorlik kabilarni o‘z ichiga oladi. Rahbar shaxs ma`naviyatiga xos fazilatlardan asosiysi Adolatdir. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov rahbar adolati haqida shunday degan: ―Rahbar adolati, elu yurtga yetakchilik qilishdek og‘ir mas`uliyatni bo‘yniga olgan odamning adolati bugungi kunda beqiyos ahamiyatga ega. Avvallari ham ko‘p bor aytgan bir fikrimni yana takrorlamoqchiman: xalq ochlikka, hamma narsaga chidashi mumkin, ammo adolatsizlikka chiday olmaydi. Odil hukmdor, adolatli rahbar g‘oyasi

Forobiydan Alisher Navoiygacha yana boshqa ko‘p-ko‘p mutafakkirlarimizning ulug‘ ma`naviy ideali bo‘lib kelgan. Rahbar shaxs ma`naviyatini tashkil qiluvchi fazilatlardan tashqari, yana insonga xos illatlar ham bor. Ular rahbar shaxs ma`naviyatining shakllantirishga to‘siq bo‘lmoqda. Misol uchun, professor E.G‘oziyev ana shunday illatlardan o‘n beshtasini ko‘rsatib o‘tadi: 1. O‘zini-o‘zi boshqara olmaslik. 2. Shaxsiy qadriyatlardan putur ketishi. 3. Shaxsiy maqsadning noaniqligi. 4. O‘zini-o‘zi kamol toptirishning izdan chiqqanligi. 5. Muammolarni hal qilish malakalarining yetishmasligi. 6. Ijodiy yondashuvda nuqsonlarning mavjudligi. 7. Odamlarga ta`sir o‘tkaza olmaslik. 8. Boshqaruv faoliyati xususiyatlarini yetarli darajada tushunmaslik. 9. Rahbarlik qilish malakalarining zaifligi. 10. Boshqalarni o‘qitish, ularga saboq berish, o‘rgatish uquvining yo‘qligi. 11. Mehnat jamoasini jipslashtirish qobiliyatining pastligi. 12. Yangiliklar bilan o‘zgalar e`tiborini jalb qilishga uquvsizlik. 13. Odamlar bilan muomala qilish madaniyatining yo‘qligi. 14. Aql va farosat bobida sustkashlik. 15. Ishbilarmonlik qobiliyatining kuchsizligi. Axloqan barkamol, bilimli va tajribali, ilm asoslarini chuqur egallagan, adolatparvarlik, insonparvarlik e`tiqodi kuchli rahbar shaxslar yuksak ma`naviy fazilatlarning sohibi bo‘la oladilar. Bu fazilatlar birlashib, jamiyatning dunyoqarashi, e`tiqodi, xalqning milliy ongi shakllanishiga, mustahkamlanib, rivojlanishiga olib keladi. Ma`naviy kamolot uning barcha qirralari o‘zaro bog‘liqligi, bir-biriga bevosita yoki bilvosita ta`sir etib turishi asosida davom etadi. Inson, jumladan, rahbar shaxs kamolotini ma`naviyatning yuqoridagi tomonlaridan birortasisiz to‘liq tasavvur etish mumkin emas. Uning mohiyati ham shu sifatlarning mushtarak birligi asosida shakllanadi va kamol topib boradi .

Rahbar shaxs madaniyati . Madaniyat, avvalo, ma`naviy boylik hosilasidir. Siyosiy madaniyati yuksak rahbar millat, davlat, xalq manfaati nuqtai nazaridan ish tutadi, umum manfaatini o‘z shaxsiy ehtiyoji va manfaatlaridan ustun qo‘yadi. Avvalo, rahbarlar va rahbarlikka da`vogar shaxslar o‘zlarini har jihatdan tarbiyalab borishlari lozim. Buning uchun siyosiy hayotdan xabardor bo‘lish yoki iqtisodiy va kasbiy bilimlarni o‘zlashtirishning o‘zigina kifoya qilmaydi. Ular jahon tajribalari asosida shakllangan ilg‘or boshqaruv malakalarini ham o‘zlashtirgan bo‘lishlari kerak. Bugungi rahbar bunga o‘ziga nisbatan talabchan bo‘lib erishadi. Masalan, u har kuni gazeta va jurnallar o‘qishi, radio va oynai jahon yangiliklaridan xabardor bo‘lish orqali ham ma`lum darajada bilim egallashi mumkin. Yana siyosat, iqtisodiyot va ma`naviyatga daxldor kitoblarni, hatto mumtoz adabiyotlarni mustaqil o‘qishi, tarixiy jarayonlarni chuqur mushohada qilishi ham uning dunyoqarashini kengaytiradi. Bularning barchasi rahbar madaniy saviyasining o‘sib borishiga va siyosiy madaniyatining takomillashuviga katta yordam beradi. Chunki cheklangan tafakkur, chala bilim, past madaniyat bilan dunyoni bilib, mas`uliyatli ish va mansabni egallab bo‘lmaydi. Binobarin, demokratik asosda shakllanib borayotgan jamiyatimiz talabi shuki, siyosiy yetuk, aqlan va ma`nan barkamol, puxta bilimga ega bo‘lgan teran tafakkurli kishilargina rahbar bo‘lishga haqlidirlar. Ajdodlarimizning kindik qoni to‘kilgan muqaddas maskanimiz sanalmish shu Vatanning bir kaft tuprog‘i, zilol suvi, toza havosi, rango-rang tabiati-yu, qir-adiri, tog‘-toshlari yurakka shunchalik yaqinki, buni bir so‘z bilan ta`riflash qiyin. Ana shunday mo‘tabar Vatanda rahbarlik qilish, uning kelajak avlodi, har bir jamoasiga mas`ul bo‘lish, butun umrini rahbarlik mehnatiga bag‘ishlash, yurt ravnaqi uchun umrini sarflash har bir yetakchi uchun katta baxt. Rahbar shaxs mas`uliyati . Mas`uliyat - rahbar madaniyatining asosiy belgilaridan biri bo‘lib, uning ma`lum sohaga javobgarligini aks ettiradi. Alohida shaxs, xodim mas`uliyatidan farq qilib, ko‘lami kengligi ushbu mas`uliyatni unutish oqibatlari salmog‘i bilan ajralib turadi. Shu bois, rahbar mas`uliyati hamisha muhim sanalgan. Mas`uliyat,

avvalo, har bir kishining vijdoni, iymoni, qolaversa, o‘zgalar oldida, jamoa, jamiyat, Vatan, millat oldidagi burchini teran anglashdir. Umuman, mas`uliyat rahbarning zimmasidagi vazifasiga nisbatan javobgarlik tuyg‘usidir. Mas`uliyatli rahbar, eng avvalo, o‘ziga, so‘ngra boshqalarga nisbatan talabchan bo‘ladi. Rahbar faoliyatidagi barcha salbiy hodisalar esa ana shu mas`uliyat hissining yo‘qligidan kelib chiqadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Vazirlar Mahkamasining mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan kengaytirilgan majlisidagi ma`ruzasida ba`zi rahbarlarning o‘z ishlariga mas`uliyat bilan qaramayotganliklari va buning oqibatlari haqida to‘xtalib: Eng asosiy ustuvor vazifa - «Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili» Davlat dasturini amalga oshirish, «Inson manfaatlari hamma narsadan ustun» degan olijanob g‘oyani izchillik bilan hayotga tatbiq etishdan iborat. Buning uchun quyidagi vazifalarni bajarishimiz lozim. Birinchi - fuqarolar bilan ochiq muloqotni yo‘lga qo‘yishning yangi samarali usul va mexanizmlarini tatbiq qilish, jumladan, barcha darajadagi hokimlar, prokuratura va ichki ishlar organlari rahbarlarining aholi oldida hisobot berish tizimini joriy etish kerak. O‘ylaymanki, ana shu muhim ishda Qonunchilik palatasi va Senat qo‘mitalari faol ishtirok etadi , deb ta`kidlaydi. Mas`uliyatsizlikning eng salbiy ko‘rinishi – siyosiy mas`uliyatsizlikdir. Siyosiy mas`uliyatsizlik - siyosiy kaltabinlik, safsatabozlik, nayrangbozlik, qalloblik va boshqa xunuk illatlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Binobarin, rahbarlik lavozimidagi kishidan yuksak ong va tafakkur, hushyor idrok talab etiladi. Tarixiy tafakkur va siyosiy ongning qay darajada shakllanishi esa, avvalo, jamiyatning taraqqiyoti, undagi ichki va tashqi shart-sharoitlarga bog‘liq holda kechadi. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning fikricha: ―Xalq davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqimizga xizmat qilishi kerak va bu haqiqatni avvalo barcha bo‘g‘indagi rahbarlar yaxshi tushunib olishi zarur. Rahbar shaxs ma`naviyati. Rahbarning ma`naviy madaniyati bu -rahbarda shakllangan (ichki) ruhiy quvvatdir. Rahbar shaxs ma`naviyati qanday bo‘lishi kerak?

Uning asosini qanday g‘oyalar tashkil qiladi? Birinchi Prezidentimiz aytganidek: ―Kuchli ijroiya hokimiyati bo‘lmasa, hatto eng demokratik yo‘l bilan qabul qilingan qarorlar ham bajarilmasligi mumkin.3 Demak, rahbar shaxs ma`naviyatida, avvalo, mas`uliyat hissi yuksak bo‘lishi lozim. Bu hisni nimalar tashkil qiladi? Uni ―inson, uning hayoti, erkinligi, sha`ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlarini oliy qadriyat deb bilish tashkil qiladi. Shu ma`noda rahbar shaxs ma`naviyati g‘oyasining birinchi elementi insonni qadrlashdir. Bu ulkan mas`uliyat hissini paydo qiladi. Rahbarning ma`naviy madaniyatini tushuntirishdan oldin shaxs madaniyatiga to‘xtalib o‘tsak. Shaxs madaniyati - bu jamiyat madaniyati va ma`naviy ongini shaxs tomonidan o‘zlashtirilish darajasi bo‘lib, ma`naviyat talablari uning xatti-harakatlarida qanchalik mujassamligi ko‘rsatkichidir. Shaxs madaniyati deganda, muayyan individga taalluqli bo‘lgan, uning aqli va qo‘li bilan yaratilgan moddiy va ma`naviy boyliklar majmuasi, uning hayoti davomida insoniylikka va ma`naviy-axloqiy talablarga rioya qilishi bilan bog‘liq bo‘lgan xatti-harakatlari tushuniladi. Shaxs madaniyati uning yaratgan bunyodkorlik g‘oyalarida, milliy madaniyatga, milliy ma`naviy-axloqiy qadriyatlarga amal qilishida namoyon bo‘lib, uning ma`naviy tarbiyalanganlik darajasini belgilaydigan mezondir. Shaxs madaniyati insoniylikka xos bo‘lgan fazilatlarni o‘zida mujassamlashtirgani, avvalo, uning sodda va kamtarligi, boshqalarga o‘z tengidek munosabatda bo‘lishida, boshqalarning bilim va tajribasiga hurmat bilan qarashi, odamlarga qo‘lidan kelganicha beminnat yordam berishga harakat qilishi, o‘ziga nisbatan talabchan, kamsuqum va boshqalardan ajralib turishga harakat qilmasligida yaqqol ko‘rinadi. Shaxs madaniyati uni boshqa odamlar, jamoa bilan birlashtiradi, uning ko‘plab do‘st orttirishiga imkon yaratadi. Shaxs madaniyati mukammal bo‘lishi uchun u ma`naviy-axloqiy fazilatlarni o‘zlashtirib, boyitib borishi, o‘zini o‘zi tarbiyalashga, nazorat qilishga va boshqara bilishga doimo e`tibor qaratishi, o‘ziga o‘zi tanqidiy yondasha bilishi, bilimlarini boyitib borishi, o‘zida madaniyatni rivojlantirib borishi kerak. Yuqoridagilardan kelib chiqib, endi rahbar shaxsining madaniyatiga to‘xtalib o‘tsak. Rahbarda shakllangan ma`naviy-psixologik madaniyat ajdodlar ibratiga asoslanib, qadriyat darajasida qadrlanadigan, shaxs ma`naviy olamini tartibga solib turuvchi, ko‘nikma

darajasiga yetgan hissiy bilimlar majmuidir. Rahbardagi madaniyat - uning rahbarlik faoliyati usuli va rivojlanish mezonidir. Rahbar o‘z rahbarlik salohiyatini rivojlantirish uchun ma`naviy olamini boyitadigan bilimlarni, egallashi, tashabbuskorlik qobiliyatini oshirib borishi zarur. Rahbarning ma`naviy mulkiga aylangan bilim unga xohish-istaklarini chegaralay bilish, o‘zini tashqi tazyiq va ta`sirlardan himoya qilishga vosita bo‘ladi. Aniqrog‘i, ma`naviy, psixologik jihatdan shakllangan rahbar bo‘lish har qanday ijtimoiy psixologik muhitda o‘zini tuta bilish, o‘zi rahbarlik qilayotgan jamoa va keng jamoatchilikda sog‘lom mehnat muhitini yaratishdan va insonlarga samimiy munosabatda bo‘lishdan qoniqib yashashdir. Ma`naviyati shakllangan rahbar adolatsizlik, qonun buzilishlari, Vatan manfaatlariga zid harakatlarga qarshi kurashda iroda, shijoat va faollik ko‘rsata oladi. Rahbarlar ma`naviy-psixologik madaniyati jixatidan quyidagi toifalarga bo‘linadi: Birinchisi, ma`naviyati nisbatan past saviyada shakllangan rahbarlar. Bunday rahbarlar oddiy axloqiy-ruhiy fazilatlardan ancha mahrum va jamiyat ma`naviy me`yorlarini tushunib yetmaydigan, ularni mensimaydigan rahbar xodimlardir. Ikkinchi toifadagi rahbarlar ma`naviy madaniyati, axloqiy darajasi past bo‘lishi bilan birga, jamoat fikri, oila, xalq an`analari va boshqa shu kabi qadriyatlar bilan bog‘liq psixologik muhitni tez-tez buzib turadigan rahbarlardir. Uchinchi toifadagi rahbarlar qatoriga axloq me`yorlarini hayotiy zarurat sifatida ichki ishonch va tuyg‘u bilan o‘zlashtirmay, ularni ko‘r-ko‘rona qabul qiluvchilar kiradi. Bunday rahbarlar ko‘p o‘qib o‘rganadi, nazariy jihatdan yuqori bilimga ega bo‘ladi, amalda esa bu bilimlarni qo‘llay olmaydi yoki tashkilotchilik qobiliyati yetishmaydi. To‘rtinchi tur rahbarlar ruhiy-sust, ma`naviy madaniyatli bo‘lsa-da, adolatsizlikni o‘tkir hissiyot bilan qabul qiladi. Ularda axloqiy bilimlar yetarli, ammo ularni ro‘yobga chiqarish uchun tashabbuskorlik, mustaqillik va shijoat yetishmaydi. Beshinchi toifadagi rahbarlar ma`naviy madaniyat va siyosiy-psixologik bilimlarni yetarli darajada egallagan, tashabbuskor va shijoatli bo‘ladi. Bunday rahbarlar chuqur bilimga, teran tafakkur va o‘tkir mushohadaga, ma`naviy hissiyotlarga boy bo‘ladi. Psixologik bilimlarni atroflicha o‘zlashtirgan rahbarning madaniyati, yuqori darajada bo‘lib, xulq, axloq kategoriyalarini o‘zida doimiy xarakterga aylantirgan bo‘ladi. Bu esa

rahbar o‘zida individual va intellektual saviyani har tomonlama shakllantirib borishni taqozo qiladi. Rahbar shaxs ma`naviyatining shakllanishida uch qadriyatga jiddiy diqqat qilish lozim bo‘ladi . 1. Ma`naviyat - muntazam kamol topib borayotgan rahbar shaxsning aqliy, ruhiy va botiniy kuchidir. U mustaqil fikrga va mustaqil dunyoqarashga olib keladi. 2. Axloq-odob - rahbar shaxsning axloqiy, vujudiy va hayotiy kuchidir. U sog‘lom vujud va sog‘lom hayotga olib keladi. 3. Ma`rifat - rahbar shaxsning bilimi, tajribasi va e`tiqodidir. U sog‘lom tafakkurga va ijtimoiy faollikka olib keladi . Shu sababli ―bizning muqaddas dinimiz ham, butun Sharq falsafasi ham bu qadriyatlarni ulug‘lagan, ularni ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim shartlari deb bilgan. Rahbar shaxs ma`naviyatining bu uch qadriyat asosida takomillashib borishi bilan: birinchidan, jamiyat boshqaruvi sharoitida rahbar shaxsning nufuzi oshadi ; ikkinchi dan, fuqarolik jamiyati qurish jarayoni rahbar shaxs eng faol kishiga aylanadi; uchinchidan . ijtimoiy taraqqiyotni yuzaga keltirishda rahbar shaxsning ta`siri kuchayadi. Zero, jamiyat boshqaruvi sharoitida rahbar shaxs ma`naviy jihatdan muntazam kamol topib bormog‘i kerak. Chunki, bunday sharoitda ―Inson omili va mezoni ustuvor darajada belgilanmoqda. Ular nimlarni ifodalaydi ? Birinchidan, davlat va jamiyat manfaatlari faqat Inson manfaatlari nuqtai nazaridan belgilanadi. Ikkinchidan, davlat va jamiyatni rivojlantiruvchi kuchlar hamda asoslar inson omiliga tayanib belgilanadi . Uchinchidan, umuman, taraqqiyotning mazmun-mohiyati insonni baxtli qilishdan iborat bo‘ladi . Mustaqil taraqqiyot yo‘lida to‘plangan tajriba, dunyo jamoatchiligi o‘zbek modeli deya e`tirof etgan o‘zimizga xos va o‘zimizga mos taraqqiyot yo‘li kelajagi

buyuk davlat barpo etish borasida amalga oshirilayotgan barcha tarixiy o‘zgarishlar va yangilanishlar rahbarlarning shaxsiy e`tiqodi va ma`naviy qiyofasini tubdan o‘zgartirishga katta yordam berdi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ―Davlat boshqaruvi organlari va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari xodimlarining odob-axloq namunaviy qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risida gi qarorida 6. davlat xizmatchilari quyidagilarga majbur deb belgilab qo‘yilgan: ―xizmat vazifalarini bajarishda davlat prinsiplari va talablariga qat`i rioya etish; o‘z xizmat vazifalarini vijdonan, yuksak kasbiy darajada bajarish; yuqori davlat organlari va mansabdor shaxslarining o‘z vakolatlari doirasida qabul qilgan (bergan) qarorlarini (topshiriqlarini) o‘z vaqtida va sifatli bajarish; o‘z faoliyatini qonun hujjatlarida va ichki hujjatlarida belgilangan lavozim vakolatlari doirasida amalga oshirish; o‘z xizmat vazifalarini bajarishda biror-bir shaxslar, guruhlar yoki tashkilotlarga yon bosmaslik va ustunlik bermaslik, ularning ta`siridan mustaqil bo‘lish, fuqarolarning huquqlari, majburiyatlari va qonuniy manfaatlarini hisobga olish, kamsitish holatlariga yo‘l qo‘ymaslik; o‘z xizmat vazifalarini bajarishiga to‘sqinlik qiluvchi biror-bir shaxsiy, mulkiy va boshqa manfaatlarning ta`siri bilan bog‘liq bo‘lgan xatti-harakatlarga barham berish; normativ-huquqiy hujjat va idoraviy hujjatlarda belgilangan cheklashlar va taqiqlarga rioya qilish, o‘z xizmat vazifalarini og‘ishmay bajarish; o‘z xizmat faoliyatiga biror-bir ta`sir ko‘rsatish imkoniyatiga barham berish; O‘zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlar xalqlarining urf-odatlari va an`analarini hurmat qilish, turli etnik, ijtimoiy guruhlar va konfessiyalarning madaniy hamda boshqa xususiyatlarini hisobga olish, ijtimoiy barqarorlikka, millatlararo va konfessiyalararo totuvlikka ko‘maklashish; o‘zlarining xizmat vazifalarini vijdonan bajarishda shubha paydo qilishi mumkin bo‘lgan xulq-atvordan o‘zini tiyish, shuningdek o‘z obro‘siga yoki davlat organining nufuziga zarar yetkazishga qodir bo‘lgan vaziyatlarga yo‘l qo‘ymaslik;

xizmat mavqeidan davlat organlari, boshqa tashkilotlar, ularning mansabdor shaxslari, shuningdek fuqarolar faoliyatiga noqonuniy ta`sir ko‘rsatish uchun foydalanmaslik; davlat organida xabarlarni va xizmat axborotlarini taqdim qilishning belgilangan qoidalariga rioya etish. 7. Siyosiy, iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqlik, shuningdek shaxsiy vajlar va boshqa subyektiv sabablar davlat xizmatchilarining qonun hujjatlari talablarini va Odob-axloq qoidalarini buzishi uchun asos bo‘la olmaydi.» O‘zining rahbarlik faoliyatini, oldiga qo‘ygan maqsadlarini aniq tasavvur qila oladigan, o‘z kelajagi haqida qayg‘uradigan rahbar hech bir davrda milliy g‘oya va ma`naviy mafkurasiz kamol topishi mumkin emas. Ma`naviy qiyofasi, ma`naviy mafkurasi bo‘lmasa, har qanday rahbar o‘z yo‘lidan adashadi. Rahbar shaxsning mahorati - rahbarning boshqaruv san`ati sirlarini bilishi, xodimlarni tanlashdan tortib, ular bilan bog‘liq ziddiyatli vaziyatlarda optimal yechim topa bilishi, o‘zi mas`ul jabhada undan foydalangan holda, yuksak mehnat samaradorligiga erishish uchun jamoasining bunyodkorlik kuchlarini safarbar eta olishi, tashkilotchilik qobiliyatining namoyon bo‘lishida namoyon bo‘ladi . Rahbar mahoratining muhim jihati uning muomala madaniyatida aks etadi. Samimiylik, adolatparvarlik, xushmuomalalik, ishbilarmonlik, asosiy muammo bilan ikkinchi darajali vazifalarni o‘z vaqtida farqlay bilish, tashabbuskorlik, optimizm - rahbar mahoratini belgilovchi omillardandir. Shaxsiy yetuklik — insonning ijtimoiy va ma`naviy-axloqiy barkamolligini anglatuvchi tushuncha. Shaxsiy yetuklik har bir kishida asosan ma`naviy tamoyillar va talablarga javob beradigan insoniy fazilatlarning to‘la-to‘kis shakllanganligini anglatadi. Shaxsning o‘z o‘rnini bilishi, odob-axloq talablariga rioya qilishi, o‘zgalar hurmatini joyiga qo‘yishi, o‘z sha`ni, qadr-qimmati va or-nomusini saqlashi, muomala va bilim-ko‘nikmalarini yuksak darajada egallab olganligi shaxsiy yetuklik belgilari sanaladi hamda o‘z muammolarini samarali yechish va jamiyat madaniy hamda moddiy qadriyatlarini yaratishga imkon beradi. Shaxsiy yetuklik insondan o‘zini qurshab olgan vaziyatni tasavvurlar yoki adashishlardan holi tarzda to‘g‘ri tushunishini,

o‘z xatti-harakati uchun mas`uliyatni o‘z zimmasiga olishga tayyorligi va ularni oldindan ko‘ra bilishga layoqatlilikni nazarda tutadi. Shaxsiy yetuk inson o‘z oldiga maqsad qo‘yadi va unga qanday erishish kerakligini biladi; o‘zining kim ekanligini, ya`ni kuchli va kuchsiz tomonlari hamda muammolari haqida o‘ziga hisob bera oladi. Yetuk inson o‘zini hurmat qilish asnosida boshqa kishilarni ham hurmat qiladi hamda ularning manfaatlarini ham to‘g‘ri tasavvur etadi. Shaxsiy yetuk kishi ijtimoiy ma`qullash yoki ma`qullamasliklardan nisbatan holidir, chunki u hayot hamda ijtimoiy muhit haqidagi shakllangan qarashlarni egallagan bo‘ladi. Odatda uning ma`naviy qadriyatlari doirasida individual ehtiyojlaridan tashqari ijtimoiy mas`uliyat ham bo‘ladi va buning uchun bu ahamiyatli sanaladi. Shaxsiy yetuk insonga psihologiyada tarbiyalanganlik holati sifatida qaraladi, har bir katga yoshdagi kishi unga erishishi lozim, - deb hisoblanadi. Shaxsiy namuna : 1) shaxs ma`naviyatining namoyon bo‘lish shakli va darajalaridan biri; 2) taqlid qilish uchun namuna vazifasini o‘tovchi insonning yoki ijtimoiy guruhning, jamoaning ijobiy yoki salbiy harakati; 3) tarbiya usullaridan biri, bunda bir kishi yoki guruhning xatti-harakati boshqalar uchun namuna bo‘ladi; shu bilan birga namunaga ergashishga rag‘bat uyg‘onibgina qolmay, balki faoliyatning tayyor shakli ham taklif etiladi va u keyinchalik keng yoyilib, ko‘plarning xulqiy me`yoriga aylanadi. Shaxsiy namuna ijtimoiy intizom va o‘zaro tarbiya, an`analarni qo‘llab-quvvatlash va xulq-atvorni takomillashtirishni amalga oshiruvchi vositalardan biri. Namuna kuchi katta ahamiyatga ega. Uning ta`sirchanligi, asosan, ijtimoiy sharoit va imkoniyatlarga bog‘liq. Shaxsiy namunaga ehtiyoj bir ijtimoiy iqtisodiy tuzumdan ikkinchisiga o‘tish, keskin burilish davrlarida sezilarli darajada oshadi, bunda jamiyat axloqsizlik, qonunning ishlamaslik holatida bo‘ladi. Shaxsiy namuna tarbiya vositasi sifatida oila, o‘quvchi yoshlar, salbiy xulq atvorli kishilar mavjud ijtimoiy guruhlarda, Ayniqsa, sezilarlidir. Shuningdek u go‘daklik va bolalik yoshida ta`lim hamda tarbiyaning asosiy usuli hisoblanadi. Rahbar shaxslar avlodini shakllantirish aslida juda murakkab masala. Bu masala bilan olimlar va davlat rahbarlari uzoq vaqt, izchillik bilan shug‘ullanganlar. Chunki, inson rahbar bo‘lib tug‘ilmaydi, izchil tarbiya va tajriba

vositasida iqtidorli kishilar rahbar shaxsga aylana boradi. Shu ma`noda ukrainalik olim A.G.Kovalyovning ―rahbar shaxs tushunchasiga bergan ta`riflariga diqqat qilib o‘tish lozim. Uning fikricha, rahbar shaxslar quyidagi uch tipga bo‘linadi: 1. Salbiy tiplar. Ular jamoada yomon muhitni yuzaga keltiradi. O‘zi hech narsa qilmaydi, lekin o‘zgalardan talab qiladi. Ishlar o‘z holicha ketaveradi va aslida esa ishning borishida jamoadan kimningdir tashabbusi bor bo‘ladi. Bunday tipdagi rahbar shaxslar jamoani yetarli darajada boshqara olmaydilar, natijada ishda orqaga ketish boshlanadi . 2. Ijobiy tiplar . Ular jamoada xushkayfiyatni yuzaga keltiradilar. Bu tipdagi rahbar shaxslarning bir kamchiligi - o‘zgalarga nisbatan me`yoridan ortiq darajada talabchan bo‘lishlaridir. Natijada ular boshqarayotgan jamoada noqulay muhitning yuzaga kelish ehtimoli bo‘ladi . 3. O‘rtacha tiplar . Ular salbiy va ijobiy tip o‘rtasida bo‘ladilar. Bunday tiplar juda qattiq ishlaydilar, o‘zgalardan ham shuni talab qiladilar. Biroq bunday rahbarlik qilish usuli avtoritar hisoblanib, u o‘zgalarga hukm o‘tkazishga olib keladi. Rahbar kadr, davlat xizmatchisining shaxsiy sifatlari, fazilatlari makon va zamonda shakllanadi. Hozirgi yangi, o‘tish davrida ilgari rahbar kadrlarda bo‘lmagan istiqlol davriga xos fazilatlarni shakllantirish uchun ajoyib imkoniyatlar mavjud. O‘zgarayotgan ijtimoiy muhit ish uslubi, rahbarlik tarzi, talablari yangi tipdagi davlat mulozimlari, rahbar kadrlarni tarbiyalash uchun zarur bo‘lgan obyektiv shart-sharoitni yaratdi. Galdagi vazifa davlat xizmatchilariga qo‘yilayotgan yangi talablarni, ular uchun zarur bo‘lgan fazilatlarni ilmiy asoslab, tahlil etib, umumlashtirib, ma`naviy-ma`rifiy tarbiya, amaliy tajriba yordamida maxsus shakllantirishdir. Ana shunda davlat xizmatchilari tafakkuridagi yangilanish ular orqali xalqqa, demakki, har bir o‘zbekistonlikka yetib boradi. Jamiyat tafakkuri tezroq yangilanadi, millat bir jonu bir tan bo‘lib, islohotlarni tezlashtiradi. Davlat xizmatchilari tafakkurini yangilash ikki tomonlama jarayondir. U bir tomondan, yangi, zamonaviy davlat xizmatchilariga xos fazilatlarni maxsus, ilmiy asosda shakllantirishni talab qilsa, ikkinchi tomondan, hamon o‘z ta`sirini ko‘rsatayotgan, sobiq sho‘ro kadrlar siyosatida ―sinalgan korporativ-byurokratik psihologiyani siqib chiqarish talab qiladi. Bu ikki jarayonni parallel olib borish zarur.

Ma`lumki, shaxsiy manfaatlar, nafs ustuvorligiga qurilgan birlashuv, uyushish kuchli bo‘ladi. Chunki shaxsiy manfaat ustuvorligi davlat organlariga suqilib kirib olgan xudbin, yulg‘ich, ustomon, laganbardor, iqtidorsiz shaxslarni birlashtiradi. Sobiq sho‘ro tizimida bunday birlikning tamoyili - shaxsiy sadoqat, ―men sizga, siz manga, davlatni esa qo‘ya turing tarzida namoyon bo‘ldi. Natijada, shaxs - davlatdan, davlat -shaxsdan, shaxs - o‘z mehnati mevalaridan uzoqlashdi, begonalashdi. Shu sababli murosasiz tanqid ostiga olingan shaxsiy, guruhiy, mahalliy, qon-qarindoshchilik manfaatlarini davlat manfaatidan ustun qo‘yish kabi sobiq sho‘ro tizimidan qolgan zararli meros ba`zi hollarda hamon o‘zini eslatib turibdi .

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: ―Маънавият, 2008. 2. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: ―Ўзбекистон, 2010. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т.: ―Ўзбекистон, 2011. 4. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. - Т.: ―Ўзбекистон, 1996. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ―Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари га бағишланган Вазирлар Мaҳкaмaсининг кeнгайтирилган мaжлисидаги мaърузaси. www.gov.uz 6. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Кoнститутцияси қaбул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тaнтaнaли маросимдаги мaърузaси www . gov . uz 7. Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидалари Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 мартдаги 62-сон Қарори. www . lex . uz 8. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Дарслик. -Т.: «Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти» нашриёти, 2010. 9. Арасту. Ахлоқи Кабир. Поэтика. -Т.: «Янги аср авлоди», 2004. 10. Ковалёв А. Влияние личности руководителя и стиля его работы на социально - псиҳологический климат коллектива. // Социально - псиҳологичесикий климат коллектива и личность. - М.: ―Мысль, 1983.

O'xshashlar

Davlat xizmatchisi etikasining mezonlari

Sharq ijtimoiy tafakkur tarixida boshqaruv xodimi va davlat xizmatchisi ma’naviyatining axloqiy mazmuni

Shaxs, davlat, davlat xizmatchisi tushunchalarining axloqiy mohiyati

Davlat xizmatchisining rahbarlik uslubi, fazilatlari va madaniyati

Davlat xizmatchisining estetik madaniyati va tashqi ko‘rinishi