Un tayyorlash texnologiyasi - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Un tayyorlash texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

209 KB

Ko'chirib olish

Un tayyorlash texnologiyasi Reja: 1. Don ekinlarining qisqacha tavsifi. 2. Un tayyorlash texnologiyasi. 3. Un assortimentining tavsifi 4. Unni saqlash va ishlab chiqarishga tayyorlash.

Don ekinlarining qisqacha tavsifi Don-qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining muhim mahsuloti, inson oziqasining asosi, mahsuldor chorvachilikni rivojlantirish uchun yem-xashak bazasi hisoblanadi. Don ekinlarining o‘ziga xos tomoni- inson organizmi uchun o‘ta qimmatli organik moddalarni sintezlashdan iborat. Donda boshqa dehqonchilik mahsulotlariga qaraganda ko‘p miqdorda quruq moddalar mavjud bo‘lib, yetilgan don massasining 85 % ini tashkil qiiadi. Bular, asosan, yuqori qiymatga ega bo‘lgan oqsil moddalari, hazm bo‘ladigan uglevodlardir. Donli ekinlar doni tarkibida 10-15%, dukkakli ekinlar doni tarkibida 28-30% yuqori sifatli oqsil mavjud. Donli ekinlar insonning ovqatlanishi uchun oqsil va uglevodlar manbayi va yuqori sifatli omixta yem mahsulotlari ishlab chiqarish uchun a’lo darajali xomashyo hisoblanadi. Oqsil va uglevodlardan tashqari don va donni qayta ishlash mahsulotlari bir qator vitaminlar va mineral moddalarning muhim manbayi ham hisoblanadi. Shu bilan birgalikda donni oddiy sharoitlarda bir necha yillar davomida saqlash va uzoq masofalarga tashish ham mumkin. 1-rasm. Bug‘doy donining kesimi: 1-meva va urug‘ qobiqlari; 2-aleyron qatlami; 3-yendosperm; 4-murtak.

Bug‘doy donining ichki qismini to‘liq endosperm (3) egallaydi. Endosperm kraxmal va oqsil zarrachalari bilan to‘lgan katta hujayralardan iborat. Endospermning rangi oq yoki biroz sariqroq, shaffof, unsimon yoki qisman shaffof bo‘lishi mumkin. Endospermning kimyoviy tarkibi donning qolgan barcha qismlarining tarkibidan farq qiladi. U 78-82% kraxmal, 2% atrofida qand, 13-15% oqsillar, 0,3-0,5% mineral moddalar, 0,5-0,8% yog‘, 0,1-0,15% sellulozadan iborat. Endosperm bug‘doy doni massasining 80-84% ini tashkil etadi. Bu esa, qayta ishlashda bug‘doydan katta miqdorda oliy navli un olish imkonini beradi. Bug‘doy donining oqsil, uglevod va ferment kompleksi xossalari ham yuqori darajali ahamiyatga ega. Bug‘doyda gliadin va glutenin deb nomlanuvchi oqsillar mavjud. Bu oqsillar suvda bo‘kib, o‘z massasiga nisbatan 200-300% ko‘p suvni yutadi va kleykovina deb ataluvchi bog‘langan elastik massani hosil qiladi. Kleykovinaning qayishqoq-yelastik xossalari bug‘doy unidan yuqori sifatli non va makaron mahsulotlari tayyorlash imkonini beradi. 2-rasm. Bug‘doy doni. a-yumshoq; b-qattiq Yumshoq bug‘doyning navlari turli shaffoflik va novvoylik xossala-riga ega bo‘ladi. Bu belgilariga ko‘ra bug‘doy doni kuchli, o‘rtacha kuchli va kuchsiz navlarga bo‘linadi. Kuchli bug‘doy navlarining shaffofligi, odatda, 60% dan yuqori, ho‘l kleykovinasining miqdori esa 28% dan kam bo‘lmaydi. Kuchsiz navlarda oqsilning miqdori 9-12%, ho‘l kleykovinasining miqdori esa 20% dan ko‘p emas. Ularning shaffofligi 40% gacha bo‘lishi mumkin. Kuchsiz bug‘doy navlarining kleykovinasi noyelastik, haddan ortiq cho‘ziluvchanlikka ega. Bug‘doyning kuchli navlari un tortishda kuchsiz navlarni yaxshilash uchun ishlatiladi. O‘rtacha kuchli bug‘doy navlari (shaffofligi 40-60%) texnologik

xossalariga ko‘ra yaxshilovchilar qo‘shmasdan novvoylik unlari tortish uchun yaroqli hisoblanadi. Javdar doni (2-rasm) tashqi belgilari bilan bug‘doydan farq qiladi. Javdarda bug‘doy doniga nisbatan aleyron qatlami va murtakning hissasi ko‘proq, endospermining miqdori kamroq. Shuning bilan birga javdar kimyoviy tarkibi bilan ham farq qiladi. Uning tarkibida bug‘doydagiga nisbatan oqsillar va kraxmal kamroq, qandlar va yelimli moddalar ko‘proq bo‘ladi. Asosiy farq oqsilning miqdorida emas, balki uning fizik-kimyoviy xossalaridadir. Javdar donining oqsillari cheksiz bo‘kish va oson parchalanish qobiliyatiga ega. 3-rasm. Javdar doning turli shakllari Tritikale. Olimlar bug‘doy va javdar donlarini chatishtirib, yangi donli mahsulot-tritika1e donini olish ustida yuz yil davomida ish olib bormoqdalar. «Tritikale» nomi bug‘doy (Triticum) va javdar (Secale) donlarining lotincha nomlaridan olingan. Tritikaleni yaratishdan maqsad, donda avlodlarining eng yaxshi xossalari: bug‘doydan yuqori hosildorlik va yuqori oqsil miqdorini, javdardan esa tuproq, iqlim va ob-havo sharoitlariga talabchanligining kamligi, kasalliklarga chidamliligini birlashtirishdan iborat. O‘zbekistonda, Respublika o‘simlikshunoslik ilmiy tadqiqot institu-tida tritikaleni mad

Un tayyorlash texnologiyasi Un-boshoqli, grechixa va dukkakli donlarni kukunsimon holatga kelguncha maydalash yo‘li bilan olingan mahsulot hisoblanadi. Hozirgi kuda un ishlab chiqarish fan va texnikaning eng so‘nggi yutuqlariga asoslanadi. Un tiplarga, turlarga va navlarga bo‘linadi. Un turi u qaysi dondan olinganligi bilan aniqlanadi. Shu asosda bug‘doy, javdar, makkajug‘ori, arpa, soya, grechixa, suli, guruch unlari ishlab chiqariladi. Har bir un turi qaysi dondan olinganligiga qarab ma’lum bir xususiyatlarga ega bo‘ladi. Shuningdek bug‘doy va javdar donlarining aralashmasidan ham unlar tayyorlanadi. Un turlari texnologik ko‘rsatkichlari va qaysi sohada ishlatilishiga qarab tiplarga bo‘linadi. Masalan, bug‘doy uni uch tipda ishlab chiqariladi: nonbop, makaron mahsulotlari ishlab chiqarish uchun, qandolatchilikda ishlati-ladigan unlar. Bir turga mansub har xil tip unlar zarrachalarining tuzilishi, fizikkimyoviy, texnologik xususiyatlari bo‘yicha bir-biridan ma’lum darajada farq qiladi. Har bir un tiplari o‘z navbatida navlarga bo‘linadi. Un tortish. Donni qayta ishlash jarayonida unning sifati va xususiyatlari shakllanadi. Unning sifati faqatgina donning xususiyatlariga emas, balki texnologik jarayonlarga ham bog‘liq bo‘ladi. Un tortish jarayonlari asosan uch bosqichni o‘z ichiga oladi: maydalanadigan don partiyasini shakllantirish, donni un tortishga tayyorlash va donni maydalash. Maydalanadigan don partiyasini shakllantirish. Tegirmonlarga keltirilayotgan don partiyalari sifati va texnologik xususiyatlari bilan birbiridan farq qiladi. Ma’lum bir sifatli un olish uchun har xil don partiyalari kerakli nisbatda aralashtiriladi, ya’ni maydalash uchun aralashma tayyorlanadi. Bu yerda donninig tipi, navi, yetishtirilgan hududi, shishasimonligi, kleykovinasining sifat va miqdor ko‘rsatkichlari hisobga olinadi. Bug‘doydan maydalanadigan partiyani shakllantirish unning qaysi maqsadda ishlatilishiga qarab olib boriladi. Masalan, yuqori kleykovinali bug‘doylar past kleykovinali bug‘doylar bilan, yoinki

shishasimon bug‘doylar unsimon bug‘doylar bilan aralashtiriladi. Keyingi jarayon donni un tortishga tayyorlash deb yuritiladi. Donni un tortishga tayyorlash. Donni un tortishga tayyorlashdagi asosiy jarayonlarga donni begona aralashmalardan tozalash, don sirtini iflosliklardan xolis etish, qisman po‘stlog‘ini shilish va donga gidrotermik ishlov berish kabilar kiradi. Donda o‘lchamlari va aerodinamik xususiyatlari bilan farq qiluvchi aralashmalar donni elaklardan o‘tkazish va shamol yordamida sug‘urish usullarini qo‘llash yo‘llari bilan xalos etiladi. Dondan shakllari bilan farq qiluvchi aralashmalar esa donni silindirsimon triyerlardan o‘tkazish orqali ajratiladi. Mayda tosh, qumlar esa maxsus mashinalarda ishlov berish, metall aralashmalar esa donni magnit moslamalaridan o‘tkazish yo‘llari bilan ajratiladi. Donlarning sirtida bo‘ladigan iflosliklar esa donni maxsus shetkali mashinalardan o‘tkazish va yuvish mashinalarida suv bilan yuvish asosida tozalanadi. Donni un tortishga tayyorlashda ko‘rsatilgan jarayonlardan tashqari ularga gidrotermik ishlov berish jarayoni yoki donni konditsiyaga keltirish jarayoni o‘tkaziladi. Bu jarayon don tortishni yaxshilash uchun donning texnologik xususiyatlarini o‘zgartirishdan iboratdir. Donni konditsiyaga keltirish darhol donni yuvgandanoq o‘tkaziladi. Konditsiyaga keltirish deganda donni bug‘lab, ma’lum vaqt mobaynida ushlab turish tushuniladi. Bug‘langan donni ushlab turish muddati don endospermasining shishasimonligi va xonaning haroratiga bog‘liq bo‘ladi. Uy harorati sharoitida (sovuq usuli) konditsiyaga keltirish 3 soatdan 16 soatgacha davom etadi. Konditsiyaga keltirishning issiq usulida esa (40-550S) donni ushlab turish muddati 2-3 martaga kamayadi. Konditsiyaga keltirish jarayonida donda suv va fermentlar ta’sirida murakkab strukturamexanik va biokimyoviy o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu esa donda oliy navli un chiqish miqdorini oshiradi va unning nonboplik xususiyatlarining yaxshilanishiga olib keladi. Molekulalar orasidagi masofaning kengayishi va mikroyoriqlarning paydo bo‘lishi donning zichligi va tashqi kuchlarga bardoshliligini kamaytiradi, natijada bunday donlar tez va yaxshi maydalanib, disperslik xususiyati yuqori unlar xosil bo‘ladi. Ikkinchidan, donning sirtidan suv yordamida vitaminlar ichki tomoniga o‘tishi tufayli unning ozuqaviy

qiymati yanada ortadi. Biokimyoviy jarayonlar birmuncha unning oqarishini ta’minlab, kleykovinaning sifat va miqdoriy ko‘rsatkichlarini oshiradi. Natijada, bunday unlardan tayyorlangan nonlar yuqori darajadagi organoleptik va fizik- kimyoviy ko‘rsatkichlarga ega bo‘ladi. Donni maydalash (tortish). Donning anatomik qismlarining kimyoviy tarkibi har xil bo‘lganligi sababli ularning maydalanishga bardoshliligi ham har xil bo‘ladi. Po‘stloq qismining mexanik mustahkamligi endospermasining mustahkamligidan 12-20 baravar ortiqdir. Shu sababli un kukunlarining kerakli o‘lchamini hosil qilish uchun maydalash jarayoni bir necha bor qaytariladi. Donni maydalash va don maydalash mashinalari ishlashining asosiy tamoyillari donni qisishga asoslanadi. Donni maydalash uchun asosan valsli stanoklarning asosiy ishchi organi bir-biriga qarama-qarshi, har xil tezlikda aylanuvchi ikkita cho‘yan vals hisoblanadi. Valslarning yuzasi g‘adir-budir yoki silliq bo‘ladi. Don ana shu ikki vals orasiga tushib, har xil kattalikda bo‘lakchalarga bo‘linib maydalanadi. Valslar orasidagi masofani esa donning katta-kichikligiga qarab o‘zgartirish mumkin bo‘ladi. Har bir valsli stanokdan keyin maydalangan mahsulot rassevlarda elanadi. Rassev deganda 3-4 ta elak bir korpusga biriktirilgan jihoz tushuniladi. Bunda elaklarning ko‘zchasi yuqoridan pastga maydalashib boradi. Oxirgi elaklar unni ajratish uchun qo‘llaniladi. Valsli stanok va unga xizmat ko‘rsatuvchi rassev sistema deb yuritiladi. Sirti g‘adir-budur bo‘lgan valsli sistema donni maydalash uchun qo‘llaniladi. Dag‘al maydalash natijasida krupka hosil bo‘ladi. Butunlay endospermadan tashkil topgan krupkalar maydalash sistemalarida unga aylantiriladi. Shunday qilib donni maydalash (tortish)ning ikki xil usuli mavjud: oddiy va takroriy tortish. Oddiy tortish usulida don maydalash sistemasidan bir marta o‘tkaziladi. Bunda don olishda unning xama anatomik qismlari ishtirok etadi. Oddiy(dag‘al) tortganda dag‘al bug‘doy va dag‘al javdar unlari olinadi. Oddiy usul bilan bug‘doy doni tortilganda unning chiqishi 96 % ni, javdar doni tortilganda esa

95 % ni tashkil etadi. Unning chiqishi deganda tortilgan un massasining qayta ishlangan don massasiga nisbatining foizlarda ifodalangan miqdori tushuniladi. Murakkab (takroriy) tortishda esa donning po‘stloq, murtak va aleyron qavatlarini ajratib, asosan endosperma qismini maydalashga harakat qilinadi. Murakkab un tortish usulining oddiy usulllardan farqi shundaki, donni unga aylantirish ikki bosqichda olib boriladi. Avval don 2-3 sistemalarda bir necha qismlarga bo‘laklanadi. Keyin esa bu bo‘laklangan massalar maxsus elaklarda elanib, sifatiga qarab saralanadi. Saralashda ular rangi bo‘yicha oq, ola-bula va qoramtir bo‘lakchalar holida alohida-alohida ajratiladi. Oq don bo‘lakchalari faqat donning endosperma qismidan tashkil topgan bo‘lsa, ola-bula va qoramtir rangli bo‘lakchalarda esa kepakni hosil qiluvchi-qobiq, aleyron qobiq, murtak qismlarining hissasi ancha ko‘p bo‘ladi. Rangi bo‘yicha saralangan bu qismlar alohida-alohida maxsus valsli stanoklarda maydalanadi va bu sistemalarni maydalash sistemalari deb yuritiladi. Bu sistemalarda don bo‘lakchalarining qanday saralanganligiga qarab har xil sifatga ega bo‘lgan 12-20 potok un xosil bo‘ladi. Ma’lum sistemalardan chiqqan unlarni bir-biriga aralashtirish natijasida har xil nav unlar olish mumkin. Uch navli maydalashda nonbop unlarning oliy, birinchi va ikkinchi navlarini olish mumkin bo‘ladi. Bu yerda unning umumiy chiqish miqdori 78 % ni tashkil etadi. Bundan 10-25 % i oliy, 40-45 % i 1-chi navni, 13-23 % i esa 2chi navni tashkil etadi. Shishasimon yumshoq bug‘doylarni maydalash natijasida esa oliy nav o‘rniga krupchatka nav uni olinadi. Ikki navli maydalashda 1-chi va 2-chi nav unlari olinadi. Bu yerda unning umumiy chiqish miqdori 78 % ni tashkil etib, shundan 1-chi navi 55-60 % ni, 2chi navi esa 18-23 % ni tashkil etadi. Unlarning kimyoviy tarkibi Yuqorida qayd qilib o‘tganimizdek, donning kimyoviy tarkibi donning turiga, yetishtirish sharoitlariga va boshqa omillarga qarab o‘zgaruvchan ekan. Shu sababli bu donlardan olingan unlar ham kimyoviy tarkibi bo‘yicha birbirdan keskin

darajada farq qiladi. Xatto bir xil dondan tayyorlangan har xil un navlari ham kimyoviy tarkibi bo‘yicha sezilarli darajada farq qiladi. Quyidagi jadvalda asosiy un turlarining kimyoviy tarkibi haqidagi ma’lumotlar keltirildi. jadval ma’lumotlaridan shuni ko‘rish mumkinki, uning asosiy qismini kraxmal tashkil etar ekan. Faqat soya unida kraxmalning miqdori nisbtan kam bo‘lib – 10-15 % ni tashkil etadi. Ularning ozuqaviy qiymatini belgilaydigan muhim ko‘rsatkichlardan biri oqsillar hisoblanadi. Oqsillar un tarkibida 912 % ni (soya uni bundan mustasno), lekin past navli unlarda yuqori navli unlardagiga nisbatan birmuncha ko‘proq bo‘ladi. Soya uni to‘liq qiymatli oqsilga boyligi bilan ajralib turadi. Unda oqsil miqdori turiga qarab, 37 % dan – 50 % gachani tashkil etadi. Yog‘lar uning tarkibida kam bo‘lib, 2 % dan ortiq emas. Yog‘i kam bo‘lsada un tez achiydi va saqlash mobaynida taxirlanib qoladi. Yuqori navli unlarda yog‘ pastroq navlilardagiga qaraganda kamroq bo‘ladi. Mono va disaxaridlar miqdori ham unlarda 1 % dan ortiq emas. Le-kin, soya unida mono va disaxaridlarning miqdori 5-6 % ni tashkil etadi. jadval Unlarning kimyoviy tarkibi Ун турлари Миқдори, % Сув Оқс ил Ёғ Моно ва дисахаридл ар Крах -мал Клет - чатк а Кул Буғдой уни (олий нав) 14,0 10,3 1,1 0,2 68,7 0,1 0,5 Буғдой уни (олий нав витаминлаштирилган) 14,0 10,3 1,1 0,2 68,7 0,1 0,5 Буғдой уни (1-нав) 14,0 10,6 1,3 0,5 67,1 0,2 0,7 Буғдой уни (1-нав витаминлаштирилган) 14,0 10,6 1,3 0,5 67,1 0,2 0,7 Буғдой уни (2-нав) 14,0 11,7 1,8 0,9 62,8 0,6 1,1 Буғдой уни (жайдари) 14,0 11,5 2,2 1,0 55,8 1,9 1,5 Жавдар уни (эланган) 14,0 6,9 1,4 0,7 63,6 0,5 0,6 Жавдар уни 14,0 10,7 1,9 1,1 55,7 1,8 1,6

(жайдари) Жавдар уни (бирламчи тортилган) 14,0 8,9 1,7 0,9 59,3 1,2 1,2 Соя уни (ёғсизлантирилмаган) 9,0 36,5 18,6 5,0 10,0 2,6 4,7 Соя уни (ярим ёғсизлантирилган) 9,0 43,0 9,5 5,6 11,1 2,9 4,9 Соя уни (ёғсизлантирилган) 9,0 48,9 1,0 6,2 15,5 2,8 5,3 Маккажўхори уни 14,0 7,2 1,5 1,3 68,9 0,7 0,8 Un fermentlari- amilazalar, lipazalar va boshqa fermentlardan iborat bo‘lib, xamirni qorishda va oshirishda ularning ahamiyati juda kattadir. Kul moddasining miqdori esa unlarda ularning naviga qarab tez o‘zgaruvchan bo‘ladi. Umuman olganda bug‘doy va javdar unlarida kul moddasining miqdori ularning navini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanishi mumkin eman. Masalan, agar bug‘doy unining oliy navida kul moddasining miqdori 0,5 % ni tashkil etsa, birinchi navida - 0,7, ikkinchi navida - 1,1, jaydari unda esa - 1,5 % ni tashkil etadi. Shunday bog‘liklikni javdar unida ham kuzatish mumkin. Xudi shuningdek, kletchatka miqdori ham un navining pasayishi bilan uning miqdori ortib boradi (9-jadval). Unlar tarkibida mineral moddalar va vitaminlar miqdori bo‘yicha ham bir- biridan farq qiladi. Quyidagi 9-jadval «Oziq-ovqat mahsulotlarining kimyoviy tarkibi bo‘yicha ma’lumotnoma» si asosida keltirildi. jadval ma’lumotlarini tahlil qilsak shu narsani anglash mumkinki, vitaminlar va mineral elementlar miqdori unlarning navining pasayishi bilan ortib boradi. jadval Unlarning tarkibida mineral moddalar va vitaminlar miqori Ёрма номи Минерал моддалар, 100 г да мг ҳисобида Витаминлар, 100 г да мг ҳисобида N a K C a M g P Fe β- кароти н В 1 В 2 РР

Буғдой уни (олий нав) 3 12 2 18 16 86 1,2 0 0,17 0,04 1,20 Буғдой уни (витаминлаштирилга н олий нав) 3 12 2 18 16 86 1,2 0 0,57 0,44 3,20 Буғдой уни (1-нав) 4 17 6 24 44 11 5 2,1 юқи 0,25 0,08 2,20 Буғдой уни (витаминлаштирилга н 1-нав) 4 17 6 24 44 11 5 2,1 юқи 0,65 0,48 4,20 Буғдой уни (2-на в) 6 25 1 32 73 18 4 3,9 0,01 0,37 0,12 4,55 Буғдой (жайдари) уни 7 31 0 39 94 33 6 4,7 0,01 0,41 0,15 5,50 Жавдар (эланган) уни 1 20 0 19 25 12 9 2,9 юқи 0,17 0,04 0,99 Жавдар (жайдари) уни 3 39 6 43 75 25 6 4,1 0,01 0,42 0,15 1,16 Жавдар (бирламчи тортилган) уни 2 35 0 34 60 18 9 3,5 юқи 0,35 0,13 1,02 Соя уни (ёғсизлантирилмаган) 5 16 00 21 7 20 0 60 0 14, 3 - - - - Соя уни (ярим ёғсиз-лантирилган) - - - - - - - 0,38 0,24 2,05 Соя уни (ёғсизлантирилган) - - - - - - - - 0,30 2,30 Арпа уни 10 14 7 58 63 27 5 0,7 0 0,28 0,11 2,50 Маккажўхори уни - - - - - - 0,2 0,40 0,13 1,80 Shunday qilib, un tortganda unlar chiqishining ortishi bilan undagi biologik aktiv moddalarning hissasi ortib, kraxmal miqdori va energiya berish qobiliyati

kamayib borar ekan. Lekin, unlarning pastki navlaridan tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlari inson organizmida qiyinroq hazm bo‘ladi va nisbatan qoramtir rang beradi. Un assortimentining tavsifi Un ishlab chiqarishda asosiy o‘rinlarni bug‘doy uni va javdar unlari egallaydi. arpa, makkkajo‘xori, soya va boshqa donlardan olinadigan unlar ham kam miqdorda bo‘lsada ishlab chiqariladi. Bug‘doy uni. Bug‘doy uni qaysi sohada ishlatilishiga qarab nonbop va makaron mahsulotlari ishlab chiqarishga mo‘ljallangan bo‘ladi. Krupchatka uni kesimi shishasimon yumshoq bug‘doyga shishasimon qattiq bug‘doyni aralashtirib tortilgan un hisoblanadi. Krupchatka uni bir xil o‘lchamdagi kichik endosperma zarralaridan iborat bo‘lib, unda boshqa un navlariga qaraganda kletchatka, kul, yog‘, qand moddalari miqdori kamroq bo‘lsada, oqsil miqdori 15 % ni tashkil etadi. Oliy navli bug‘doy uni shishasimon va yarim shishasimon yumshoq bug‘doydan olinadi. Unning rangi oqdan oq-sariqroq tusgacha bo‘ladi. Bu un tarkibida kepak deyarlik bo‘lmaydi. Qo‘l bilan ushlab ko‘rilganda juda mayin sezilib, mayda bir xil zarrachalardan tashkil topgandir. Birinchi nav un yarim shishasimon yumshoq bug‘doydan olinadi. Qo‘l Bilan ushlab ko‘rilganda oliy navli unga qaraganda sal dag‘alroq chunki bu unda kepak 3-4 % ni tashkil etadi. Shu sababli ham rangi oq-sarg‘ish bo‘ladi. Ikkinchi nav un yumshoq bug‘doydan tayyorlanadi. Bu unda un zarrachalari birinchi nav undagiga qaraganda sal kattaroq, qo‘l bilan ushlab ko‘rilganda dag‘alligi seziladi. Bu unda kepak miqdori 8-10 % ni tashkil etadi, rangi oqko‘kimtir holatda bo‘ladi. Dag‘al tortilgan un (jaydari) yumshoq bug‘doydan kepagini ajratmasdan ishlab chiqariladi. Rangi qo‘ng‘irroq tusli bo‘lib, un zarrachalarini qo‘l bilan ushlab ko‘rilganda dag‘alligi darhol seziladi.

Javdar uni. Bu un tortilishiga qarab 3 navda ishlab chiqariladi: elangan, birlamchi tortilgan va jaydari. Elangan (kepaksiz) un mayda tortilgan (ipak elakdan o‘tkazilgan) bo‘ladi. Bu unning rangi oq-ko‘kish tusda bo‘ladi. Birlamchi tortilgan javdar unining zarrachalari elangan un navidan sal kattaroq, dag‘alroq bo‘ladi. Bu unda kepak 10 % ga yaqinini tashkil etib, rangi oq- ko‘ng‘irroq bo‘ladi. Jaydari tortilgan un javdarni maydalash natijasida olinib, bunda kepak ajratilmaydi. Bu un juda dag‘al, bir xil o‘lchamga ega bo‘lmagan zarrachalardan tashkil topib, rangi qo‘ng‘ir tusda bo‘ladi. Jaydari tortilgan un javdar unining asosiy xili hisoblanadi. Asosiy unlardan tashqari arpa, makkajo‘xori va soya unlari ham ishlab chiqariladi. Bu unlar ahamiyatliligi jihatidan ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lgan unlar hisoblanadi. Arpa uni. Arpa unini ishlab chiqarish texnologiyasi javdar unini ishlab chiqarish texnologiyasiga juda yaqin. Arpa uni elangan (seyanoy) va dag‘al (oboynoy) tiplarda ishlab chiqariladi. Elangan arpa unining chiqishi 70-73 % ni, undagi kul moddasi miqdori esa o‘rtacha 1,0-1,2 % ni tashkil etadi. Dag‘al tortilgan arpa unining chiqishi esa 82-85 % ni, undagi kul moddasi miqdori esa 2 % ga yaqinni tashkil etadi. Arpa unlarida oqsil miqdori 10 % dan 16 % gacha bo‘ladi. Ular lizin, valin, metionin, sistin va sistein aminokislotalariga juda boy hisoblanadi. Arpaning ko‘p navlaridan olingan unning kleykovinasi kam cho‘ziluvchan va uvalanuvchan bo‘ladi. Makkajo‘xori uni. Bugungi kunda makkajo‘xori uni tayyorlashda don murtakdan xalos etilib, uch navli maydalash usulidan foydalaniladi. Bunda unning umumiy chiqish miqdori 85 % ni, shulardan unning «Ekstra» tipii 15 %, dag‘al tortilgan 60, mayin tortilgani esa 10 % ni tashkil etadi. Makkajo‘xori unlarining sifat ko‘rsatkichlarini aniqlashda organoleptik ko‘rsatkichlari, namligi, kul moddasi miqdoridan tashqari murtagidan qanchalik xalos etilganligini bildiradigan ko‘rsatkich yog‘ miqdori ham aniqlanadi.

Soya uni. Dunyo miqyosida dukkakli ekinlar orasida ishlab chiqarish hajmi va ekin maydonlari bo‘yicha ham soya birinchi o‘rinni egallaydi. Respublikamizda soya asosiy ekin hisoblanmasada, keyingi yillarda soya ekini maydonlarini uzluksiz kengaytirib borilmoqda. Kimyoviy tarkibi bo‘yicha soya boshqa donlardan farq qiladi. Uning tarkibida oqsilning miqdori o‘rtacha 40 % ni tashkil etadi. Aminokislota tarkibi bo‘yicha soya oqsili go‘sht oqsiliga, hazm bo‘lish darajasi bo‘yicha esa sut kazeiniga juda yaqin turadi. Soyadan xilma-xil maqsadlarda foydalanish uning kimyoviy tarkibining o‘ziga xosligi bilan tushuntiriladi. Soyadan ozuqabop yog‘ olinadi. Yog‘ olingandan keyin qolgan yog‘sizlantirilgan massadan esa oqsil izolyatlari va konsentratlari olinadi. Ba’zi mamlakatlarda esa soya suti, soya tvorogi va boshqa mahsulotlar olishda qo‘llaniladi. Soyadan asosan uch xil un olinadi: yog‘sizlantirilmagan, yarim yog‘sizlantirilgan va yog‘siz. Yog‘sizlantirilmagan un soya urug‘idan, yarim yog‘sizlantirilgan un avval yog‘ini presslab moyi olingandan keyin qolgan massadan olinadi. Yog‘siz unlar olishda esa soya urug‘idan ekstraksiya usuli bilan moyni ajratgandan keyin qolgan massadan foydalaniladi. Yog‘ miqdori soya uning turini belgilovchi asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich yog‘sizlantirilmagan unda 17 % ni, yarim yog‘sizlantirilgan unda 5- 8 % ni, yog‘sizlantirilgan unda esa 2,0 % dan kamroqni tashkil etadi. Oqsil miqdori unning yog‘liligiga bog‘liq bo‘lib, bu ko‘rsatkich yog‘sizlantirilmagan unda 38 % ni, yarim yog‘sizlantirilgan unda 43 % ni, yog‘sizlantirilgan unda esa 48 % ni tashkil etadi. Unni saqlash va ishlab chiqarishga tayyorlash Unni hosil qiluvchi endospermaning mayda zarrachalari biokimyoviy jarayonlar ro‘y beradigan tirik to‘qimalar hisoblanadi. Tashqi muhitga tegib turadigan un yuzasi don yuzasidan bir necha marta kattadir. Shu sababli unlarda

boradigan barcha biokimyoviy jarayonlarning faolligi juda yuqori bo‘ladi. Texnologik xususiyatlari va ozuqaviy qiymatining o‘zgarishi nuqtai nazaridan qaralsa ularni saqlashni ikki bosqichga bo‘lish mumkin. Unni saqlashning dastlabki paytida nonboplik xususiyatlari ma’lum vaqt davomida o‘zgarmaydi, lekin saqlashning keyingi bosqichlarida unning xususiyatlari o‘zgarib, sifati pasayadi. Un sifatining yaxshilanish jarayonini unning yetilishi jarayoni deb aytiladi. Bug‘doy unining yetilishi bu-unning nonboplik xususiyatlarining yaxshilanishini ta’minlaydigan jami o‘zgarishlarning majmuidir. Ma’lumki, donni maydalab, undan darhol tayyorlangan xamir ko‘pchiganda yopishqoq massa hosil bo‘ladi va bu massadan tayyorlangan non mag‘zining g‘ovaklari yaxshi rivojlanmagan, non hajmi juda kichik, qobig‘ida mayda yoriqchalar hosil bo‘ladi. Umuman olganda, bunday unlardan tayyorlangan nonlar ko‘rsatkichlari bo‘yicha tegishli talablarga javob bermaydi. Ma’lum bir vaqt saqlash jarayonida unning nonboplik xususiyatlari ortadi. Natijada, bunday undan tayyorlangan non mag‘zining g‘ovakliklari bir tekis, yaxshi rivojlangan, qobig‘i esa yubqa, silliq xolda bo‘lib, uning organoleptik ko‘rsatkichlari ham yuqori bo‘ladi. Unning yetilish jarayonida boradigan asosiy jarayonlar un lipidlarining oksidlanishi va gidrolizlanishi hamda fermentlar faolligining optimal darajagacha pasayishi hisoblanadi. Un rangining yaxshilanishi (oqarishi) yetilganligini bildiruvchi organoleptik ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Bu jarayon karotinoidlarning oksidlanib, rangsiz moddalar hosil qilishi bilan tushuntiriladi. Unning suv suspenziyasi nordonligining o‘zgarishi un tarkibidagi fitin moddasining fermentlar ta’sirida parchalanib, erkin holdagi fosfat kislotasi va nordon fosfat birikmalarini hosil qilishi natijasida ro‘y beradi. Shuningdek, organik kislotalar (sut, sirka) mikroorganizmlarning uglevodlarni parchalashi natijasida ham hosil bo‘ladi. Juda kam miqdorda bo‘lsada, oqsillarning gidrolizlanishidan ham kislotalik xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar hosil bo‘ladi. Ayniqsa, suv

suspenziyasining nordonligi don maydalanganidan boshlab, 20-25 kun davomida oshib boradi, so‘ngra sekinlashib turg‘un holatga keladi. Yog‘larning kislota sonining ortishi undagi lipidlarning lipaza fermenti ta’sirida gidrolizlanishi natijasida ro‘y beradi. Bunda asosan to‘yinmagan yog‘ kislotalari hosil bo‘ladi. To‘yinmagan yog‘ kislotalarining oksidlanishi erkin xoldagi yog‘ kislotalarida triglitsiridlar bilan bog‘langan yog‘ kislotalaridagiga qaraganda osonroq boradi. Yog‘larning oksidlanish natijasida o‘zgarishini yod sonining kamayishi va ularda perekis, aldegid va ketonlar hosil bo‘lishi bilan tushuntiriladi. Unlarda oksidlanish ta’sirida bo‘ladigan o‘zgarishlar kleykovinaning ham o‘zgarishini keltirib chiqaradi. O‘tkazilgan tadqiqotlar asosida oksidlanish oqsil- protein kompleksining hamma komponentlarini o‘zgartirib, proteinaza fermenti faolligini ham birmuncha pasaytirishi isbotlangan. Bug‘doy unining uglevod-amilaza kompleksining o‘zgarishi kam o‘rganilgan masalalardan hisoblanadi. Lekin, shu narsa ayonki don maydalanganda amilaza, ayniqsa α -amilaza fermenti faollashadi. Shu sababli ham donni maydalab unidan darhol tayyorlangan xamir yopishqoq bo‘lib, nonining qobig‘i qora-qo‘ng‘ir rangli bo‘ladi. Yetilish jarayonida amilazaning falligi susayadi, bu esa uning qand va gaz hosil qilish qobiliyatlarining ham kamayishiga sabab bo‘ladi. Bug‘doy unining yetilish jarayoni muddati don yig‘ishtirib olingandan keyin qancha muddat saqlanganligi, unning navi saqlash harorati va nisbiy namlikka bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli bu jarayonning davom etishining aniq muddatini belgilash juda qiyin hisoblanadi. Bu sohaning yetuk olimlaridan L.Y.Auermanning ma’lumotiga qaraganda bug‘doy unining oliy, 1-chi va 2-chi navlari 20±50S da saqlaganda 1,5-2,0 oy davomida, dag‘al tortilgan un esa 3-4 hafta davomida yetiladi. Uzoq muddat saqlashga mo‘ljallangan unlarni maydalagan zahotiyoq 00S gacha sovutish maqsadga muvofiqdir. Bunday sharoitda unning yetilish muddati bir yilgacha uzayadi.

Agar unni tortgandanoq ishlatish zaruriyati tug‘ilsa, u holda un saqlanadigan siloslarda unga 250S haroratli issiq havo ta’sir o‘tkaziladi. Bunday sharoitda unlar tezda (6 soat) yetiladi. Lekin, bunday ishlangan unlarni saqlashga tavsiya etilmaydi. Javdar unining yetilishi nisbatan kam o‘rganilgan, lekin javdar unida ham xudi bug‘doy unidagidek jarayonlar ro‘y beradi. Unning achishi yog‘larning oksidlanishi natijasida vujudga keladi. Lipidlarning gidrolizlanishi natijasida erkin yog‘ kislotalari hosil bo‘lishi bir qatorda unning tarkibida yog‘larning oksidlanib buzilishida hosil bo‘ladigan– aldegid, keton, perekislar paydo bo‘ladi. Ayniqsa quruq unlarni issiq haroratda saqlaganda ular tez achiydi. Yangi unlarning nordonligi 3,5-4,50N (Neyman gradusi-100 gramm un tarkibidagi kislotalar va kislotalik xususiyatiga ega bo‘lgan moddalarni neytrallash uchun zarur bo‘lgan 1,0 N ishqor eritmasining millilitr miqdori) ni tashkil etadi. Dag‘al tortilgan unda nordonlik miqdori 50N gacha bo‘lishi mumkin. Namligi 15% va undan yuqori bo‘lgan unlarni uzoq saqlaganda kislota hosil qiluvchi bakteriyalarning rivojlanishi natijasida sut, sirka va boshqa organik kislotalar hosil bo‘lishi natijasida unning nordonligi oshadi. Unning ozuqaviy qiymatining pasayishi nafaqat nonboplik xususiyatining yomonlashuvi, balki o‘rin almashtirmaydigan aminokislotalar, vitaminlarning parchalanishi, kraxmal va oqsillarga fermentlar ta’sirinig pasayishi hisobiga ham ro‘y beradi. Uning yetilishiga ta’sir ko‘rsatadigan omillar ularning saqlanish muddatiga ham kata ta’sir ko‘rsatadi. Sog‘lom bug‘doy donidan olingan un navlarining 20±50S da saqlanganda 6 oydan 8 oygacha buzilmasdan saqlanishi aniqlangan. Tez achib qoladigan un bug‘doy unining ikkinchi navi hisoblanadi. Dag‘al tortilgan un tarkibida dondagi yog‘larning hammasi mavjud bo‘lsada, bu un tarkibida oksidlanishga qarshi ta’sir ko‘rsatadigan tokoferol moddalari borligi uchun birmuncha yaxshi saqlanadi. Makkajo‘xori va soya unlari uncha yaxshi

saqlanmaydi. Ularning saqlanish muddati yuqorida keltirilgan sharoitda 3-6 oy qilib belgilangan. Past haroratda (00S atrofida) unlarni 2 yil va undan ham ortiq muddatgacha saqlash mumkin. Past haroratda saqlash natijasida ombor zararkunandalari bilan zararlanishining, achishning, mog‘orlashning oldini olish mumkin bo‘ladi.

Adabiyotlar: 1. O’zlem Tokuso’g’lu. Barry G. Swanson. «Inproving Food Quality with Novel Food Processing Technogies». Edited by.Taylor end Francis Group. 2015. p. 485. 2. Food and raw materials. Kemeraovo institute of food science and texnology. 2015, p. 145. 3. Vasiyev M.G‘., Dadayev Q.O. va boshqalar. Oziq-ovqat texnologiyasi asoslari. –T.: “Voris-Nashriyot”, 2012. - 400 b. 4. Yo’ldoshev N., Kadirxodjayeva N. Ishlab chiqarish tehnologiyalari. Darslik. 2014yil. - 350 bet. 5. Adizov R.T., G‘afforov A.X. Xusenov S.Y. Donni tozalash va maydalash texnologiyasi. –T.:” TURON-IQBOL” nashriyoti, 2006. -184 b. 6. Amonova Z.M. Sut va sut mahsulotlari texnologiyasi. –T.: Cho‘lpon, 2004. 132 b. 7. Boboyev S.D., Adizov R.T., Ergasheva X.B. Omixta yem ishlab chiqarish. - T.: O‘zbekiston, 2003. -280 b.

O'xshashlar

Shokolad tayyorlash texnologiyasi

Pishloq tayyorlash texnologiyasi

Meva va sabzavotlardan konserva tayyorlash texnologiyasi

Buq’doy va javdar donlaridan un tortish jarayonlarining texnologik chizmalari. Makaron mahsulotlari uchun un tortishning o’ziga hosligi

Non texnologiyasi