Хом-ашёларнинг тузилиши, кимёвий таркиби, олиб келиш ва сақлаш - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Хом-ашёларнинг тузилиши, кимёвий таркиби, олиб келиш ва сақлаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

147.5 KB

Ko'chirib olish

Хом-ашёларнинг тузилиши, кимёвий таркиби, олиб келиш ва сақлаш Режа: 1. Ўсимлик хужайраларининг тузилиши ва хусусиятлари. 2. Хом-ашёнинг кимёвий таркиби, тургор ва плазмолиз жараёнлари 3. Йўқотиш ва йўқотишни камайтириш. 4. Сақлашда бўладиган жараёнлар

ТАЯНЧ ИБОРАЛАРИ: 1. Хужайра, паренхим, прозенхим, цитоплазма, мембрана, шарбат, босим, хужайра структураси, углевод, клетчатка, пектин, крахмал, минерал моддалар. 2. Сақлашга тайерлаш, йўқотиш турлари, миқдор ва сифат, механик, физик, биологик, кимёвий, биокимёвий йўқотишлар сақлаш объекти, етилиш стадиялари, физиологик жараенлар, ҳарорат, нисбий намлик, давомийлик. Хужайрада барча хаётий муҳим жараёнлар бўлади. Буларга модда алмашинуви, қабул қилиши, синтез, моддаларни парчаланиши ва ажралиши киради. Хужайрани шакли турлича бўлади: шарсимон, кубик, чузиқсимон ва х.к. Бироқ, шакли турлича бўлган хужайраларни 2 гурухга бўлиш мумкин: а) паренхим б) прозенхим Паренхим хужайраларни узунлиги энига нисбатан 2-3 марта кичик бўлади. Бундай куринишдан хужайраларга тарвуз, помидор ва цитрус мевалари юмшоқ қисмлари киради. Прозенхим хужайраларини узунлиги эни ва қалинлигига нисбатан 5-10 баробар юқори бўлади. Агар хужайрани ультраструктурасини кўрадиган бўлсак у хужайра девори куринишида бўлиб, устки қисми протопласт билан ўралган. Протопласт цитоплазма ва ядродан тузилган. Цитоплазмада юқори миқдорда (60-90%) сув моддаси бўлиб, у бошқа моддалар билан бириккан холда бўлади, биринчи навбатда оқсиллар билан (65%). Оқсиллар билан бирикган сув гидротацион дейилади. Қолган сувлар эса протоплазмада эркин ҳолда бўлади. Протоплазмада оқсиллардан ташқари

бошқа турдаги азот моддалари, жумладан аминокислоталар (15%), углеводлар (12%) ва ёғлар (12%) ташкил топган. Цитоплазма уч қатламдан иборат: плазмолема, танопласт, мезоплазма. Плазмолема юқори қатлам бўлиб мембрана кўринишига эга ва цитоплазма билан хужайра деворини чегаралаб туради. Танопласт элементар мембрана, у цитоплазмани вакуолдан ажратиб туради. Мезоплазма - цитоплазмани асосий массаси бўлиб унинг ичида кўп сонли ва турли хужайра хосил қилади. Мембрана - мураккаб биологик структура бўлиб оқсил ва липидлардан тузилган. Улар моддалар алмашинувини назорат қилади ва хужайрага келаетган моддаларни регуляция (меёрлайди) қилади. Цитоплазмани харакати мухим хусусиятлардан бўлиб, у хужайрада моддалар алмашинувини регуляция қилади. У эса ўз навбатида хужайрани холатига ва ташқи шароитларга боғлиқ. Цитоплазманинг харакатланишини тезлаштиришда юқори ҳарорат, ёруғлик таъсири, кислород, ҳаво, спирт таъсир қилади. Цитоплазманинг харакатини секинлашувига хароратни пасайиши, ёруғликни кам бўлиши, рН мухитини ўзгариши таъсир қилади, яхши рН мухити (рН4-5)да интенсив боради. Цитоплазмани харакатини тўхташи ўсимлик хужайрасини нобуд бўлишига олиб келади. Цитоплазмани яна бир хусусиятидан бири-ташқи мухитдан у ёки бу моддани ўзига сўриб олишдир. Натижада хужайра девори орқали ўтган моддалар концентрланади. Цитоплазма сувни ва эрувчан моддаларни ўзидан ўтказади, айрим моддаларни эса ўтказмайди. Протоплазма рангсиз ёпишқоқ массага эга бўлиб ёш хужайранинг қобиғ бушлиқларини тўлдириб туради. Хужайрани етилиши бўлган протоплазманинг миқдори камайиб боради. Унинг ўрнига хужайра шарбати

вакуоли пайдо бўлади ва ривожланади. Етилган хужайрада протоплазма юпқа қатлам кўринишида бўлиб қобиғда ёпишган бўлади. Тирик хужайрани протоплазма қатлами ярим ўтказувчанлик хусусиятига эга бўлиб, у сувни ўтказади, бироқ сувда эриган моддаларни кўп қисмини ўзида ушлаб қолади. Шундай қилиб мембрана ролини бажарувчи қатлам хужайрада ва ўзаро хужайра бўшлиғида концентрацияни тенглашлишига ҳалақит беради. Шу билан биргаликда хужайра шарбатидаги эрувчан модда протоплазмага осматик босим хосил қилади. Хужайрадаги осматик босим ўлчами эрувчан моддалар концентрациясига боғлиқ ва қўйидаги тенглама орқали аниқланади: Р = с R Т бу ерда: Р - босим, н/м 2 с - эритмани моляр концентрацияси, моль/м 3 R-доимий газ [R=0,082 л . ат/(град . моль)=8,3кДж/(кмоль . град)] Т - абсолют харорат, о К Етилган мева ва сабзавот хужайраларида осматик босим 0,49-0,98мн/м 2 (5-10ат). Осматик босим туфайли протоплазма хужайра қобиғига зич ёпишган бўлади. Хужайрани бундай холатига тургор дейилади. Агар сув моддасининг бир қисми хужайрадан ўзаро хужайра бўшлиғига ўтса протоплазма қисилади. Бундай холатни плазмолиз дейилади. Одамзод овқатланишда 1000-2000 хил ўсимликларни истеъмол қилади, уларни орасида 100-200 таси жуда мухим бўлиб, шундан 15 таси албатта овқатланиш учун фойдаланиши зарур. Охирги гурухга дон маҳсулотлари, мевалар, картошка, шакар, арахис ва бошқалар киради. Ўсимлик хужайрасини структураси. 1. Ўзаро хужайра бушлиғи.

2. Ўзаро хужайра моддаси. 3. Цитоплазма иплари. 4. Цитоплазма девори. 5. Хужайра шарбати. 6. Хужайра девори. Плазмолиз холатида хужайра тўла нобуд бўлмайди, бироқ шундай холатда узоқ муддат туриши мумкин. (Консервалашда мураббо қайнатиш, музлатиш, қуритиш ва тузлашда хужайрани тўла нобуд бўлишига олиб келади). Мева ва сабзавотларни таркибида органик ва неорганик моддалар бўлиб, неорганик моддаларга сув ва минерал моддалар киради. Қолган компонентлар эса органик моддаларга киради. Сув эркин холда ва боғланган сувларга бўлинади. Эркин сувнинг фоизи 80-90ни ташкил этади. У вакуолда баъзан эркин сувни нисбатан ўзгариб боришига ҳаво ва иқлим таъсир қилади. Масалан: ёмғир кўп бўлган вақтда етилган меваларда эркин сувни миқдори юқори бўлади. Сувни боғланган холдаги шакли мева ва сабзавотларни сақлаш хусусиятларини оширади, ҳамда буғланиш жараенини ва ферментлар

активлигини оширади. Узоқ муддат сақланган мева ва сабзавотларда боғланган сув ҳисобидан эркин холдаги сув ортади. Мева ва сабзавотлардан организм учун турли туман минерал моддалари олинади. Бир кунлик калий ва кальцийга бўлган эхтиёжни 30%ни, магний ва темирни 20%ни таъминлайди. Мева сабзавотларда кул моддасининг умумий миқдори 0,3-2,3%. Минерал моддалар фермент, витамин ва бошқа моддаларнинг актив қисми ҳисобланади. Калий - 15-770мг% (шафтоли. ўриқ, узум, банан, щавель, карам, шпинат ва смородина). Кальций - 10-180мг% (кўк пиёз, салат, сабзи). Фосфор - 16-59мг%. Углеводлар. Мева ва сабзавотларда 0,5-25% шакар. Барча турдаги мева ва сабзавотлар ўзини таркибидаги шакар миқдори жихатида уч гурухга бўлинади: 1. Шакар миқдори юқори бўлган: шакар миқдори 15-25% бўлган узум, айниқса қуритилгани, банан, анжир, шиповник, лавлаги, тарвуз, қовун. 2. Шакар миқдори ўртача: 7-14,5% - бўлган уруғли, данакли, цитрус мевалари. Карамда, саримсоқпиёз, илдиз меваларда 3-7,5%. 3. Шакар миқдори кам бўлган: 2-6,5% - лимон, грейтфрукт, облепиха; 0,5- 2,5% - картошка, бодринг, ревоч, дуккакли махсулот. Крахмал 1-25%; амилаза - амилопектин картошкада - 12-25%, ёнғоқда - 10-24%, илдиз мевалардан карам, пишмаган олма, беҳида - 1-2%, амилопектинни миқдори 78-81%. Кўпгина мева ва сабзавотларда крахмал миқдори жуда кам ва 1%ни ташкил этади. Крахмал 96,1-97,6% полисахаридлардан тузилган, 0.2-0,7% минерал моддалар, 0,6% юқори молекуляр ёғ кислоталаридан, ҳамда фосфор

кислоталарини ўз ичига олади. Амилоза ва амилопектинни нисбати хом- ашени турига ва сортига қараб ўзгариб боради. Масалан: картошкали крахмалда амилоза 19-22%, амилопектин 78- 81%; гуручли крахмалда амилоза 17%, амилопектин 83%; олмали крахмалда амилоза 100%, маккажухори крахмалида амилоза 21-23%, амилопектин 77- 79%. Клетчатка мева ва сабзавотларда 0,5-5% энг кўп миқдорда 2,5-5% укроп, ёнғоқ, малина, облепихада, кам миқдорда 0,5-0,8% бодринг, қовоқча, патиссон, салат, кўк пиёз, тарвуз, қовун, олма, нок, олхўрида. Сақлашда крахмал шакарга айланади. Пектинни желе ҳосил қилиш - хусусияти шакарларни концентрациясига, кислоталигига ва рН мухит боғлиқ. Оптимал деб шакар 60, кислота 1, пектин 0.5-1.5, рН-3.1-3.5. Олма, шафтоли, олхурида 1% пектин бор. Айниқса пектин миқдори беҳида, қора смородинада (1,5%) ва сабзида (2,5%) юқоридир. Пектин моддаси ошқозон ичак касаллигини даволашда катта аҳамиятга эга. Пектин меваларни консистенциясига, пишувчанлигига, мева маҳсулотларини (джем, желе, повидло) қотувчанлигига ижобий таъсир қилади. Мева ва сабзавотларда органик кислоталар бўлиб, кўпгина ўсимлик хом-ашеларида 1%дан ошмайди. Шафтолини айрим сортларида, олчада 2,5%гача ва смородинада 3,5%гача бўлади. Нордон мева ва сабзавотлардан тайерланган консервалар асосан 80-100 о С ҳароратда стерилизация қилинади. Кислоталиги паст бўлган хом-ашедан тайерланган консерваларда бактерияларни ривожланиши яхши бўлади, шунинг учун ҳам уларни юқори (112-130 о С) ҳароратда стерилизация қилинади.

Кислоталик хом-ашеларга асосан уруғли мевалар, донакли мевалар, резаворлар, цитрус мевалари киради. Кислоталик сабзавотларга помидорлар, шавель, ревоч киради. Кўп турдаги сабзавотлар кислотасиз хом-ашеларга киради, буларга илдиз мевалар, баклажон, карам, маккажухори, қалампир, шпинат ва дон маҳсулотлари киради. Мева ва сабзавотларда энг кўп олма, лимон ва вино кислотаси учрайди. Хом-ашеларда кам миқдорда шавел, янтар, бензой, салицил ва бошқа кислоталар учрайди. Мева ва сабзавотларни аксариятида 0.01-0,2% ёғ бўлади. Ёнғоқ меваларда - 30-70%, облепихада 8%, дуккакли 2-4%, мева уруғларида ва донакларида - 13-25%. Мева ва сабзавотларда ёғлардан олеин, линолен, линолей кислота ва кам миқдорда пальмитин ва стирин ёғ кислоталари бор. Картошка ёғида 17та, олмада - 5та, лавлагида - 3та ёғ кислоталари мавжуд. Витаминлар сувда эрувчан ва еғда эрувчан витаминларга бўлинади. С витамини мева ва сабзавотларда 3-2500 мг%. Уларнинг миқдори жиҳатидан 3 гурухга бўлинади. Хар-бир технологик жараённи таркибий қисми - бу хом-ашёни сақлаш ҳисобланади. Хом-ашёнинг йўқотишсиз ва тўла сифатини сақлаб қолиб сақлаш асосий мақсад ҳисобланади. Хом-ашёнинг сақлаш асосан қўйидаги технологик усуллар асосида олиб борилди. 1. Хом-ашёни сақлашга тайёрлаш: аралашмалардан тозалаш, пакетларга, контейнерга, штабелларга жойлаш. 2. Қуритиш (дон маҳсулотлари) ёки консервалаш (мева, сабзавотлар). 3. Атроф муҳитини оптимал параметрларини автоматик бошқариш (таркиби, ҳарорати, нисбий намлик).

4. Хом-ашё захирасига турли зараркунандаларни киришига йўл қўймаслик. 5. Хом-ашёнинг ишлаб-чиқаришга тайёрлаш. Ҳалқаро соғлиқни сақлаш ташкилоти (ФАО/ВОЗ) кўрсатмаларига биноан бир йилда донни йўқотиш фоизи 6-10%ни ташкил этади. Агар дон маҳсулоти яхши қуритилмаган бўлса бу йўқотиш 20-30% ва ундан ҳам кўп бўлади. Йўқотиш биринчи навбатда унинг физиологик хусусиятига ва сақлаш шароитига боғлиқдир. Икки хил йўқотиш бор: 1. Миқдор йўқотиш. 2. Сифат йўқотиш. Биринчи йўқотишда хом-ашёни оғирлиги камаяди, иккинчисида эса таркибидаги озуқа моддалари (масалан: шакар лавлагисида-шакар, картошкада-крахмал, сояда-ёғ ва ҳ.к.). Айрим холларда оғирлигини камайиши сифатини бузилишига олиб келади. Худди шундай сифатини бузилиши оғирлигини камайишига олиб келади. Хом-ашёнинг олиб келишда ва сақлашдаги бўладиган йўқотишлар 5та асосий гурухга бўлинади. 1. Механик. 2. Физик. 3. Физик-кимёвий. 4. Биологик. 5. Биокимёвий ва кимёвий. Хар бир гурух ўз навбатида бир неча кичик гуруҳларга бўлинади. Масалан: механик йўқотиш маҳсулотни физик хусусиятларига боғлиқ, идишни сифатига, жойлаш материалларини хусусиятларига боғлиқ.

Физик-кимёвий йўқотишларга бўғланиш йўли билан хосил бўлган йўқотишлар киради. Бундай йўқотишларга мева ва сабзавотларда бўладиган йўқотишлар киради. Бу ерда асосий факторларга сақланаетган хонанинг нисбий намлиги, ҳарорати ва сақлаш муддати киради. Биологик йўқотишларни икки қисмга бўлиш мумкин: а) микробиологик жараенлар натижасида бўладиган йўқотишлар; б) хашоратлар ва кемирувчилар билан боғлиқ йўқотишлар. Кимёвий йўқотишлар радиация, ёруғлик, неорганик катализаторлар таъсирида бўлади. Хом-ашёнинг харакати қўйидаги схема орқали бўлади. захира тизими саноат тармоғи савдо, уом захира қишлоқ хўжалиги истеъмолчи Схемада келтирилган звеноларни барчасида омборхоналар ташкил этилган. Функционал белгиларга кўра асосий, ишлаб-чиқаривчи, универсал ва ихтисослашган - махсус турларга бўлинади. Асосий омборхоналар тармоқли ва регионал бўлади. Савдо ишлаб- чиқариш омборхоналари савдо тизимида ташкил этилади. Универсал омборхоналарда турли хом-ашелар сақланади, махсус омборхоналарда эса фақатгина бир турдаги маҳсулот сақланади. Турли-туман хом-ашелар сақлаш объекти бўйича 2 гурухга бўлинади: Қуруқ (дон, ун ва х.к.) Шарбатли, яъни намлик даражаси юқори бўлган (мева ва сабзавотлар)

Ҳар бир қуруқ маҳсулотнинг критик намлиги бўлади. 20-40  Сда дон ва ун маҳсулотларида микрофлоралар ривожланиши оптимал минимум - 5- 10  С, максимум 40-45  С. 8-10  Сда микрофлораларнинг ривожланиши тўхтайди. Намлик даражаси юқори бўлган маҳсулотлар қуруқ маҳсулотларга нисбатан турли туман бўлиб қисқа ва узоқ муддат сақлаш учун 60 дан зиед сабзавотлар ва 20 хил мева ва резаворлар юборилади. Мева ва сабзавотларнинг хусусиятлари кўп томонлама, айниқса сув моддаси миқдори билан ўхшаш бўлади. Сувнинг 5/1 қисми боғланган ҳолда, қолган 4 қисми эркин ҳолда бўлади. Моддалар алмашинувини ва хом- ашедаги микробиологик жараенларни секинлаштириш мақсадида уларни паст температурада сақлайди. Хом-ашенинг буғланиш даражасини камайтириш учун нисбий намлиги юқори бўлган газли муҳитда сақланади. Мева ва сабзавотлар микроб учун яхши муҳит ҳисобланади. Масалан: карамни ташқи баргини 1г жойида 1-2млн микроорганизлар бор. Картошкада ва барча илдизмеваларда эса бундан бир неча марта юқори бўлади. Хом-ашёнинг табиий чидамлилигини ушлаб туриш сақлашнинг асосий вазифасидир. Хом-ашёдаги ўзгаришлар ички ва ташқи факторларга боғлиқ. Ташқи факторлар атроф муҳитни параметрлари билан боғлиқ: таркиби, нисбий намлиги, ҳарорат, ички факторлар - хом-ашёнинг физиологик хусусиятлари билан боғлиқ. Кўпгина мева ва сабзавотларда етилиш стадияси 2 хил бўлади: техник ва истеъмол қиладиган. Биринчи стадиядан 2чига ўтишда кимёвий таркиби, таъм кўрсаткичлари, чидамлилиги ва мевали структураси ўзгаради. Кўп мева ва сабзавотларда 1 ва 2 етилиш стадияси бир неча кун давом этади, айримларида бир ой давом этади.

Мева ва сабзавотларни техник етилган стадияда териб олинади. Сақлаш жараенида уларнинг таъм, ранг, аромат кўрсаткичлари яхшиланади ва юмшоқ консистенцияга эга бўлади. Териб олингандан сўнг етилиши : бу ҳолатда ўзида бўлган озуқаларни сарфлайди. Донни териб олгандан сўнг етилиши 3-4 хафтадан сўнг бўлади. Агар сақлашда уни яхши вентиляция қилинган бўлса бу муддат 15-20 кун бўлади. Меваларни осойишталик холати . Бу холатда меваларда физиологик жараенлар интенсив камаяди ва ўсиши тўхтайди. Осойишталик холатида ўсиш моддаси (нуклеин кислота) хосил бўлади. Барча ўсимликларни осойишталик холатида уларни биологик активлиги сақланиб қолади. Уларнинг нафас олиши учун энергия сарфланади. Нафас олиш - бу холатда ўсимликларда ферментлар таъсирида катализатор оксидланиш қайтарилиш (тикланиш) жараени бўлади. Нафас олиш иссиқлик ажралиши билан боради. Хосил бўлган энергия хом-ашёнинг хаётий жараёнларини ушлаб туришда, токсинларнинг парчалашда қўлланиб, хом-ашёнинг иммунитетини ва қаршилигини оширади. Нафас олиш учун сарфланадиган органик моддалардан биринчи навбатда шакар бўлиб, у крахмални гидролизи натижасида бўлади. Хом-ашёнинг ўзини-ўзи иситиш : холати физиологик жараёнлар таъсирида ҳамда хом-ашёнинг физик хусусиятлари натижасида руй беради. Ўз-ўзини иситишда 55-65  С хатто 70-75  С ҳароратда бўлади. Хом-ашёнинг холатини бузилиши . Бу холат кислород етмаганлик натижасида ва ҳароратнинг ўзгариши билан боради. Картошка ва карамда 0 - -2  Сда ўзоқ қисмида қорайиш холати бўлади. Олмада моғор. Ўсиш холати янги ўсимликнинг ўсиб чиқишида кўп миқдорда энергия ажратади. Бу холатдаги сақлаш учун картошкага кимёвий препарат

қўлланилади. Препарат ГМЗ (гидрозид малеин кислотаси) сабзавотларнинг йиғиштиришдан олдин 2-4 хафта ишлов берилади.

O'xshashlar

Тухум. Тузилиши, кимёвий таркиби, гуруҳланиши

Сутларнинг кимёвий таркиби ва физик-кимёвий хоссалари

Гўштларнинг кимёвий таркиби

Балиқ гўштининг кимёвий таркиби

Ун. Кимёвий таркиби, ассортиментининг тавсифи