Гўштларнинг кимёвий таркиби - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Гўштларнинг кимёвий таркиби

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

201.5 KB

Ko'chirib olish

Гўштларнинг кимёвий таркиби. Режа 1. Гўшт о қ силларининг аминокислота таркиби 2. Гўшт таркибидаги ўрин алмаштирмайдиган аминокислоталарнинг ҳ азм бўлиш даражаси 3. Қ орамол ва чўч қ а гўштларида ё ғ ми қ дори ва уларнинг ё ғ кислотаси таркиби 4. Гўштларда минерал элементлар ми қ дори 5. Парранда гўштларининг ўртача кимёвий таркиби 6. Уй паррандалари гўштининг энергия бериш қуввати

Гўшт таркибида о қ сил, ё ғ , углеводлар, липидлар, азотли ва азотсиз экстрактив моддалари, минерал моддалар, витаминлар ва ферментлар киради. Гўшт дастлаб инсон организми учун о қ силлар манбаи бўлиб ҳ исобла-нади. Гўштнинг озу қ авий ва биологик қ иймати асосан гўшт таркибидаги о қ силлар ми қ дори ва о қ силларнинг аминокислота тузумига бо ғ ли қ бўлади. О қ сил организмининг тў қ има ва хужайраларида о қ силлар, фермент-ари, гармонлар синтезида асосий қ урилиш материали бўлиб хизмат қ илади. Гўшт таркибига ҳ айвон организмининг мускул, бирлаштирувчи, ё ғ тў қ ималари, суяк ва то ғ ай тў қ ималари, қ он ва ҳ оказолар киради. Бу тў қ ималарнинг кимиёвий таркиби, анатомик тузилиши бир хил эмас, шу сабабли бу тў қ ималарнинг гўштдаги ми қ дори ва уларнинг нисбати гўштнинг озу қ авий қ ийматига катта таъсир кўрсатади. Шулардан мускул ва ё ғ тў қ ималари озу қ авий қ иймати бўйича энг қ имматли ҳ исобланади. Гўштларнинг кимиёвий таркиби молнинг турига, зотига, жинсига, семизлигига, қ айси шароитда, қ андай емишлар билан бо қ илишига ва бош қ а омилларга қ араб маълум даражада ўзгариб туради. Масалан, катта ёшдаги ва семиз молларнинг гўшти таркибида ё ғ ми қ дори кўпро қ , о қ силлар ва сув ми қ дори эса нисбатан камро қ бўлади. Мол гўштида чўч қ а гўштига нисбатан о қ силнинг умумий ми қ дори кўпро қ , ё ғ ми қ дори эса камро қ бўлади ва ҳ оказо. Ҳ ар хил ҳ айвон гўштлари таркибида о қ сил ми қ дори 11,4 % дан 20,8 % гача орали қ да бўлади. Мол ва қ ўй гўштлари таркибида бу о қ силларнинг 75-85 % и, чўч қ а гўштида эса қ арийиб 90 % и тўли қ қ ийматли о қ сил ҳ иссасига тў ғ ри келади. Тўли қ қ ийматли, тез ҳ азм бўладиган гўшт о қ силлари (миозин, актин, актомиозин, миоген, миоальбумин) таркибида ўрин алмаштирмайдиган аминокислоталарнинг ҳ аммаси ҳ ам учрайди. Бу о қ силлар асосан гўштнинг бош қ а тў қ ималарига нисбатан ю қ ори озу қ авий ва биологик қ ийматга эга бўлган мускул тў қ имаси таркибида учрайди. О қ силларнинг биологик қ иймати нафа қ ат унинг таркибидаги аминокислота турларига, балки бу аминокислоталарнинг ми қ дорий нисбатига ҳ ам катта даражада бо ғ ли қ бўлади. Бу аминокислоталарнинг бирортасининг кўп ёки озлиги бутун аминокислоталарнинг

хазм бўлиш даражасини бузади. Тад қ и қ отлар шуни кўрсатадики, қ айси о қ силлар аминокислота тузими бўйича инсон организмидаги о қ сил аминокислоталари тузумига я қ ин бўлса, ўша аминокислотанинг биологик қ иймати ю қ ори ва улар инсон организмида яхши ҳ азм бўлади. Гўшт мускул тў қ имаси о қ силининг аминокислота тузуми қ уйидаги 45- жадвал маълумотларида келтирилди. Ҳ айвон о қ силларининг му ҳ имлигининг яна бир хусусияти шундан иборатки, у о қ силлар таркибида инсон организмида қ ийин синтез бўладиган, бир-бирига ўхшаш аминокислоталар ҳ ам мавжуд бўлади. 1-жадвал Гўшт оқсилларининг аминокислота таркиби Аминокислотала р Асосий о қ силларнинг аминокислота таркиби (% ҳ исобида) мио зин ак тин миог ен А Троп оми- озин миогл обин Аланин 6,5 6,3 8,56 8,8 7,95 Глицин 1,9 5 5,61 0,4 5,85 Валин 2,6 4,9 7,4 3,13 4,09 Лейцин 15,6 8,2 5 11,5 15,6 16,8 Изолейцин - 7,5 - - - Пролин 1,9 5,1 5,71 1,3 3,34 Фенилаланин 4,3 4,8 3,06 4,6 5,09 Тирозин 3,4 5,8 5,31 ,3,1 2,4 Триптофан 0,8 2,0 5 2,31 0 2,34 Серин 4,33 5,9 7,3 4,38 3,46 Треонин 5,1 7,0 7,47 2,9 4,56 Цистин 1,4 1,3 4 1,12 0,76 0 Цистеин - - - - 0 Метионин 3,4 4,5 1,17 2,8 1,71 Аргинин 7,36 6,6 6,33 7,8 2,2 Гистидин 2,41 2,9 4,21 0,85 8,5 Лизин 11,9 2 7,6 9,54 15,7 15,5 Аспарагин кислотаси 8,9 10, 9 9,7 9,1 8,2

Глютамин кислотаси 22,1 14, 8 11,4 32,9 16,48 Цистин аминокислотаси ўрин алмаштирмайдиган аминокислота ҳ исоблансада, лекин у ривожланаётган организмнинг метионин аминокислотасига бўлган минимал талабнинг 80-90 фоизини қ ондира олиши мумкин. Моддалар алмашинувида цистин аминокислотаси мавжуд бўлмаганда, маълум бир ми қ дордаги цистин метионин аминокислотасидан ҳ осил бўлади. К.Ланд маълумоти (46- жадвал) гўштда метионин ва цистин аминокислоталарининг қ анчалик а ҳ амиятга эга эканлигини кўрсатади. Жадвал маълумотларидан шуни англаш мумкинки, организмда оқсил синтезида иштирок этувчи ўрин алмаштирмайдиган аминокислоталарнинг ҳазм бўлиш даражаси гўштда метионин, цистин ва фениаланин аминокислоталарининг етишмаслиги сабабли пасайиб кетади. Инсон рационининг асосий таркибий қ исмини о қ сил ташкил этган ҳ олатларда (масалан, пар ҳ ез қ илиб ов қ атланишда) о қ силнинг аминокислота таркиби бўйича инсон э ҳ тиёжини қ анчалик даражада қ ондира олиши жуда му ҳ им ҳ исобанади. Албатта, гўшт о қ силининг озу қ авий қ иймати истеъмол қ илинган бош қ а о қ силларга ҳ ам жуда бо ғ ли қ бўлади. 2 - жадвал Гўшт таркибидаги ўрин алмаштирмайдиган аминокислоталарнинг ҳ азм бўлиш даражаси Аминокис- лоталар ҳ Гўшт таркибидаги аминокислоталар шартл и бирлик % (организмда триптофанга 100% э ҳ тиёж қ ондирилганда) Триптофан 0,25 1,1 100 Валин 0,8 5,71 162 Лейцин 1,1 8,4 174 Изолейцин 0,7 5,07 164 Фенилалани н 1,1 4,02 83 Треонин 0,5 4,04 1,84 Лизин 0,8 8,37 237 Метионин+ Цистин 1,1 3,67 76

Ҳ исоб китобларга кўра инсон учун ов қ атда ўрин алмаштирмайдиган аминокислоталарнинг энг қ улай нисбати қ уйидагича бўлиши керак ( қ исмларда): Триптофан - 1 Треонин - 2-2,7 Метионин - 2,2-3,5 Фенилананин - 2-4 Изолейцин - 2,9-4 Валин - 3,2-4,2 Лизин - 3,2-4,6 Лейцин - 4,7 Гистидин - 1,5 (гўдаклар учун) Инсон рационида қ айси бир ўрин алмаштирмайдиган аминокислота етишмаса, у ҳ олда бош қ а аминокислоталар ҳ ам о қ сил моддалари синтезида тўли қ иштирок эта олмайди. Ози қ -ов қ ат ма ҳ сулотларининг о қ силлик қ ийматини уларнинг таркибини бош қ а о қ силлар билан бойитиш йўли билан ҳ ам ошириш мумкин. Лекин, етишмаган аминокислоталарни қ ўшиш натижасида аминокислота таркиби бўйича мувозанатлашмаган о қ сил автоматик равишда мувозанатлашган ю қ ори сифатли о қ силга айланиб қ олмайди. Гўшт о қ силида аминокислоталарнинг нисбати мускулнинг турига, ҳ айвоннинг ёшига, турига, наслига ва ҳ айвон хаётидаги бу мускулларнинг бажарган физиологик функциясига ҳ ам катта даражада бо ғ ли қ бўлади. Аргинин, валин, метионин, изолейцин ва фенилаланин аминокислоталарнинг ми қ дори ҳ айвон ёшининг ул ғ айиши билан ортиб боради. Қ орамол гўштига исси қ лик ёки дудлаш йўли билан ишлов берилганда лизин аминокислотаси камаяди. Консерваланган гўштларни узо қ са қ лаганда эса аминокислоталар бутунлай йў қ олиши мумкин. Масалан, сублимация қ илинган гўштни 20 0 С да бир йил давомида са қ лаганда лизин аминокислотасининг 50 фоизи йў қ олиши ани қ ланган. Гўшт триптофан, лизин ва метионин каби ўрин алмаштирмайдиган аминокислоталарга бой ози қ -ов қ ат ма ҳ сулоти ҳ исобланади. Гўшт о қ сили организмда яхши ҳ азм бўлиб, ўсимлик о қ силларининг ҳ ам ҳ азм бўлиш даражасини

яхшилайди. Ози қ -ов қ ат ма ҳ сулотларининг қ ийматини ба ҳ олашда кўпинча 3 та ноёб аминокислотани, яъни триптофан, лизин, метионин аминокислоталарини ҳ исобга олиш тавсия этилади. Қ орамол, чўч қ а гўштлари мускул тў қ имаси о қ силининг 85 % ини, парранда гўштлари о қ силининг 93% ини тўли қ қ ийматли о қ силлар ташкил этади. Мускул тў қ имаси о қ силлари сўлак безлари ферменти (пепсин, трипсин, химотрипсин) таъсирида ўсимлик о қ силларига нисбатан тезро қ парчаланади. Шу сабабли ҳ ам бу о қ силлар инсон организмида яхши ҳ азм бўлади. Мускул тўқимаси оқсиллари асосан мускул толаларида тўпланган бўлади ва бу оқсиллар қуйидаги 1-чизма маълумотларида келтирилди. Мускул толаларининг сарколеммасида асосан тўли қ қ ийматга эга бўлган коллаген, эластин ва ретикулин сингари о қ силлар бўлади. Бу тур о қ силларнинг ми қ дори толадаги жами о қ силлар ми қ доридан 2,5 фоизини ташкил этади. Сарколемма мембранаси таркибида о қ силдан таш қ ари фосфолипидлар, инозитолфосфотидлар учрайди. Мускул толаси ядроси таркибига эса асосан мураккаб о қ сил нуклеопротеидлар, дезоксирибонуклеин кислотаси ва бош қ а кам ўрганилган о қ силлар киради. Нуклеопротеидларнинг о қ сил компонентлари гистонлар ҳ исобланади. Мускулларда нуклеопротеидларнинг умумий ми қ дори 0,20-0,25 % ни ташкил этади. Саркоплазма о қ силлари эса асосан глобуляр тузилишли о қ силлар ҳ и-собланади. Бу о қ силлар асосан сувда эрувчан тўли қ қ ийматли о қ силлардир. Мускул толаси о қ силларининг 25% ини Х глобулин, 1-2 фоизини миоальбумин, 1 фоизини эса миоглобин о қ сили ташкил этади. Миофибрилляр о қ силларидан миозин ва актин тўли қ қ ийматли о қ силлар ҳ исобланади. Миозин мускул толаси о қ силининг 40% ини, актин эса 15% ини ташкил этади, тропомиозин о қ сили ҳ иссасига эса толадаги о қ силнинг 2,5 фоизи тў ғ ри келади, бу о қ сил таркибида ўрин алаштирмайдиган триптофан аминокислотаси бўлмаганлиги сабабли тўли қ қ ийматга эга бўлмаган о қ сил ҳ исобланади. Умуман олганда, гўшт инсон организми учун тўли қ қ ийматли о қ силларнинг асосий манбаи экан деган хулосага келиш мумкин.

Гўштларнинг озуқавий қиймати кўп ҳолларда улар таркибига кирувчи ёғ миқдорига боғлиқ бўлади. Улар гўштнинг энергия бериш қобилиятини ва таъм кўраткичларини яхшилайди. Ҳар хил хайвонларнинг гўштида ёғ миқдори турли миқдорда бўлиб, улар кимёвий таркиби билан ҳам бир- биридан фарқ қилади. Ёғ тўқимаси – мускул тўқимасидан кейин иккинчи ўринда гўштнинг сифатини белгиловчи анотомо-морфологик компонент ҳисобланади. Ёғ тўқимасининг миқдори ҳайвоннинг турига қараб тирик вазнининг 1 % дан, 400% гачасини ташкил этади. Мускул тўқимасининг кимёвий таркиби ҳайвоннинг турига, наслига, ёши, семизлигига, тўқиманинг анатомик жойлашувига ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Семиз молларнинг ёғ тўқималарида ва молнинг бел қисми-нинг ёғ тўқималари таркибида ёғ миқдори арриқ молларнинг ёғ тўқимала-ридагига қараганда кўп сув ва оқсиллар эса кам миқдорда бўлади. Тери ости ёғ тўқималарида ички ёғ тўқималаридагига қараганда доим кам миқдорда ёғ тўпланган бўлади. Ёғ тўқималарининг кимёвий таркиби, оқсил, ёғ, сув, минерал моддалар, пигментлар ва витаминлардан ташкил топган бўлади. Ёғ тўқимасининг озуқавий қиймати уларнинг таркибида оқсил кам миқдорни ташкил этганлиги учун, асосан ёғ моддасининг озуқавий қиймати билан ўлчанади. Инсон организми учун зарур бўладиган энергиянинг 40 %ини ёғлар ҳисобига олади. Ёғларнинг физиологик аҳамияти хилма-хилдир. Ёғлар орқали инсон организми фосфатидлар, юқори даражада тўйинмаган ёғ кислоталари, стеорин, токоферол ва бошқа хил биологик актив моддалар билан таъминланади. Ёғлар ошқозонга ёғда эрувчи витаминларнинг сўрилишида ҳам муҳим роль ўйнайди. Ўз навбатида ёғларнинг ўзи ҳам ёғда эрувчи витаминларнинг асосий манбаидир. Шунингдек, ёғларнинг биологик қиймати улар таркибига кирувчи юқори молекулали тўйинмаган ёғ кислоталарининг миқдорига ҳам боғлиқ бўлади. Қуйидаги 47 – жадвалда қорамол ва чўчқа гўштларида ёғ миқдори ва уларнинг ёғ кислотаси таркиби бўйича маълумотлар келтирилди. Бу жадвал маълумотлари шундан далолат берадики, ҳайвоннинг мускул тўқималарида ёғ миқдори кам даражада бўлиб, асосий ёғ уларнинг ёғ тўқималарида тўпланар экан. Худди бошқа липидлардаги сингари ҳайвон ёғлари таркибига кирувчи асосий ёғ кислоталари олеинат, пальмитат, стеоринат ва миристинат кислоталари ҳисобланади. Чўчқа ёғи мол ёғига қараганда юқори молекулали ёғ кислоталарига бойлиги билан ажралиб туради. 3-жадвал Қорамол ва чўчқа гўштларида ёғ миқдори ва уларнинг ёғ кислотаси таркиби

Кўрсатки члар Қ орамол гўшти Чўч қ а гўшти Мус кул тў қ и- маси Ё ғ тў қ и - мас и I катероги я семизлик даги мол гўшти II катерогия семизлик даги мол гўшти Мус кул тў қ има си Ё ғ тў қ и - мас и Бе кон оли ш учун чўч қ а Гў шт оли ш учун чўч қ а Жами липидлар 2,5 85 14,0 8,3 3,5 91 ,0 27, 8 33, 3 Триглицер идлар 1,7 83 ,5 13,1 7,4 2,8 89 ,6 26, 9 32, 0 Фосфолип идлар 0,7 1, 4 0,8 0,8 0,6 1, 2 0,8 0,8 Холестери н 0,06 0, 10 0,07 0,06 0,06 0, 09 0,0 6 0,0 7 Ё ғ кислоталари (жами) 2,29 81 ,03 13,34 7,80 3,18 36 ,73 26, 41 30, 74 Тўйинган ё ғ кислоталари, шундан: С 14:0 (миристинат) 0,06 3, 0 0,48 0,27 0,05 1, 21 0,3 7 0,4 3 С 16:0 (пальминитат ) 0,65 22 ,1 3,66 2,15 0,79 20 ,64 6,3 1 7,3 4 С 17:0 (маргаринат) 0,02 1, 54 0,23 0,12 0,01 0, 33 0,1 0 0,1 1 С 18:0 (стеаринлар) 0,37 10 ,5 1,78 1,07 0,37 11 ,0 3,3 3 3,8 8 Тўйинмага н ё ғ кислоталари, шундан: С 18:1 (олеинат) 0,89 33 ,6 5,48 3,18 1,45 38 ,7 11, 80 13, 74 С 18:2 (линоленат) 0,09 1, 95 0,35 0,22 0,24 9, 45 2,8 0 13, 74 С 18:3 (линоленоват ) 0,02 0, 73 0,12 0,07 0,04 0, 61 0,1 9 0,2 2 С 20:4 (арахидонат) 0,02 ю қ и 0,017 0,019 0,035 0, 35 0,1 2 0,1 4 Масалан жадвал маълумотларида келтирилганидек мол ё ғ ида линоленат кислотасининг ми қ дори 1,95%ни ташкил этади, чўч қ а ё ғ ида эса бу тўйинмаган ё ғ кислотасининг ми қ дори 9,45%ни ташкил этади. Бу демак, чўч қ а ё ғ ининг инсон организмида қ ўй ва мол ё ғ ига қ араганда ю қ ори даражада ҳ азм бўлишидан далолат беради.

Минерал моддалар ҳ ам гўштнинг ва гўшт ма ҳ сулотларининг сифатига таъсир кўрсатадиган, ов қ атланишнинг му ҳ им омилларидан бири саналадиган моддалардир. Минерал моддаларнинг инсон организмида доимий бўлиши организмнинг касалликларга чалинмасдан яхши ривожланишини таъминлайди. Гўшт ва гўшт ма ҳ сулотлари инсон организми учун асосан фосфорнинг му ҳ им манбаи ҳ исобланади. Мускул тў қ ималари минерал элементлари орасида энг кўп тар қ алганлари натрий, калий, калций, магний ҳ исобланади, шунингдек гўшт таркибида ионлари мускул системаси ферментларини фаоллаштирадиган марганец, рух, кобальт, мис каби элементлар бўлади. Темир ми қ дори гўштнинг турига қ араб ўзгариб туради. Энг темир моддасига бой гўшт мол ва қ уён гўштлари ҳ исобланади. 100 г истеъмол қ илинадиган гўштларда минерал моддалар ми қ дори қ уйидаги 48-жадвал маълумотларида келтирилди 4-жадвал Гўштларда минерал элементлар ми қ дори Кўрсаткичлари Чўч қ а Қ орамо л Қ ўй Бузо қ Қ уё н Кул, % 0,9 1,0 0,9 1,1 1,1 5 Макроэлементлар, мг Калий 316 355 329 345 3,3 5 Кальций 8 10,2 9,8 12,5 19, 5 Магний 27 22 25,1 23,7 25 Натрий 64,8 73 101 108 57 Олтингугурт 220 230 165 213 225 Фосфор 170 188 168 206 190 Хлор 48,6 59 83,6 72 79, 5 Микроэлементлар, мкг Темир 1940 2900 209 0 2920 330 0 Йод 6,6 7,2 2,7 2,7 5,0 Кобальт 8 7 6 5 16, 2 Марганец 28,5 35 35 33,9 13, 0

Мис 96 182 236 228 130 Молибден 13 11,6 9 - 4,5 Никель 12,3 8,6 5,5 1,3 - Қ алай 30 75,7 - - - Фтор 69,3 63 120 88 73 Хром 13,5 8,2 8,7 - 8,5 Рух 2070 3240 282 0 3170 231 0 Қ уйидаги 48-жадвалда асосий гўштларнинг макро ва микроэлементлар тузуми келтирилди. Минерал моддалар ми қ дори гўштни тузлаганда ва гўштга термик ишлови берилганда сувни йў қ отиши ҳ исобига бирмунча ошади. Гўшт молнинг қ айси худудларда бо қ илаётганлигига ва молнинг биологик хусусиятларига қ араб ҳ ам микроэлементлар ми қ дори бўйича бир-биридан фар қ қ илади. Гўштларда ё ғ тў қ ималарининг кўпайиши уларнинг таркибида минерал моддалар ми қ дорининг камайишини келтириб чи қ аради. Ҳ айвонот дунёси бўйича ўтказилган илмий тад қ и қ от ишлари шундан далолат берадики, молларга берилаётган ем ва емишлар таркибида минерал моддаларнинг етишмаслиги уларнинг тезро қ ўлишини келтириб чи қ арар экан. Гўштнинг минерал моддаларидан натрий, кальций, рух, магний, мис, катта а ҳ амиятга эгадир. Гўшт ор қ али инсон организмига келиб тушадиган минерал моддалар бо ғ ланганлик шакли бўйича инсон организмидан минерал моддаларнинг бо ғ ланганлик шаклига жуда я қ ин туради. Шу сабабли ҳ ам улар инсон организмида енгил ҳ азм бўлади. Масалан, гўштнинг таркибидаги темир инсон организмида 30 % га ҳ азм бўлса, бош қ а ма ҳ сулотлар таркибидаги темир эса 10-20 % га ҳ азм бўлади холос. Ҳ ар куни 200 г гўшт истеъмол қ илган киши, организм учун зарур бўладиган темирнинг1/3 қ исмини олади. Углеводлар гўштлар таркибида асосан ҳ айвон крахмали- гликоген ҳ олида тўпланган бўлиб, улар асосан гўштнинг етилишида катта роль ўйнайди. Гўштда гликоген ми қ дори ўртача 0,8 % ни, молларнинг жигарида эса 2-5 % ни ташкил этади. Экстрактив моддалар гўштлар таркибида азотли ва азотсиз экстрактив моддаларга бўлинади. Азотсиз экстрактив моддаларга гликоген ва унинг парчаланишидан ҳ осил бўлган - сут кислотаси, мальтоза, глюкозалар киради.

Азотли экстрактив моддаларга эса креатин, креатинфосфат, карнозин, глутамин кислотаси ва бош қ алар киради. Гўштда бу моддаларнинг ми қ дори 1% га я қ инни ташкил этади. Экстрактив моддалар гўштга ўзига хос таъм ва ҳ ид бериб, ишта ҳ ани очиб, ов қ ат ҳ азм бўлишига ёрдам беради. Гўштда сувда эрувчи ва ё ғ да эрувчи витаминлар ҳ ам бўлади. Гўштнинг асосий сувда эрувчи витаминларига В 1 , В 2 , В 6 , В 12 , РР ва С витаминлари киради. Гўштларнинг ё ғ тў қ имасида асосан ё ғ да эрувчи - А, D ва Е витаминлари учрайди. Минерал моддалар ми қ дори гўштда 0,8 % дан 1,3 % гача бўлади. Минерал моддаларнинг асосий ми қ дорини калий ва фосфор ташкил этади. Шунингдек, гўштда кальций, магний, темир, мис, рух ва бош қ а элементлар ҳ ам борлиги ани қ ланган. Ферментлар тирик ҳ айвонлар организмида моддаларнинг синтез бўлиши ва парчаланишида катта а ҳ амиятга эга бўлса, сўйилган ҳ айвонлар гўштларида эса моддаларнинг парчаланиш жараёнларида му ҳ им роль ўйнайди. Гўштлар таркибида о қ сил, ё ғ , углеводларни парчалайдиган ферментлар билан бир қ аторда, оксидловчи- қ айтарувчи ферментлар ҳ ам мавжуддир. Бу ферментларнинг баъзилари эса гўштнинг етилишида иштирок этади. Гўштда сув ми қ дори 48-78 % ни ташкил этади. Гўштларда сув ми қ дори уларнинг ё ғ лилиги билан тескари бо ғ ланишда бўлади. Шу сабабли ҳ ам чўч қ а гўштлари ва семиз молларнинг гўштида сув ми қ дори нисбатан кам ми қ дорда бўлади. Уй ва ёввойи паррандалар гўшти Паррандачилик а ҳ олини нафа қ ат тухум, балки гўшт билан таъминловчи со ҳ алардан ҳ ам бири ҳ исобланади. Асосий уй паррандаларига тову қ , ғ оз, ўрдак ва курка киради. Тову қ - энг кўп тар қ алган уй паррандаси ҳ исобланади. Тову қ ларнинг зотлари гўшт берадиган, тухум берадиган ва гўшт-тухум берадиган турларга ажратилади. Ғ озларнинг массаси тову қ ларга қ араганда катта бўлиб - 6-12 кг ни ташкил этади. Ўрдак тез ривожланадиган парранда ҳ исобланиб, саккиз ҳ афталиги 2 кг массага эга бўлади. Ўрдак асосан гўшт олиш

учун етиштирилади. 5- жадвал Парранда гўштларининг ўртача кимёвий таркиби Гўштнинг тури 100 г истеъмол қ илинадиган ўртача кимёвий таркиби су в о қ сил Ё ғ кул Тову қ I 65 ,5 19,8 13,8 0,9 II 70 ,9 21,4 6,7 1,0 Жўжа I 67 ,5 19,8 11,6 1,1 II 72 ,1 22,8 3,9 1,2 Ўрдак I 49 ,4 13,0 37,0 0,6 II 58 ,7 17,5 22,9 0,9 Ўрдак боласи I 56 ,6 15,8 26,8 0,8 II 63 ,0 16,9 19,2 0,9 Ғ оз I 49 ,8 12,2 38,1 0,8 II 59 ,4 16,9 22,8 0,9 Ғ оз боласи I 52 ,9 16,8 29,8 0,5 II 67 ,6 20,3 11,4 0,7 Индюк I 60 ,6 19,9 19,1 1,0 II 66 ,8 24,0 8,0 1,2 Индюк боласи I 68 ,4 22,5 8,2 0,9 II 70 ,6 25,1 3,3 1,0 Куркалар энг катта уй паррандалари ҳ исобланиб, улар

ҳ ам асосан гўшт олиш учун етиштирилади. Уларнинг массаси 10-14 кг ни ташкил этади. Куркалар гўшти ю қ ори озу қ авий қ ийматга эга бўлиб, организмда тез ҳ азм бўлади. Уй паррандаларининг гўшти таркибида о қ сил, ё ђ , углеводлар, минерал моддалар, сув ва бош қ а моддалар бўлади. Уй паррандалари гўштида о қ силлар 11 % дан 25 % гача бўлиб, уларнинг кўпчилиги тўла қ ийматга эга бўлган о қ силдир. Парранда гўштларидан курка гўшти энг о қ силга бой ҳ исобланади, ғ озлар гўштида эса энг кам ми қ дорда о қ сил бўлади. Уй паррандалари ё ђ ми қ дори бўйича бир-биридан кескин даражада фар қ қ илади. Масалан, жўжа таркибида ё ғ ми қ дори 4-5 % ни ташкил этса, семиз ўрдаклар гўштида эса ё ғ ми қ дори 53 % гачани ташкил этади. Бу ё ғ ларнинг эриш температураси 23 0 С дан 39 0 С орали ғ ида бўлиб, организмда тез ҳ азм бўлади. Углеводлар уй паррандалари гўштида гликоген ҳ олида учраб, уларнинг ми қ дори жуда оз - 0,5 % ни ташкил этади. Уй паррандалари гўшти таркибида минерал моддалар (калий, натрий, фосфор, темир тузлари) 0,5 % дан 1,2 %, экстрактив моддалар 1,5 %, сув эса 35 % дан (серё ғ ўрдакларда) 72 % гачани (жўжаларда) ташкил этади. Уй паррандалари гўштида кам бўлсада А, В 1 , В 2 ва РР витаминлари учрайди. Уй паррандаларининг гўшти сўйилган мол гўштига қ араганда бирлаштирувчи тў қ ималари кам бўлганлиги учун мускул тў қ имаси тузилишининг майинлиги билан фар қ қ илиб, ю қ ори таъм кўрсаткичларига эгадир. Айни қ са курка, тову қ , бройлер жўжа гўштлари тўли қ қ ийматга эга бўлган о қ сил, эриш температураси паст бўлган ё ғ ларга бойлиги учун қ имматли ҳ исобланади. Шу сабабли, бундай парранда гўштлари органимзда тез ҳ азм бўлади ва пар ҳ ез ма қ садларда ишлатилади. Уй паррандалари гўшти энергия бериш қ обилияти билан бир-биридан катта даражада фар қ қ илади ва асосан гўштдаги ё ғ ми қ дорига бо ғ ли қ бўлади (50-жадвал). 6-жадвал Уй паррандалари гўштининг энергия бериш қуввати Паррандалар 100 г гўштнинг энергия бериш

тури даражаси ккал кдж Тову қ гўшти 161-205 674,6-839,9 Жўжа гўшти 140-185 586,6-775,1 Индюк гўшти 175-250 733,2-1047,5 Ўрдак гўшти 276-540 1156,4-2262,6 Ғ оз гўшти 266-368 1114,5-1546,1 Уй паррандаларини сўйиш. Уй паррандаларини сўйишдан 12-18 соат олдин уларга дон бериш тўхтатилади, лекин сув бериб турилади. Дон бермасдан паррандаларни маълум ва қ т давомида са қ лаб туришдан асосий ма қ сад паррандани сўйиш ва қ айта ишлаш жараёнида санитария- гигиена шароитини яхшилашдан иборатдир. Паррандаларни сўйишдан олдин уларни ветеринария- санитария кўригидан ўтказилади. Ю қ умли касалликлар билан касалланган ва касалликларга чалинганликда гумон қ илинган паррандалар со ғ ломларидан ажратилиб, ало ҳ ида сўйилади, кейин эса ичак-чово ғ и тўли қ олиниб ички органлари обдон текширилади. Сўйиш пайтида парранда ҳ аракатланмайдиган бўлиши керак. Бу эса ишловчининг ишини енгиллаштиради ва ишлаб чи қ ариш жараёнининг санитария ҳ олатининг яхшиланишини таъминлайди. Бунинг учун ҳ озирги замон корхоналарида сўйиладиган парранда ҳ ар хил кучланиш частотадаги электр токи ёрдамида хушсизлантирилади. Хушсизлантириш учун ҳ ар хил аппаратлардан фойдаланилади. Хушсизлантирилгандан кейинги жараёнлар парранданинг оё ғ идан бошини пастга қ илиб осилган ҳ олатда конвейер линияларида олиб борилади. Сўйганда тананинг бутунлай қ онсизланишига эришиш керак. Со ғ лом паррандалар касалларига қ араганда яхши қ онсизланади. Танани бутунлай қ онсизлантириш гўштнинг са қ ланишига ижобий таъсир кўрсатади. Тананинг яхши қ онсизлантирилмаганлиги гўштнинг сифатига салбий таъсир кўрсатади. Яхши қ онсизланмаган танада гўшт ўта намли бўлиб, тишни қ амаштирувчи таъм пайдо қ илади. Гўштнинг кесилган жойидан бактериялар қ онда тез ривожланиб, қ он ор қ али тананинг ҳ амма қ исмларига тар қ алади. Натижада бундай гўштларда бир неча соат давомида чириш жараёнлари бошланиши мумкин.

Паррандани қ онсизлантиришнинг ички ва таш қ и усуллари мавжуд. Ички усулида парранданинг о ғ из бўшли ғ и ор қ али вена қ он томирлари кесилади. Таш қ и усулда эса бўйнидаги артерия қ он томири кесилади. Парранда танасига ишлов беришнинг сўнгги жараёнлари эса танадан патини ажратиш тарзида рўй беради. Бунда тана терисининг жароҳатланмаслигига эришиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Териси жароҳатланмаган тананинг товарлик кўриниши юқори ва бундай гўштлар узоқроқ муддат сақланади, танасида жароҳатлари мавжуд бўлган парранда гўштлари паст категорияга ўтказилади. Парранда танасини патидан тозалаш қ уру қ ва ҳ ўл усуллар ёрдамида олиб борилади. Дастлаб қ аноти ва думидаги катта патлари қ ўл кучи ёки махсус машиналар ёрдамида тозаланади. Сўнгра жўжа, тову қ , индюк таналари 53-55 0 С, ўрдак ва ғ оз таналари эса 68-70 0 С ҳ ароратдаги исси қ сувга 30 сония давомида ботириб қ ўйилади. Танага бундай ишлов бериш патининг танадан яхширо қ ажралишини таъминлайди. Сўнгра эса тана қолган патлардан машинада, кейин эса қўл кучи ёрдамида тозаланиб, майда патларидан ҳам тозалаш учун газли печкаларда ишлов беришга жўнатилади. Айниқса бундай ишлов берилган паррандалар танаси ичак-човоқлардан тозаланиб ветеринария экспертизасидан ўтказилади ва ювилиб тозаланади. Кейин эса ҳамма парранда танасининг оғиз бўшлиғига қоғоз тиқинлар тиқилиб, парранданинг боши ва бўйин қисми қоғоз билан ўралади. Шунингдек, қорин бўшлиғига ҳам қоғоз тиқини қўйилади. Сўнгра тананинг яхши ўраб жойлашишини таъминлаш учун унга шакл берилади. Ичак човоғидан тўлиқ тозаланганда истеъмолга яроқли ички органлари полимер материаллардан тайёрланган махсус пакетга жойланади. Парранда танаси эса массаси, семизлиги, сифати ва технологик ишлов берилганлик даражаси бўйича гуруҳларга сараланади. Уй паррандаси гўштининг гуруҳланиши ва сифатига талаблар . Уй парранда гўштлари парранданинг тури ва ёшига қараб гуруҳланиши билан бир қаторда ҳароратига қараб ҳам гуруҳланади. Ќ ароратига қ араб уй паррандалари гўштлари ҳ овуридан тушган ( ҳ арорати 25 0 С гача), совитилган ( ҳ арорати 0 0  -4 0 С гача) ва музлатилган ( ҳ арорати -8 0 С дан баланд эмас) гўштларга бўлинади. Технологик ишлов берилганлигига қ араб уй парранда гўштлари ичак-чаво ђ и чала олинган ва ичак-чаво ғ и бутунлай олинган турларга бўлинади. Ичак-чаво ғ и чала олинган гўштда фа қ ат ичаклари клоакаси билан бирга ва жи ғ илдони олиб ташланган бўлади.

Ичак-чаво ғ и бутунлай олиб ташланган гўштда ўпка, буйрак, қ ориннинг пастки қ исмидаги ички ё ғ дан таш қ ари ҳ амма органлари олиб ташланган бўлади. Уларнинг боши иккинчи ва учинчи бўйин умурт қ аси ўртасидан, оё қ лари эса кафт бў ғ инига кўпи билан 2 см етказмай олинади. Семизлик даражаси ва сўйилгандан кейин ишлов бериш сифатига қ араб парранда гўштлари I ва II категорияларга бўлинади. Биринчи категория семизликдаги парранда гўштларининг мускул тў қ имаси яхши ривожланган, тову қ , бройлер-жўжа, курка гўштининг кўкраги думало қ бўлади. Тери ости ё ђ қ атлами ғ оз ва ўрдакларнинг кўкрагида, қ орни ва ор қ асида, тову қ ва куркада эса қ орин, кўкрак атрофида анчагина тўпланган бўлади. Сўйилгандан кейин танага ишлов берилиши бўйича қ уйидаги талабларга жавоб бериши керак: гўшт яхши қ онсизлантирилган, тоза, парлари ва шишлари йў қ , майда қ илсимон патларсиз, кўкарган, тирналган, до ғ тушган, қ онталаш, ёрилган жойларсиз бўлиши керак. Биринчи категория парранда гўштларида битта-яримта шиш ва жаро ҳ атли жойлар, терисининг эпидермиси сал шилинган бўлишига рухсат этилади. Иккинчи категория семизликдаги парранда гўштларининг мускуллари қ они қ арли ривож топган, кўкрак суягининг ўсмаси бройлер-жўжаларда, курка болаларида сезилиб туриши мумкин, ғ озларнинг қ орни ва кўкрагида, ўрдакларнинг кўкрагида тери ости ё ђ қ атлами албатта бўлиши, тову қ лар, куркалар ва уларнинг болаларида эса тери ости ё ђ қ атлами бўлмаслиги ҳ ам мумкин. Иккинчи категория гўштларда озро қ ми қ дорда шиш ва кўкарган жойлар, терисининг кўпи билан уч жойида ҳ ар қ айсиси 2 см гача йирти қ бўлишига йўл қ ўйилади. Уларда терисининг эпидермиси гўштнинг товар кўринишини бузиб турадиган даражада шилинган бўлиши ҳ ам мумкин. Сотувга чи қ арилган парранда гўштлари янги бўлиши керак. Янги сўйилган парранда гўштларининг териси қ уру қ , о қ ёки о қ сар ђ ич рангда; тери ости ва ички ё ғ лари о қ рангдан то сари қ ранггача; гўшти зич, эластик; ҳ иди парранда гўшти ҳ идига мос, бегона ҳ идларсиз; гўштдан тайёрланган шўрва тини қ ва хушбўй бўлиши керак.

Эскирган, ичак-чаво ђ и олинмаган, семизлиги ва ишлов берилиши бўйича стандарт талабига жавоб бермайдиган, иккинчи марта музлатилган парранда гўштлари сотувга чи қ арилмайди. Ёввойи паррандалар гўшти Ёввойи паррандалар асосан милтиқ билан отиб ёки тузоқ қўйиб овланади. Яшаш жойларига қ араб улар ўрмон паррандалари ( қ ур, кар қ ур, булдуру қ , о қ каклик, қ ир ғ овул, қ изил каклик ва ҳ оказо), чўл паррандалари (бедана, тувало қ , чил каклик), то ғ паррандалари (то ғ курка,то ғ каклик), бот қ о қ лик паррандалари (лойхўрак, бали қ чи, дупель-лойхўраги, якантову қ ) ва сув паррандаларига ( ғ оз, ўрдак) бўлинади. Буларнинг энг а ҳ амиятлиси ўрмон ёввойи паррандаларидир. Бу гўштларнинг уй паррандаси гўштидан фар қ и шундаки, унинг таркибидаги о қ силлар кўпро қ (23-25 %) ва ё ғ камро қ (1-3 %) бўлади. Гўштнинг ранги о қ ро қ , консистенцияси зич, таъми ва хушбўйлиги ўзига хос бўлади. Ёввойи паррандалар гўштида улар қ айси озу қ алар билан ози қ ланса ўша озу қ а ҳ иди ва таъми сезилиб туради. Сувда юрувчи паррандалар гўштида эса кўпчилик ҳ олларда бали қ таъми бўлади. Ёввойи паррандалар гўштлари кўпинча иккинчи ов қ ат тайёрлашда фойдаланилади, чунки бу гўштлардан тайёрланган шўрва таъмсиз ёки бир оз аччи қ таъмли бўлади. Сифати бўйича ёввойи парранда гўштлари 1-чи ва 2-чи навларга бўлинади. Биринчи ва иккинчи навли ёввойи паррандалар танаси тоза, эзилмаган, патлари ҳ ам тоза ва муста ҳ кам бўлиши керак. Тумшу ғ и ранги кетиб бўзарган, мо ғ ор босган, кўзлари ичига тортиб кетган, териси кўкарган, бегона ҳ ид пайдо қ илиб қ олган ёввойи паррандалар сотувга рухсат этилмайди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. « Ўзбекистон и қтисодиёти » ахборот ва та ҳлилий шарҳ 2005 йил . Тошкент , Ўзбекистон , 2006. 2. Нормахматов Р. Озиқ-овқат маҳсулотлари товаршунослиги. Тошкент, «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош муҳаррияти, 2002. 3. Нормахматов Р., Вакил М.М. Ценность плодов хурмы. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1998, №1, с. 22-23. 4. Нормахматов Р. Абрикосы и персики – источник каротина. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1998, №5-6, с. 47. 5. Нормахматов Р. Макро и микроэлементы в плодах граната и хурмы Узбекистана. Ж. Хранение и переработка сельхоз сыря, 2001, №6, с. 37- 38. Российская Академия сельскохозяйственных наук. 6. Нормахматов Р., Отамурадов К.О., Ахмеджанова Ф.А., Маљсудов Т.М. Товаршунослик. Тошкент, Меќнат, 2004 й. 7. Справочные таблицы содержания основных пищевых веществ и энергетической ценности пищевых продуктов. М.: Во Агропромиздат, 1987. 8. Остана қулов Т.Э. Сабзавоб экинлари биологияси ва ўстириш технологияси. Тошкент, 1997. 9. Чепурной И.П. Заготовка и переработка меда. М.: Во Агропромиздат, 1987. 10. Чудаков В.Г. Технология продуктов пчеловодства. М.: Колос, 1979. 11. Теплов В.И., Панесенко В.А. Товароведение и экспертиза животноводческого сырья. Издательство Дашков и К, 2006. 12. www.bearingpoint.uz 13. www.pca.uz 14. www.logistika.ru

O'xshashlar

Гўштларнинг гуруҳланиши, тамғалаш ва морфологик таркиби

Балиқ гўштининг кимёвий таркиби

Сутларнинг кимёвий таркиби ва физик-кимёвий хоссалари

Тухум. Тузилиши, кимёвий таркиби, гуруҳланиши

Ун. Кимёвий таркиби, ассортиментининг тавсифи