Сутларнинг кимёвий таркиби ва физик-кимёвий хоссалари - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Сутларнинг кимёвий таркиби ва физик-кимёвий хоссалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160.5 KB

Ko'chirib olish

Сутларнинг кимёвий таркиби ва физик-кимёвий хоссалари Режа 1. Сутларнинг кимёвий таркиби ва физик-кимёвий хоссалари 2. Сигир сутининг кимиёвий таркиби 3. Сут о қ силларининг аминокислота тузуми 4. Сутларнинг ассортиментининг тавсифи 5. Қаймоқ. Творог (сузма). Ачитилган сут маҳсулотлари. Ишлаб чиқариш технологияси ва ассортиментининг тавсифи

Сутларнинг кимёвий таркиби ва физик-кимёвий хоссалари Сут - сут эмизувчи ҳ айвонларнинг сут безларининг фаолияти натижасида ҳ осил бўлиб, оч-сар ғ иш рангли, ўзига хос ҳ идга ва сал ширинро қ таъмга эга бўлган сую қ ликдир. Ҳ айвон организмида сутнинг ҳ осил бўлиши емиш таркибидан озу қ авий моддаларнинг чу қ ур ва мураккаб ўзгариши ва сут безлари ҳ ужайраларида моддаларнинг янгидан синтез бўлиши натижасида рўй беради. Сутнинг таркибида инсон организмининг нормал ривожланиши учун зарур бўладиган о қ сил, ё ғ , сут шакари, минерал тузлар, сув, органик кислоталар, витаминлар, ферментлар ва бош қ алар мавжуддир. Ов қ атга ва қ айта ишлаш учун сигир, қ ўй, туя, бу ғ у, эчки сутлари ишлатилади. Лекин ҳ озирги кунда Республикамизда қ айта ишланаётган ва а ҳ оли истеъмолидаги асосий сут сигир сути ҳ исобланади. Шу сабабли бундан кейинги ёзувларимизда “сут” сўзи сигир сути маъносини англатади. 1-жадвал Сигир сутининг кимиёвий таркиби Таркибий қ исмлари Ўртача ми қ дори, % Чекланиш- Лар Сув 87,0 83-89 Қ уру қ модда 13,0 11-17 Шундан: Сут ё ғ и 3,9 2,7-6,0 Сут шакари 4,7 4,0-5,6 Азотли моддалар: казеин 2,7 2,2-4,0 альбумин 0,4 0,2-0,6 глобулин ва бош қ а о қ силлар 0,12 0,05-0,20

О қ сил бўлмаган моддалар 0,05 0,02-0,08 Кул 0,7 0,60-0,85 Витаминлар (мг%): ретинол (А) 0,03 0,01-0,08 эргокальциферол (D) 0,00005 - токоферол (F) 0,15 0,05-0,25 тиамин (В 1 ) 0,05 0,03-0,06 рибофлавин (В 2 ) 0,15 0,06-0,20 Бўё қ моддалари 0,02 0,01-0,05 Сутнинг кимёвий таркиби (1-жадвал) доимий эмас. Сутнинг кимёвий таркиби молнинг зотига, сутнинг со ғ илиш даврига, молнинг қ андай емишлар билан бо қ илишига ва бош қ а омилларга бо ғ ли қ бўлади. Сутдаги ё ғ майда-майда ё ғ шарчаларининг эмульсияси ҳ олатида бўлади. Сутнинг ё ғ и кимиёвий тузилиши бўйича оддий липидлар туркумига кириб 98% триглицеридлардан ташкил топгандир. Сутдаги ё ғ да бош қ а ё ғ лардагига нисбатан кўпро қ турдаги кислоталар учрайди. Сут ё ғ ларида тўйинган ё ғ кислоталарининг ҳ иссаси тўйинмаган ё ғ кислоталарига нисбатан кўпро қ бўлади. Улардаги асосий тўйинган ё ғ кислоталари пальмитин ва стеарин, тўйинмаган ё ғ кислотаси эса олеин ё ғ кислотаси ҳ исобланади. Сут ё ғ ларининг бош қ а ё ғ лардан фар қ қ илувчи белгиларидан яна бири шундаки, уларнинг таркибида кичик молекуляр массага эга бўлган ё ғ кислоталари ҳ ам бирмунча кўпро қ бўлади. Сут ё ғ и таркибида ё ғ га ўхшаш модда ҳ исобланадиган фосфатид ва стеринлар ҳ ам бўлади. Улардаги асосий фосфатид лецитин ва кефалин ҳ исобланади. Стеринлардан эса холестерин ва эргостеринлар мавжуддир. Сут ё ғ и организмда тез ҳ азм бўлади.

Сут о қ сили тўли қ қ ийматга эга бўлган қ имматли о қ силлардан ҳ исобланади. Сутдаги о қ сил асосан казеин (2,7%), альбумин (0,4%) ва глобулинлардан (0,2%) ташкил топгандир. 2-жадвал Сут оқ силларининг аминокислота тузуми О қ сил массасидаги ҳ иссаси, % казеиндаг лобулинд а альбуминда Аланин 3,2 2,1 7,4 В Глицин алин 7,2 4,7 5,8 Лейцин 9,2 11,5 15,6 Изолейцин 6,1 6,8 8,4 Серин 6,3 4,8 5,0 Глютамин кислотаси 22,4 12,9 19,5 Аспарагин кислотаси 7,1 18,7 11,4 Аргинин 4,1 1,2 2,9 Лизин 8,2 11,5 11,4 Цистин 0,4 6,4 2,9 Фенилаланин 5,0 4,5 3,5 Тирозин 6,3 5,4 3,8 Триптофан 1,7 7,0 1,9 Гистидин 3,1 2,9 1,6 Метионин 2,8 1,0 3,2 Треонин 4,9 5,5 5,8 Пролин 10,6 1,5 4,1 Сут о қ силларининг таркибида ўрин алмаштирмайдиган ҳ амма аминокислоталар борлиги учун ҳ ам тўли қ қ ийматли о қ силларга кириб, инсон ҳ аётида му ҳ им рол ўйнайди. Сут о қ силларининг ўртача аминокислота тузуми қ уйидаги 40- жадвал маълумотларида келтирилди. Сут о қ силидаги умумий

о қ силнинг 80%и казеин ҳ иссасига тў ғ ри келади. Пишло қ ларнинг олиниши казеиннинг сут кислотаси ва ширдон ферментлари таъсирида ивишига асослангандир. Альбуминнинг ми қ дори сутда 0,4-0,6% ни ташкил этади. У оддий о қ сил ҳ исобланиб, сувда, кучсиз иш қ ор ва кислоталарда эрийди, ширдон ферментлари ва сут кислоталари таъсирида ивимайди. Глобулинлар ҳ ам оддий зардоб о қ силлари туркумига кириб, уларнинг ми қ дори сутда 0,1-0,2% ни ташкил этади. Кучсиз кислотали шароитли эритмаларни 75 0 С гача қ издирганда глобулин ивиб чўкмага тушади. Сут таркибида учрайдиган о қ сил бўлмаган азотли моддаларга эркин аминокислоталар, полипептидлар, пептонлар, аммиак, аминлар, креатин, креатинин ва бош қ а биологик фаол моддаларни киритиш мумкин. Улар сут кислотаси бактерияларининг азот алмашинувида му ҳ им а ҳ амиятга эга бўлиб, сутдаги ми қ дори 0,2% гачани ташкил этади. Сутдаги углеводлар сут шакари - лактоза, глюкоза ва галактозалардан ташкил топгандир. Шулардан а ҳ амиятлиси лактоза ҳ исобланади. Лактоза гидролизланганда глюкоза ва галактозани ҳ осил қ илади. Лактоза молекуласида сахарозадан фар қ қ илиб, карбонил О гуру ҳ и (-С / ) мавжуд бўлади. Шу сабабли лактоза Н қ айтарувчанлик хусусиятига эгадир ва у о қ силларнинг аминогуру ҳ лари ва эркин амнокислоталар билан реакцияга

боради. Лактозанинг сувда эрувчанлиги сахарозага нисбатан паст ва ширинлиги ҳ ам сахарозага нисбатан 5-6 баробар камдир. Сут шакари, сут кислотали, спиртли, приопион кислотали ачишлар натижасида сут кислотаси, спирт, карбонат ангидрид гази, мой ва лимон кислоталарини ҳ осил қ илади. Айнан шу каби биж ғ ишлардан ачитилган сут ма ҳ сулотлари ишлаб чи қ аришда кенг фойдаланилади. Минерал моддалар сутда органик ва ноорганик кислоталарнинг тузлари ҳ олида учрайди. Сутларда кул ми қ дори ўртача 0,7% ни ташкил этади. Минерал моддалар сутда тез ҳ азм бўладиган тузлар ҳ олатида бўлиб, шулардан энг асосийлари кальций ва фосфор тузлари ҳ исобланади. Умуман сутлар таркибида 80 га я қ ин макро- ва микроэлементлар борлиги ани қ ланган. Сутдаги асосий микроэлементлар марганец, мис, темир, кобальт, йод, рух, кумуш, никель, ваннадий ва бош қ алар ҳ исобланади. Сутда микроэлементлар ми қ дори жуда кам бўлсада, лекин уларнинг физиологик а ҳ амияти жуда каттадир. Масалан, марганец оксидланиш жараёнларида катализаторлик функциясини бажаради ва С, В 1 ва Д витаминлари синтезида му ҳ им роль ўйнайди. Мис микроэлементи қ он ҳ осил бўлишида иштирок этади, йод эса қ ал қ онсимон без гармони-тироксин таркибига киради. Шунингдек темир ҳ ам қ он гемоглабини ва баъзи ферментлар таркибига киради. Янги со ғ иб олинган сут таркибида бир қ анча ферментлар борлиги ани қ ланган. Қ уйида ана шу ферментлар ҳ а қ ида маълумот берамиз. Липаза ферменти ё ғ ларни глецирин ва эркин ё ғ кислоталарига парчалайди.

Фосфатаза ферменти фосфат кислотасининг эфирларини парчалайди. Бу ферментларнинг асосий тури иш қ орли фосфатаза рН 9 га тенг бўлган шароитда энг фаол ҳ исобланади, кислотали фосфотазанинг фаоллиги эса рН 4,5 га тенг бўлган шароитда энг ю қ ори ҳ исобланади. Бу ферментлар пиширилмаган сутда албатта бўлади. Сутларни пастеризациялаш жараёнида эса бу фермент парчаланиб инактивацияга учрайди. Фосфатаза ферментига реакция ор қ али сут пастеризация қ илинган ёки пастеризация қ илинмаганлиги ҳ а қ ида хулоса қ илиш мумкин. Протеаза ферментлари асосан о қ сил молекулаларини парчалайди. Сутда бу ферментнинг кўпчилик қ исми микроорганизмлар томонидан ишлаб чи қ илади. Пероксидаза ферменти ҳ ам сутда учрайдиган ферментлардан бири ҳ исобланади. Бу фермент водород пероксидини парчалайди, натижада актив ҳ олатдаги кислород ҳ осил бўлади. Сутда пероксидаза ферментининг бўлиши, ачитилган сут ма ҳ сулотлари ишлаб чи қ аршда сутга қ ўшиладиган томиз ғ иларнинг фаоллигини сусайтиради. Лекин пероксидаза 82 0 С да 20 сония давомида, 75 0 С да эса 19-20 да қ и қ а давомида парчаланади. Пероксидазага реакция ўтказиб, пастеризация жараёнининг самарали ўтказилганлиги ёки самарали ўтказилмаганлиги ҳ а қ ида хулоса қ илиш мумкин. Редуктаза – қ айтарувчан ферментлар туркумига киради. Энди со ғ иб олинган сутда бу фермент деярли бўлмайди. Лекин, бу фермент сутда микроорганизмлар ривожланиши жараёнида ҳ осил бўлади. Шу сабабли редуктаза ми қ дорига қ араб сутнинг қ анчалик бактериялар билан ифлосланганлиги

ҳ а қ ида хулоса қ илиш мумкин. Витаминлар. Сутларда ҳ озирги кунда маълум бўлган витаминларнинг ҳ аммаси мавжуд бўлсада, лекин уларнинг баъзи бирлари жуда кам ми қ дорда бўлади. Ёз ойларида яйловда хайдаб бо қ илган чорва моллари сутида, қ ишда уйда бо қ илган чорва молларининг сутига қ араганда витаминлар ми қ дори анча кўп бўлади. Бунинг асосий сабабини ёз ойларида молларнинг витаминларга бой кўк ўтлар ейиши билан тушунтириш мумкин. Сутда кўпинча сувда эрувчи витаминлар – В 1 , В 2 , В 3 , В 6 ,С, РР, Н учрайди. Ё ғ да эрувчи витаминлар эса ё ғ га бой ўт ма ҳ сулотларининг таркибида бўлади. А витамини ҳ айвон организмида каротиназа ферменти таъсирида емиш таркибидаги каротиндан синтез бўлади. Каротин сари қ рангли пигмент бўлганлиги учун сут ма ҳ сулотларининг рангига қ араб қ анчалик даражада каротинга бойлиги ҳ а қ ида хулоса қ илиш мумкин. Масалан, ёз ойларида тайёрланган сариё ғ лар сари қ рангли бўлса, қ иш ойларида тайёрланган сариё ғ лар о қ рангли бўлади. А витамини ҳ ароратга чидамли бўлганлиги учун сутни пастеризация қ илганда ҳ ам парчаланмасдан деярлик сутда са қ ланиб қ олади. Лекин, сутни са қ лаш жараёнида ҳ аво кислороди ва ёру ғ лик таъсирида тезда оксидланади. Д – витамини (кальциферол). Сутда асосан Д 3 витамини бўлади. Бу витамин хайвон тў қ ималирда ультрабинафша нурлар таъсирида эргостерол моддасидан ҳ осил бўлади. Шу сабабли ҳ ам ёзда яйловда юрган чорва моллари сути таркибида Д витамини ми қ дори нисбатан кўп бўлади. Бу витамин ҳ ам исси қ лик ишлов берилишига жуда чидамли

ҳ исобланади. Е – витамини (токоферол). Бу витамин α , β , ва γ – токофероллар тарзида учрайди. Сутда унинг ми қ дори ўртача 0,15 мг % ни ташкил этади. В гуру ҳ и витаминлари. Бу витаминлар асосан сутга чорва моллари истеъмол қ илган емишлардан ўтади ва маълум бир қ исми ҳ айвон организмида микроорганизмлар ёрдамида синтез қ илинади. Бу витаминлар ҳ ам исси қ лик ишлови беришга чидамли ҳ исобланади. Сутда В 1 витаминининг ми қ дори ўртача 0,04 мг% ни, В 2 витаминининг ми қ дори 0,05 мг % ни, В 3 витаминининг(пантотен кислотаси) ми қ дори эса 0,38 мг% ни ташкил этади. РР витамини (никотин кислотаси). Бу витамин оксидловчи қ айтарувчи ферментлар таркибига киради. Бу витамин ов қ атнинг яхши ҳ азм бўлишида иштирок этади. Катта ёшдаги одамлар учун бу витаминнинг суткалик меъёри 15-20 мг. Бу витаминнинг ми қ дори сутда ўртача 0,15 мг %ни ташкил этади. С – витамини (аскорбат кислотаси). Бу витаминнинг ми қ дори сутда ўртача 2,0 мг%ни ташкил этади. Катта ёшдаги одамлар учун С – витамининг суткалик меъёри 50-100 мг ни ташкил этишини инобатга олсак, сут инсон организми учун С – витаминининг қ ўшимча манбаи экан деган хулосага келиш мумкин. Сутни ташиганда, са қ лаганда ва унга исси қ лик ишлови берилганда С витаминининг ми қ дори кескин камаяди. Сут таркибида учрайдиган асосий пигмент каротин, хлорофилл ва ксантофилл ҳ исобланади. Бу моддалар ҳ айвон организмида ҳ осил бўлади ва қ исман сутга емишлардан ўтади.

Сутда органик кислоталардан лимон кислотаси (0,14 – 0,20%) ва нуклеин кислоталари (0,013%) борлиги ани қ ланган. Сутда гармонларнинг ички секреция безлари ишлаб чи қ арилади. Улар ҳ айвон организмида кечадиган муруккаб биокимёвий жараёнларни бош қ ариб туради. Пролактин ва тироксин гармонларини сут безлари чи қ аради. Сутларнинг энг асосий хусусиятларидан бири касаллик ча қ ирувчи микроорганизмларнинг ривожланишига қ арши таъсир кўрсатиш хусусиятидир. Сутнинг бу хусусияти улар таркибида антитоксин, лизин, аглютинин, опсиолнин моддалари борлиги билан изо ҳ ланади. Лекин, бу моддалар ҳ атто сутни паст ҳ ароратда 65-70 0 С да пастеризация қ илганда ҳ ам инактивацияга учрайди. Шунингдек сутни уй ҳ ароратида са қ лаганда ҳ ам бу моддалар тезда парчаланиб кетади. Сут таркибида учрайдиган асосий газларга карбонат ангидрид, кислород ва азот киради. Сутнинг асосий физик-кимиёвий хоссаларига зичлиги, ёпиш қ о қ лиги, осматик босими, музлаш ва қ айнаш температураси, электр ўтказувчанлиги, умумий нордонлиги ва рН кўрсаткичлари киради. Сутнинг зичлиги - бу 20 0 С ҳ ароратда маълум ҳ ажмдаги сут массасининг 4 0 С ҳ ароратдаги шу ҳ ажмдаги сув массасига нисбати билан ўлчанадиган катталикдир. Сутнинг зичлиги унинг таркибидаги қ уру қ моддаларга бо ғ ли қ бўлади. Сутларга сув қ ўшилганда уларнинг зичлиги камаяди, сут ё ғ сизлантирилганда эса зичлиги ортади. Сигир сутининг зичлиги 1,027 дан 1,032 г/см 3 гача орали қ да бўлиб, ўртача 1,029-1,030 г/см 3 ни ташкил этади. Сутнинг зичлигини ани қ лаб, унга сув қ ўшилган ёки қ ўшилмаганлиги тў ғ рисида

хулоса қ илиш мумкин. Сутнинг ёпиш қ о қ лиги 20 0 С ҳ ароратда ўртача 1,75 . 10 -3 Па . С ташкил этиб, бу кўрсаткич асосан о қ силларнинг ми қ дори ва ҳ олатига бо ғ ли қ бўлади. Сутнинг ёпиш қ о қ лиги 60-65 0 С ҳ ароратгача қ издирганда камаяди, бундан ю қ ори ҳ ароратгача қ издирилганда эса ёпиш қ о қ лиги ортади. Сут осматик босими бўйича деярлик қ оннинг осматик босимидан фар қ қ илмайди. Сутнинг осматик босимига асосан сут шакари ва маъданли тузлар таъсир кўрсатиб, унинг ми қ дори 0,66 МПа ни ташкил этади. Сутнинг осматик босимининг ошиши, музлаш температурасининг пасайишига олиб келади. Сигир сутининг ўртача музлаш температураси 0,55 0 С ни ташкил этади. Сутларнинг таркибида қ анд ва тузлар бўлганлиги учун уларнинг қ айнаш температураси тоза сувнинг қ айнаш температурасидан бир оз ю қ ори бўлиб, 100,2 0 С ни ташкил этади. Сут электр токини ўтказувчанлик хусусиятига эгадир. Сутлар таркибидаги мавжуд моддалар ҳ ар хил электр зарядига эга бўлганлиги сабабли уларнинг ҳ ар бири сутнинг электр ўтказувчанлигида иштирок этади. Бундан фа қ ат сут шакари мустаснодир, чунки қ анд моддалари электронейтрал моддалар ҳ исобланади. Сутнинг умумий нордонлиги градус Тернерларда ( 0 Т) ифодаланиб, 100 мл сут таркибида кислоталик хусусиятига эга бўлган моддаларни нейтраллаш учун зарур бўладиган 0,1 нормалли иш қ ор эритмасининг ми қ дорига айтилади. Янги со ғ иб олинган сутнинг нордонлиги 16-18 0 Т ни ташкил этади. Сутга нордонлик хусусиятини берадиган моддаларга тузлар, о қ силлар, карбонат ангидрид гази, сутда бўладиган кам

ми қ дордаги лимон кислотаси киради. Сут са қ ланганда сут кислотаси бактериялари ва бош қ а микроорганизмлар таъсирида сут қ анди биж ғ ийди, натижада сутнинг нордонлиги ортади. Шу сабабли сутнинг нордонлиги унинг янгилигидан далолат беради. Сутнинг нордонлиги тў ђ рисида кенгро қ хулосага эга бўлиш учун рН кўрсаткичи (фаол нордонлиги) ҳ ам ани қ ланади. Сутнинг фаол нордонлиги - бу водород ионлари концентрациясининг тескари ишорада олинган лагорифмидир. Энди со ғ иб олинган ва янги сутларнинг рН кўрсаткичи 6,47-6,67 орали ғ ида бўлади. Бундай нордонлик бактерияларнинг ривожланиш учун қ улай шароит ҳ исобланади. Шу сабабли сут тез бузилувчан ма ҳ суот ҳ исобланади. Сутларнинг ассортиментининг тавсифи Бугунги кунда ишлаб чиқарилаётган сутларнинг ассортименти хилма- хилдир. Буни қуйидаги 3- жадвал маълумотларидан ҳам кўриш мумкин. 3-жадвал Сутларнинг ассортименти № массадаги ҳ иссаси, кам бўлмаслиги керак қ ё ғ ё ғ сиз қ уру қ модда (сомо) 1. Пастеризация қ илинган, табиий 6,0 8,0 1,024 21

2. Пастеризация қ илинган, табиий 4,0 8,0 1,025 21 3. Пастеризация қ илинган, табиий(С 1 , А 1 , Д 2 витаминлари қ ўшилган ҳ ам бўлиши мумкин) 3,2 8,1 1,027 21 4. Пастеризация қ илинган табиий 2,5 8,2 1,027 21 5. Пастеризация қ илинган табиий, ё ғ сизлантирилган - 8,1 1,030 21 6. Какао қ ўшилган 3,2 20,8 - 21 7. Какао қ ўшилган 0,7 20,8 - 21 8. Какао қ ўшилган 3,2 19,9 - 21 9. Ё ғ сизлантириб қ а ҳ ва қ ўшилган - 20,1 - 21 10. О қ силли 2,5 10,5 1,036 25 11. О қ силли 1,0 11,0 1,037 25 12 Ю қ ори ҳ ароратда ушлаб турилган (топленое) 4,0 8,0 1,025 21 13. Ю қ ори ҳ ароратда ушлаб турилган сут 6,0 8,2 1,024 21 14. Стерилизация қ илиниб бутилкаларга қ адо қ ланган 3,2 8,1 1,027 20 15. Стерилизация қ илиниб пакетларга қ адо қ ланган 3,5 8,1 1,027 20 Сут таркибидаги озуқавий моддалардан самарали фойдаланиш учун кейинги йилларда ёғсизлантирилган сут ва сут зардобидан ҳам озиқ-овқат маҳсулотларининг таркибини бойитиш мақсадида тегишли ишлар амалга оширилмоқда. Ёғлилик даражаси 2,5 % ва 1 % бўлган сутлар ишлаб чиқаришга ҳам алоҳида эътибор қаратилмоқда. Сутлар таркибида оқсил миқдорини ошириш учун кам ёғли сутларга қуруқ сут ва ёғсизлантирилган сутлар қўшиб ҳам хилма-хил маҳсулотлар ишлаб чиқарилмоқда. Шунингдек, кейинги йилларда сутларнинг энергия бериш қийматларини ошириш мақсадида қанд, мева-резавор, мева-қиёмлари, қаҳва, какао ва бошқа таъм берувчи моддалар қўшиб ҳам хилма-хил сут маҳсулотлари ишлаб чиқарилмоқда. Сутлариннг биологик қийматини ошириш учун таркиби витаминлар билан бойитилган сутлар ишлаб чиқаришга ҳам катта эътибор

берилмоқда. Сут ҳ ар хил қ ўшимчалар қ ўшиш йўли билан нормалаштирилади. Сўнгра 12,-15,0 МПа атмосфера босимда 50-60 0 С ҳ ароратга эга бўлган сут гомогенизатор аппаратларида гомогенизация қ илинади ва 76 0 С да пастеризация қ илинади. Кейин эса пастеризация қ илинган сут 4-6 0 С гача совутилиб махсус резервуарларга жўнатилади ва идишларга қ адо қ лаб зич бекитилади. Катта қ увватга эга бўлган автоматик линияларда сутни 0,25; 0,5 ва 1,0 литр си ғ имга эга бўлган шиша бутилкаларга қ уйилади. Шунингдек, сутни қ адо қ лаш учун полимер идишлардан ҳ ам кенг фойдаланилмо қ да. Ана шундай кенг тар қ алган идишлардан бири «Тетра-пак» лардир. Сут «Тетра- пак» ларга автоматлар ёрдамида қ уйилади ва беркитилади. Баъзи ҳ олларда пастеризация қ илинган сутлар флягаларда ҳ ам қ адо қ ланади. Сут заводларидан қ адо қ ланиб чи қ арилаётган сутлар албатта там ғ аланади. Идишнинг ёрли қ ларида ювилмайдиган бўё қ билан қ уйидагилар кўрсатилади: корхона – ишлаб чи қ арувчининг номи, ҳ ажми, истеъмолчига сўнгги сотиш ва қ ти, нархи, меъёрий хужжатнинг номери. Пастеризация қ илиб қ адо қ ланган сутнинг ҳ арорати 7 0 С дан баланд бўлмаслиги керак. Истеъмолчиларга сотишга жўнатишга қ адар сут холодилникларда 8 0 С дан орти қ бўлмаган ҳ ароратда ва ҳ авонинг нисбий намлиги 85-90 % бўлган шароитда са қ ланиши керак. Савдо шахобчаларига пастеризация қ илинган сут махсус жи ҳ озланган автоуловлар ёрдамида етказиб берилади.

Қ уйида бугунги кунда истеъмолчиларга таклиф этилаётган асосий сут ассортиментларини тавсифлаймиз. Соф табиий сут. Сут со ғ иб олингандан кейин унга бирон-бир хом ашёлар қ ўшмасдан ё ғ лилиги 3,2 % га келтирилиб пастеризация қ илинса, бу сутни табиий сут деб аталади. Тикланган сут . Бу сут пуркаш усулида қ уритиш натижасида олинган қ уру қ сутни 45 0 С ҳ ароратга эга бўлган сувда эритиш йўли билан тайёрланади. Бунда аввало аралашма 6-8 0 С гача совутилиб 3-4 соат давомида о қ сил моддаларининг гидратацияга боришини ва қ уру қ сут қ исмларининг сувда тўли қ эришини таъминлаш учун ушлаб турилади. Сўнгра сутнинг кимёвий таркиби ани қ ланиб, керакли ҳ олларда нормаллаштирилади. Сут сузилади, қ издирилади, гомогенизация ва пастеризация қ илиниб, совутилади. Кейин эса қ адо қ ланади. Тикланган сут олиш учун тез эрувчан табиий қ уру қ сут ва ё ғ сизлантирилган сутдан фойдаланиш ма қ садга мувофи қ ҳ исобланади. Бу ерда сут таркибини ё ғ лилиги бўйича нормаллаштириш учун қ аймо қ ёки сариё ғ дан фойдаланилади. Органолептик ва физик-кимёвий кўрсаткичлари бўйича тикланган сут пастеризация қ илинган сутга мос келади ва биологик қ иймати бўйича ҳ ам табиий сутдан қ олишмайди. Ю қ ори ҳ ароратда қ издирилган сут (топленое молоко) . Бу сутда қ издирилган сутга хос таъм ва ҳ ид ани қ сезилиб туради. Бу хил сутларни ишлаб чи қ ариш учун сутга қ аймо қ қ ўшиб ё ғ лилиги 6 % га етказилиб, гомогенизация қ илинади ва 95-99 0 С да 3-4 соат давомида ушлаб турилади. Ю қ ори ҳ ароратда ушлаб турилиши натижасида сутнинг физик-

кимёвий кўрсаткичлари бир мунча ўзгаради. Масалан, исси қ ишлови бериш натижасида меланоид моддалари ҳ осил бўлади ва аминокислоталардан сульфгидрил гуру ҳ лари ажралиб чи қ ади. Серо қ сил сут . Бундай сутлар таркибида ё ғ сизлантирилган қ уру қ моддалари (сомо) кўп бўлади. Серо қ сил сутни нормаллаштирилган сутга, қ уру қ ёки қ уюлтирилган табиий сут қ ўшиб ишлаб чи қ арилади. Қ ўшилаётган қ уру қ сут ну қ сонларсиз бўлиши ва сифати бўйича тегишли талабларга жавоб бериши керак. Бундай сутларнинг ё ғ лилиги 2,5 % бўлади. Серо қ сил сутларни пар ҳ ез ма қ садларда ишлатишга ҳ ам тавсия этиш мумкин. Ё ғ сизлантирилган сут . Бундай сутларни ишлаб чи қ ариш учун сутлар сепараторлардан ўтказилиб, бутунлай ё ғ и ажратиб олинади. Витаминланган сут . Қ иш ва ба ҳ ор ойларида инсон организми витаминларга, айни қ са С витаминига э ҳ тиёж сезади. Шу сабабли ба ҳ ор ойларида патеризация қ илинган сутларни С витамини билан бойитиб а ҳ олига таклиф этиш ма қ садга мувофи қ дир. Витаминланган сутларнинг 100 мл да камида 10 мг ми қ дорида С витамини бўлиши керак. Витаминланган сут ишлаб чи қ ариш жараёни пастеризация қ илинган сут ишлаб чи қ ариш жараёнидан деярлик фар қ қ илмайди. С-витаминининг ю қ ори ҳ ароратда парчаланишининг олдини олиш ма қ садида сут пастеризация қ илингандан сўнгра С-витамини қ ўшилади. Бунинг учун кукун ҳ олидаги аскорбат кислотаси (С-витамин) 1000 л сутга 100 г ми қ дорида резервуарлардаги сутга секинлик билан қ ўшиб, аралаштириб турилади. Сўнгра яна 15-20 да қ и қ а

аралаштириб, 30-40 да қ и қ а давомида ушлаб турилади. Ана шу жараёнлар ўтказилгандан сўнг тайёр ма ҳ сулот бутилкаларга 0,25 ва 0,5 л ҳ ажмида қ адо қ ланади. Шунингдек, кичик ёшдаги болалар учун (асосан 3 ёшгача) сут А, С, D 2 витаминлар комплексини қ ўшиб ҳ ам ишлаб чи қ арилади. Стерилизация қ илинган сут . Стерилизация қ илиш учун энг ю қ ори сифатга эга бўлган ва нордонлиги 180 0 Т дан орти қ бўлмаган сут хом ашёси ишлатилади. Стерилизация қ илинган сут бутилкаларга ва қ о ғ оз пакетларга қ адо қ ланиб герметик бекитилади. Қаймоқ. Творог (сузма). Ачитилган сут маҳсулотлари. Ишлаб чиқариш технологияси ва ассортиментининг тавсифи Қ аймо қ Қ аймо қ сутни сепарациялардан ўтказиш йўли билан олинади. Сепарация қ илинганда сутнинг таркибий қ исми марказдан қ очма куч таъсирида икки қ исмга, яъни ё ғ ли ва ё ғ сизлантирилган қ исмларга ажралади. Шу йўсинда сутдаги ё ғ ва ё ғ сизлантирилган қ исмларнинг зичлиги бир-биридан катта фар қ қ илишидан фойдаланиб сутдаги ё ғ ли қ исм ажратилади. Тў ғ ридан тў ғ ри истеъмол қ илиш учун 8, 10, 20 ва 35% ли ё ғ лиликка эга бўлган пастеризация қ илинган қ аймо қ лар ишлаб чи қ арилади. Бу хил қ аймо қ лар о қ , о қ - қ ўн ғ ирро қ тусли, ширин, пастеризация ҳ иди ва таъми сезилиб турадиган, бир хил консистенцияли бўлади. Қ аймо қ ларнинг нордонлиги уларнинг ё ғ лилигига қ араб ҳ ар хил бўлиши мумкин. Масалан, 8% ва 10% ё ғ лиликдаги қ аймо қ ларнинг нордонлиги 19 0 Т, 20

ва 35% ё ғ лиликдаги қ аймо қ ларнинг нордонлиги эса 17 0 Т қ илиб белгиланган. Қ аймо қ ларни пастеризациялаш жараёни ҳ ам сутларни пастеризациялашдан деярлик фар қ қ илмайди. Қ аймо қ ларни пастеризация қ илиш ҳ арорати ё ғ лилигига қ араб бир мунча фар қ қ илади. Масалан, 8 ва 10% ё ғ лиликдаги қ аймо қ лар 78- 80 0 С да пастеризация қ илинса, 20 ва 35 % ё ђ лиликдаги қ аймо қ лар эса 85-87 0 С да пастеризация қ илинади. Бунда икки хил ҳ олатда ҳ ам пастеризация муддати 15-30 сонияни ташкил этади. Қаймоқни пастеризация қилганда ёғ шарчалари сиртида бўладиган микроорганизмлар қисман ҳалокатга учрамайди. Бунинг асосий сабаби шундан иборатки, ёғларнинг сут плазмаларига қараганда иссиқлик ўтказувчанлигининг ёмон бўлганлиги сабабли улардаги ҳарорат секинлик билан кўтарилади. Шу сабабли ҳам қаймоқнинг ёғлилиги қанча кўп бўлса, улар шунча юқори ҳароратда пастеризация қилиниши керак. Пастеризация қ илинган қ аймо қ лар ҳ ажми 0,25 ва 0,5 бўлган шиша бутилкаларга қ адо қ ланади. Уларни сотувга чи қ арилгунга қ адар 8 0 С дан ю қ ори бўлмаган ҳ ароратда са қ лаш талаб этилади. Стерилизация қ илинган қ аймо қ . Бундай исси қ лик ишлови берилган қ аймо қ ларнинг консистенцияси бир ҳ ил, ранги о қ крем тусли, ҳ иди ва таъми соф, аммо пастеризация қ илинган сут таъми ва ҳ иди ҳ ам я ққ ол сезилувчан бўлади. Стерилизация қ илинган сутларнинг ё ғ лилиги 10% дан, нордонлиги эса 19 0 Т дан орти қ бўлмаслиги керак. Бундай қ аймо қ лар олиш учун сифати бўйича 1 – навдан кам бўлмаган сут ва қ аймо қ дан фойдаланилади. Стерилизация қ илинган қ аймо қ лар исси қ ликка чидамли шишалардан тайёрланган си ғ ими 0,25 ва 1 л бўлган

бутилкаларга қ адо қ ланади. Стерилизация қ илинган қ аймо қ ларни қ орон ғ и камераларда 20 0 С дан ю қ ори бўлаган ҳ ароратда са қ лаш тавсия этилади. Ана шундай шароитда стерилизация қ илинган қ аймо қ ларнинг са қ лаш муддати бир ой қ илиб белгиланган. Ачитилган қ аймо қ Ачитилган қаймоқ (сметана) рус миллий маҳсулоти ҳисобланади. Ачитилган қаймоқ – бу ширин қаймоқни пастеризациялаб, унга соф кислотали бактериялари томизғилари кўшиб ивитиш натижасида олинган маҳсулотдир. Ачитилган қаймоқ бошқа ачитилган сут маҳсулотларидан юқори энергия бериш қобилиятига эга эканлиги билан ажралиб туради. Ачитилган қаймоқ тайёрлаш жараёнида оқсил таркибида бўладиган ижобий ўзгаришлар бу маҳсулотнинг, ширин қаймоққа нисбатан организмда тез ва яхшироқ ҳазм бўлишини таъминлайди. Ачитилган қ аймо қ ишлаб чи қ ариш учун табиий қ аймо қ , қ уру қ қ аймо қ ва сариё ғ ишлатилади. Аввалига қ аймо қ ё ғ лилиги бўйича нормаллаштирилади ва 92-95 0 С да пастеризация қ илинади. Бундай ҳ ароратда исси қ лик ишлови берилган қ аймо қ қ издирилган қ аймо ққ а хос ё қ имли таъм ва ҳ идга эга бўлади. Сўнгра пастеризация қ илинган қ аймо ққ а бир жинсли структура бериш учун гамогенизация қ илинади ва томиз ғ илар қ ўшиб биж ғ итиш учун термостат камераларига жўнатилади. Кейин ивитилган қ аймо қ 2-6 0 С ҳ ароратли совутгич камераларида етилтириш учун бир неча соат давомида ушлаб турилади. Бу даврда ачитилган қ аймо қ да хилма-хил моддалар ҳ осил бўлиб, улар ачитилган қ аймо қ нинг ўзига хос таъмини ва хушбўйлигини таъминлайди. Творог (сузма) Творог - бу о қ силли ачитилган сут ма ҳ сулоти бўлиб, пастеризация қ илинган табиий ёки ё ғ сизлантирилган сутни

ивитиш натижасида ҳ осил бўлган қ уй қ адан зардобини чи қ ариб юбориш натижасида олинган ма ҳ сулотдир. Пастеризация қ илинган сутдан олинган творогни тў ғ ридан- тў ғ ри истеъмол қ илиш мумкин, аммо пастеризация қ илинмаган сутдан тайёрланган твороглар эса пишло қ лар ва исси қ лик ишлови бериб тайёрланадиган бош қ а ма ҳ сулотлар учун хом ашё сифатида ишлатилади. Таркибидаги ё ғ ми қ дорига қ араб твороглар ё ғ ли (18%), кам ё ғ ли (9%) ва ё ғ сиз творогларга бўлинади. Творог таркибида сезиларли даражада ё ғ ва кўп ми қ дорда о қ сил (14-16%) бўлганлиги учун бу ма ҳ сулот ю қ ори энергия бериш қ обилиятига эгадир. Творог о қ сили таркибида ўрин алмаштирмайдиган ҳ амма аминокислоталар мавжуд бўлади. Таркибида олтингугурт тутадиган аминокислоталардан метионин ва лизин борлиги учун творог пар ҳ ез ва шифобахшлик хусусиятига эга бўлган ма ҳ сулот ҳ исобланади. Творог кальций, фосфор, темир, магний элементлари тузларига ҳ ам бой ҳ исобланади. Айни қ са кальций ва фосфор творогда инсон организми учун тез ҳ азм бўладиган ми қ дорий нисбаттадир. Творог кекса ёшли кишиларга (ё ғ сизи), шунингдек ўпка ва суяк сили касалликларига, ош қ озон-ичак, буйрак хасталикларига дучор бўлган кишиларга наф беради. Сутдаги о қ силни ивитиш усулига қ араб твороглар икки хил бўлади: кислота-ширдонли ва кислотали. Кислота-ширдонли ивитиш усули билан асосан ё ғ ли ва кам ё ғ ли твороглар ишлаб чи қ арилади. Бу усулда твороглар олиш учун сут 78-80 0 С ҳ ароратда 20-30 да қ и қ а ушланиб пастеризацияланади. Кейин эса 28-32 0 С гача совутилиб сутга

1-5% ми қ дорида соф сут кислотаси стрептококларидан ташкил топган томиз ғ и қ ўшиб ивитилади. Сўнгра зич, зардобдан ажратиладиган қ уй қ а ҳ осил қ илиш учун ивитилган сутга 1% ли ширдон ферменти (ширдон ферменти ёш бузо қ чалар ширдонидан олинади) эритмаси қ ўшилади. Бунда зич қ уй қ анинг ҳ осил бўлиши нордонлик 60-70 0 Т га етгунча 6-8 соат давом этади. Қ уй қ адан зардобнинг теро қ чи қ иб кетишини таъминлаш учун қ уй қ а пичо қ билан майда-майда бўлакчалар ҳ олида кесилади ва 40-60 да қ и қ а зардоби о қ иб чи қ иши учун ушлаб турилади. Кейин эса қ уй қ а бўлакчалари бўз матосидан қ илинган халтачаларга солиниб пресслаб қ ўйилади. Творог нордонлигининг ошиб кетмаслиги учун пресслаш жараёнида хонадаги ҳ арорат 3-6 0 С атрофида бўлиши ма қ садга мувофи қ дир. Кислотали усул ёрдамида асосан ё ғ сиз твороглар ишлаб чи қ арилади. Бу усулда сут таркибидаги о қ силлар фа қ ат соф сут кислотаси бактерияларидан ташкил топган томиз ғ илар ёрдамида ивитилади. Ё ғ ли твороглар бу усулда ишлаб чи қ арилмайди, чунки зардоб билан кўп ми қ дорда ё ғ чи қ иб кетиб исроф бўлиши мумкин.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. « Ўзбекистон и қтисодиёти » ахборот ва та ҳлилий шарҳ 2005 йил . Тошкент , Ўзбекистон , 2006. 2. Нормахматов Р. Озиқ-овқат маҳсулотлари товаршунослиги. Тошкент, «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош муҳаррияти, 2002. 3. Нормахматов Р., Вакил М.М. Ценность плодов хурмы. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1998, №1, с. 22-23. 4. Нормахматов Р. Абрикосы и персики – источник каротина. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1998, №5-6, с. 47. 5. Нормахматов Р. Макро и микроэлементы в плодах граната и хурмы Узбекистана. Ж. Хранение и переработка сельхоз сыря, 2001, №6, с. 37- 38. Российская Академия сельскохозяйственных наук. 6. Нормахматов Р., Отамурадов К.О., Ахмеджанова Ф.А., Маљсудов Т.М. Товаршунослик. Тошкент, Меќнат, 2004 й. 7. Справочные таблицы содержания основных пищевых веществ и энергетической ценности пищевых продуктов. М.: Во Агропромиздат, 1987. 8. Остана қулов Т.Э. Сабзавоб экинлари биологияси ва ўстириш технологияси. Тошкент, 1997. 9. Чепурной И.П. Заготовка и переработка меда. М.: Во Агропромиздат, 1987. 10. Чудаков В.Г. Технология продуктов пчеловодства. М.: Колос, 1979. 11. Теплов В.И., Панесенко В.А. Товароведение и экспертиза животноводческого сырья. Издательство Дашков и К, 2006. 12. www.bearingpoint.uz 13. www.pca.uz 14. www.logistika.ru

O'xshashlar

Гўштларнинг кимёвий таркиби

Балиқ гўштининг кимёвий таркиби

Тухум. Тузилиши, кимёвий таркиби, гуруҳланиши

Ун. Кимёвий таркиби, ассортиментининг тавсифи

Ёрма. Кимёвий таркиби, ассортиментининг тавсифи