Atsilglitserinlarning kimyoviy xossalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

247.5 KB

Ko'chirib olish

Atsilglitserinlarning kimyoviy xossalari Reja: 1. Atsilglitserinlarning kimyoviy xossalari. 2.Atsilglitserinlar tarkibidagi murakkab efir guruhlari (karboksil) ishtirokida boradigan reaktsiyalar. 3.Atsilglitserinlarning uglevodorod radikallari ў zgarishi bilan boradigan reaktsiyalar 3.1.Glitseridlar gidrogenizatsiyasi. 3.2Atsilglitserinlarning oksidlanishi. 4.Atsilglitserinlarni sintez qilish usullari.

Tayanch so’z va iboralar: gidroliz, alkogoliz, sovunlanish, atsidoliz, eterifikatsiya, omuxtalanish jarayoni, ammonoliz : gidrogenizatsiya, salomas, katalizatorlar, jarayon selektivligi, qo`shbog`lar migratsiyasi, izomerizatsiya, avtooksidlanish, fermentativ taxirlanish, polikondensatsiya, lipaza, lipoksigenaza, oksin, yog`larning qurishi, sintez. Atsilglitserinlarning kimyoviy xossalari Yog`larning kimyoviy xossalari ular tarkibidagi glitseridlar (atsilglitserinlar) kimyoviy xossalari orqali belgilanadi. Glitseridlarning reaktsion qobiliyati ular molekulasi tarkibidagi yog` kislotalari atsillari va murakkab efir guruhlari bilan bog`liqdir. Shu sababli glitseridlarning kimyoviy o`zgarishlarini quyidagi turdagi reaktsiyalarga bo`lish mumkin: 1) faqat glitseridlarning murakkab efir guruhlari ishtirokida boradigan reaktsiyalar; 2) faqat kislotalarning uglevodorod radikallari ishtirokida boradigan; 3) yog` kislotalarining uglevodorod radikali va murakkab efir guruhi ishtirokida boradigan reaktsiyalar. Atsilglitserinlar tarkibidagi murakkab efir guruhlari ishtirokida boradigan reaktsiyalar . Gidroliz Murakkab efirlar uchun (shu jumladan glitseridlar uchun) gidroliz jarayoni eterifikatsiyaga qaytar teng kuchli (muvozanatli) reaktsiya hisoblanadi: RCOOR 1 + H 2 O RCOOH + R 1 OH Atsilglitserinlarning gidroliz jarayoni urug`larni saqlashda, ularni qayta ishlab yog` olishda (texnologik jarayonlar davomida yo`ldosh jarayon sifatida), yog`larni saqlashda kuzatiladi. Gidrolizning amalga oshishi uchun asosiy sharoit-bu glitseridlarning suv bilan ta`sirlashuvidir.

Triglitseridlar gidrolizi bir atomli spirtlarning efirlari gidroliziga nisbatan birmuncha murakkab jarayondir. Bu jarayonning oxirgi natijasi quyidagi ko`rinishga ega: 3 5 3 2 2 | 2 | 3 3 OH H C RCOOH O H OCOR CH HOCORC OCOR HC   Haqiqatda esa triglitseridlar gidrolizi uch bosqichda amalga oshadi, har bir bosqich reaktsiyasi bimolekulyar qaytar reaktsiyalardir: RCOOH OCOR CH HOCORC OH HC O H OCOR CH HOCORC OCOR HC   2 | 2 | 2 2 | 2 | RCOOH OCOR CH HOCORC OH HC O H OCOR CH HOCORC OH HC   2 | 2 | 2 2 | 2 | RCOOH OH CH HOHC OH HC O H OH CH HOCORC OH HC   2 | 2 | 2 2 | 2 | Shu tariqa triglitseridlar gidrolizida di– va monoglitseridlar hosil bo`lish tartibi yog` kislotalarining glitserin bilan eterifikatsiyalanishiga teskari jarayon ekanligi kuzatiladi. Glitseridlar gidrolizi tezligiga vodorod ionlari kontsentratsiyasi ham katta ta`sir ko`rsatadi. Chunki vodorod ionlari ham xuddi gidroksil ionlaridek bu

reaktsiya katalizatorlari hisoblanadi. Shuningdek gidroliz jarayonida ishtirok etuvchi suv tarkibida dissotsiatsiyalanganda vodorod va gidroksil ionlari hosil bo`lishiga olib keladigan moddalar bo`lsa, bu ham gidroliz tezligining oshishiga olib keladi (masalan H 2 CO 4 va boshqa sul’fokislotalar). Fermentlar xam (lipa zalar) glitseridlar gidrolizining juda aktiv katalizatorlari hisoblanadi.

Alkogoliz Yog` kislotalarining glitseridlari neytral metil yoki etil spirtlari bilan qizdirilganda, hattoki qaynatilganda ham tarkibi o`zgarmaydi. Ammo 80 0 C gacha qizdirilgan yog` 2 hajm metil spirtida eritilgan kaliy gidroksid (taxminan 0,9 n.li eritma) bilan yaxshilab aralashtirilsa, bir necha daqiqadan so`ng aralashma tarkibidagi glitserinning alohida faza bo`lib ajralib chiqishini kuzatish mum kin. Tekshirishlar shuni ko`rsatadiki, spirtli eritmada glitserin qatlami ustida yog`ning yog` kislotalari metil efirlari va birmuncha glitseridlar hosil bo`ladi.   3 3 5 3 3 2 | 2 | 3 3 OCH RCO OH H C OH CH OCOR CH HOCORC OCOR HC    Bu reaktsiya ham bosqichli bo`lib, uning umumiy natijasini quyidagi tenglama orqali tasvirlash mumkin: I 3 2 | 2 | 3 2 | 2 | RCOOCH OCOR CH HOCORC OH HC OH CH OCOR CH HOCORC OCOR HC   II 3 2 | 2 | 3 2 | 2 | RCOOCH OH CH HOCORC OH HC OH CH OCOR CH HOCORC OH HC   III 3 2 | 2 | 3 2 | 2 | RCOOCH OH CH HOHC OH HC OH CH OH CH HOCORC OH HC  

Ko`rinib turibdiki, bu reaktsiya natijasida yog` kislotalari glitseridlaridan metil efirlari xosil bo`ladi. Murakkab efirlardagi bunday spirtlar almashinuviga alkogoliz, yoki qo`llanilgan spirt nomiga mos q ilib metanoliz yoxud etanoliz deb atashadi. Umuman olganda alkogoliz yog`lar gidroliziga analogik jarayon bo`lib, far q i fa q at shundaki, bu erda suv o`rniga ta`sirlashuvchi agent bo`lib spirt xizmat q iladi. Alkogoliz jarayoni katalizatorlar ishtirokida amalga oshiriladi (kaliy alkogolyati). Katalizatorsiz bu jarayon h atto 250 0 C da h am q iyin kechadi. S ovunlanish Glitseridlarga ishqorlar ta`sir ettirilganda yog` kislotalari sovunlari hosil bo`lishi jarayoniga sovunlanish jarayoni deb ataladi. Sovunlanish jarayonining umumiy natijasini quyidagi tenglama orqali ifodalash mumkin:OH CH CHOH OH CH RCOOK KOH OCOR CH HOCOR C OCOR H C 2 2 2 | 2 | 3 3      Haqiqatda esa triglitseridlarning sovunlanish jarayoni ancha murakkab va bosqichli kechadi. Avvaliga ishqor ta`sirida yog`larda kam miqdorda uchraydigan erkin yog` kislotalari suvda eruvchan sovun hosil qiladi. Hosil bo`lgan sovun eritmasida glitseridlar juda mayda tomchilar sifatida tarqalib emul’siyalanadi. Shu sababli endi glitseridlar va suv ta`sirlashuvi yuzasi oshadi. Bu esa glitseridlar gidrolizi tezligining oshishiga olib keladi. O`z navbatida glitseridlar gidrolizi tezligini oshirishda gidroksil ionlarining katalitik ta`siri ham o`z rolini o`ynaydi. Triglitseridlar gidrolizi yuqorida ko`rsatilganidek bosqichma-bosqich amalga oshadi. Birinchi bosqichda hosil bo`ladigan diglitseridlar glitseridlar massasida

qoladi, ajralib chiqqan erkin yog` kislotalari esa ishqor ta`sirida neytrallanib, suvda eruvchan sovunlar hosil qiladi: I RCOOH OH CH HOCORC OCOR HC O H OCOR CH HOCORC OCOR HC   2 | 2 | 2 2 | 2 | RCOOH + KOH = RCOOK + H 2 O Yog` kislotalarini sovun sifatida glitserid massasidan chiqarilishi muvozanatning siljishiga olib keladi va gidroliz davom eta boshlaydi. Ikkinchi bosqichda xuddi shunday tartibda diglitseridlardan monoglitseridlar, uchinchi bosqichda esa shu tartibda monoglitseridlardan glitserin va sovunlar hosil bo`ladi. II RCOOH OH CH HOHC OCOR HC O H OH CH HOCORC OCOR HC   2 | 2 | 2 2 | 2 | RCOOH + KOH = RCOOK + H 2 O III RCOOH OH CH HOHC OH HC O H OH CH HOHC OCOR HC   2 | 2 | 2 2 | 2 | RCOOH + KOH = RCOOK + H 2 O Di – va xususan monoglitseridlar ko`proq gidrofillik namoyon etishi munosabati bilan trigl i tseridlarga nisbatan tezroq gidrolizlanadi.

Atsidoliz Qizdirib turilganda glitseridlarning erkin yog` kislotalari bilan ta`sirlashuvi natijasida kislotalar atsillari almashinuvi jarayoni amalga oshishi mumkin. Bu jarayon qaytar bo`lib, atsidoliz deb ataladi va quyidagi sxema bo`yicha amalga oshadi: RCOOH OCOR CH HOCOR C R OCO H C COOH R OCOR CH HOCOR C OCOR H C    2 | 2 | 1 2 | 2 | Katalizatorlar ishtirokisiz bu jarayon fa q at 250-300 0 C da amalga oshadi. Glitseridlardagi yo g` kislotalari atsillari mineral kislotalarning ham qoldiqlari bilan almashinishi mumkin. Sulfat kislotasining ozgina miqdori ta`sir ettirilganda (katalizator) atsidoliz 150-170 0 C haroratdayoq juda katta tezlikda amalga osha boshlaydi. Shuningdek suv va BF 3 kabilar ham kuchli katalizatorlar hisoblanadi. Bulardan tashqari alyuminiy, qalay, rux va ularning oksidlaridan ham foydalaniladi. Qayta eterifikatsiyalanish (omuxtalanish) Atsilglitserinlar (glitseridlar) katalizatorlar (natriy metilat, natriy etilat, natriy gidroksid, kal’tsiy oksidi, fermentlar) ishtirokida yog` kislotalari atsillari almashinuvi reaktsiyasiga kirishish qobiliyatiga ega. Bu reaktsiyaga qayta eterifikatsiyalanish (yoki omuxtalanish) deb aytiladi. Qayta eterifikatsiyalanish natijasida yog`larning atsilglitserinli tarkibi o`zgaradi va demak, fizik-kimyoviy xossalari ham o`zgaradi.

Atsillar almashinuvi atsilglitserinlar molekulalari orasida (molekulalararo qayta eterifikatsiyalanish) va bir molekulaning o`zida (molekulyar) sodir bo`lishi mumkin. Har xil bir atomli spirtlarning murakkab efirlari orasidagi qayta eterifikatsiyalanishni quyidagicha umumiy sxema bilan tasvirlash mumkin: R 1 COOR 2 + R 3 COOR 4 = R 1 COOR 4 + R 3 COOR 2 Ko`p atomli spirt (glitserin) va bir atomli spirt (metanol) murakkab efirlari orasidagi qayta eterifikatsiyalanishni quyidagicha tasvirlash mumkin:OCOR R OCOR CH HOCOR C R OCO H C R OCO R OCOR CH HOCOR C OCOR H C       2 | 2 | 2 | 2 | Shuningdek har xil tartibli triglitseridlar orasidagi qayta eterifikatsiyalanish: R OCO CH R HOCO C OCOR H C OCOR CH HOCOR C OCOR H C R OCO CH R HOCO C R OCO H C OCOR CH HOCOR C OCOR H C           2 | 2 | 2 | 2 | 2 | 2 | 2 | 2 | Molekulyar qayta eterifikatsiyalanishga quyidagi misollarni keltirishimiz mumkin: R OCO CH HOCOR C R OCO H C R OCO CH R HOCO C OCOR H C     2 | 2 | 2 | 2 | OH CH HOHC OCOR HC OH CH HOCORC OH HC 2 | 2 | 2 | 2 | OCOR CH HOHC OCOR HC OH CH HOCORC OCOR HC 2 | 2 | 2 | 2 |

Ko`rinib turibdiki qayta eterifikatsiyalashda glitseridlardagi yog` kislotalari tarkibi o`zgarmaydi, balki ularning (sn-1; sn-2; sn-3 holatlardagi) joylashuv tartibi o`zgaradi. Katalizatorlarsiz qayta eterifikatsiyalanish sezilarli tezlikda 250 0 C dan yuqori haroratdagina amalga oshishi mumkin. Lekin bunda glitseridlar termik parchalanishga uchrashi mumkin. Ba`zi metallar, masalan, rux, qalay, va ularning sovunlari katalizator sifatida qo`llanilganda qayta eterifikatsiyalanish 210 – 230 0 C da ham katta tezlikda amalga osha boshlaydi. Ammo ishqoriy metallarning alkogolyatlari (0,1-0,25% mikdorida) bu reaktsiya tezligiga juda kuchli ta`sir ko`rsatishi aniqlangan. Ba`zi hollarda bunday katalizatorlarni qo`llab, qayta eterifikatsiyalanish eritmalarda olib borilsa, bu jarayon xatto 0 0 C da ham katta tezlikda amalga oshishi mumkin. Qayta eterifikatsiyalanish jarayoni yog`larning sifatini o`zgartirish (suyuqlanish harorati, qotish harorati, plastik xususiyatlari) uchun katta imkoniyatlar yaratib beradi. Ammonoliz Glitseridlarga bosim ostida suyuq ammiak bilan ishlov berilganda ammonoliz jarayoni amalga oshadi. Bu jarayon natijasida yog` kislotalari amidlari va erkin glitserin h osil bo`ladi: 3 8 3 2 3 2 | 2 | 3 3 O H C RCONH NH OCOR CH HOCORC OCOR HC   Bu jarayon tezligi glitseridlarning yog` kislotalari tarkibi va haroratga, shuningdek katalizatorlar (NH 4 Cl, Zn, Ca) ishtirokiga bog`liqdir.

Analogik jarayon glitseridlarni anilin bilan q izdirish natijasida h am sodir bo`lishi mumkin, fa q at bunda kislotalarning anilidlari h osil bo`ladi:NHCOR H C O H C NH H C OCOR CH HOCORC OCOR HC 5 6 3 8 3 2 5 6 2 | 2 | 3 3   Atsilglitserinlarning uglevodorod radikallari o’zgarishi bilan boradigan reaktsiyalar Glitseridlar gidrogenizatsiyasi . Yog` va moylarni gidrogenizatsiyalashdan asosiy maqsad - katalizatorlar ishtirokida atsilglitserinlar tarkibidagi to`yinmagan yog` kislotalarini vodorod bilan to`yintirib, yog` kislotalari tarkibini o`zgartirish va demak atsilglitserinlar tarkibi va xossalarini o`zgartirishdir. Bu jarayondan asosan suyuq moddalarni ma`lum darajada qotirishda foydalaniladi. Hosil bo`lgan mahsulotlar (salomaslar) gidrogenlashdan oldingi mahsulotlardan suyuqlanish harorati, qattiqligi, oksidlanish ta`siriga chidamliligi (turg`unligi) bilan farq qiladi. Ishlab chiqarishda asosan gidrogenizatsiya nikel’ va mis-nikel’ katalizatorlari ishtirokida, 180-240 0 C harorat ostida atmosfera bosimi yoki yuqorirok bosim (3- 5) . 1,01 . 10 5 , ba`zan hatto (20-25) . 1,01 . 10 5 Pa bosim ostida amalga oshiriladi. Gidrogenlashda asosiy reaktsiya, ya`ni to`yinmagan atsillarning vodorod bilan to`yinishi bilan birga quyidagi yo`ldosh reaktsiyalar ham ro`y berishi mumkin: atsil lardagi qo`shbog`lar migratsiyasi; trans-izomerizatsiya; qisman pereeterifikatsiya. Bu yo`ldosh jarayonlar hosil bo`ladigan salomaslarning suyuqlanish harorati va qattiqli giga sezilarli ta`sir etib, ko`pincha ular tarkibida oziqlanish uchun tavsiya etilmay digan ba`zi moddalar hosil bo`lishiga ham sabab bo`lishi mumkin. Demak, yog`lar gidrogenizatsiyasi – bu vodorod va katalizator ishtirokida amalga oshadigan qator reaktsiyalarni o`ziga mujassam etuvchi jarayondir. Bu reaktsiyalarning asosiylari:

1. Atsilglitserinlar molekulasiga kiradigan atsillarning qo`shbog`ini to`yintirish:             2 2 2 2 . 2 2 2 CH CH CH СH CH CH CH CH каталH Bu jarayon bosqichma-bosqich ma`lum tartibda (selektiv jarayon) yoki tartibsiz (noselektiv jarayon) amalga oshadi. Bunda yog` kislotalarining to`yinmaganlik darajasi kamaya boradi. 018 118 218 318 2 2 2 C C C C H H H             Gidrogenizatsiya selektivligiga katalizatorlar tabiati (turi) va harorat katta ta`sir ko`rsatadi. 2. Uglerod zanjiridagi qo`shbog`lar migratsiyasi pozitsion izomerlar h osil bo`lishiga olib kelishi mumkin: - CH 2 – C H = CH – CH 2 -  - CH 2 – CH 2 – CH= CH – 3. Atsilglitserinlar tarkibiga kiruvchi yog` kislotalari q oldi q larining fazoviy konfiguratsiyasi o`zgarishi (tsis-trans izomerizatsiya) 2 | 2| 2|2| CH HС HC HC СH HC СH HC      Tsis- forma Trans- forma

Tajriba shuni ko`rsatadiki, salomaslarda monoto`yinmagan kislotalarning 60 % gachasi trans-formada bo`lishi mumkin. Bu esa ozi q lanish h a q idagi zamonaviy talab larga umuman mos kelmaydi. Chunki, trans-izomerlar gidrogenlash tirilgan yog`lar ning q atti q ligini va suyu q lanish haroratini oshirishda ijobiy ahamiyat kasb etsada, ma h sulotlarning ozi q aviyligiga va zararsizligini ta`minlashga salbiy ta`sir ko`rsatishi ani q langan. Atsilgl i tserinlarning oksidlanishi Atsilglitserinlar kislorod bilan ta`sirlashganda oksidlanadi. Ba`zi hollarda bu mahsulot sifatiga salbiy ta`sir ko`rsatsa (yog`larning buzilishi), boshqa hollarda ijobiy ahamiyatga ega (yog`larning qurishi natijasida korroziyaga qarshi qatlam hosil bo`lishi). Bu jarayonning kinetikasi o`ziga xosdir. Bu jarayon o`z-o`zidan tezlanadigan jarayon bo`lganligi sababli avtokatalitik deb ataladi (avtooksidlanish). Atsilglitserinlarning oksidlanishi tezligi ulardagi atsillarning tarkibiga bog`liq. To`yinmagan atsilli atsilglitserinlar to`yinganlariga qaraganda tezroq oksidlanadi. Polialken kislotalar monoalken kislotalarga nisbatan tezroq oksidlanadi. Harorat ko`tarilganda, nur ta`sirida, xususan qisqa to`lqinli nurlar ta`sirida (quyosh nuri, ul’trafiolet nuri) yog`larning oksidlanish tezligi oshadi.tezlik vaqt В А 0

Ba`zi moddalar atsilglitserinlar oksidlanishini tezlashtirsa, boshqalari sekinlashtiradi. Masalan, azot dioksidi, ozon, turli valentliklarni namoyon etuvchi metallarning (kobal’t, marganets va h.k) birikmalari oksidlanishni tezlashtiruvchi moddalardir. Fenollar, naftollar, aromatik aminlar, xinonlar, nitrobirikmalar va h.k.lar atsiltriglitserinlar oksidlanishini sekinlash tiruvchi moddalar hisoblanadi. Atsilglitserinlarning kislorod bilan oksidlanishida hosil bo`ladigan moddalar tarkibi juda murakkabdir. Ularni umumiy xarakterlash uchun uchta asosiy guruhga bulish mumkin: 1. Oksidlanish natijasida h osil bo`ladigan destruktsiya mahsulotlari. Bunda to`yinmagan atsillar destruktsiyasi to`yinganlarnikiga nisbatan tezro q sodir bo`ladi; 2. Kislorodli qo` shimcha funktsional guruhlari bor bo`lgan birikmalar (ularda uglerod atomlari soni oksidlangan atsilglitserin uglerod atomlari soniga teng bo`ladi), shuningdek, atsillarning izomerizatsiyasi mahsulotlari; 3. Polimerizatsiya yoki polikondensatsiya mahsulotlari (bu birikmalarda kislorodli yangi funktsional guruhlar h am uchraydi). Bundan tash q ari atsilglitserinlarning oksidlanishi natijasida h osil bo`ladigan moddalar termostabillik yoki termolabillik namoyon etishi mumkin. Termolabil birikmalarga peroksidlar va bir oz kamro q darajada gidroksil va karbonil guruhlari kiradi. Atsilglitserinlarning oksidlanish jarayoni gidroliz jarayoni bilan bir q atorda yog` moy mahsulotlarining sa q lash davomida taxirlanib buzilishiga sabab bo`ladigan omillardan hisoblanadi. Shuningdek yog`larning taxirlanishida fermentativ oksidlanishning h am ta`siri kattadir. Bu jarayon lipaza va lipoksigenaza fermentlari ishtirokida amalga oshadi. Fermentativ taxirlanish yog`ning lipaza ta`sirida gidrolizlanishidan boshlanadi.

31 17 || 2 31 17 31 17 || | 2 | 31 17 2 31 17 || | 31 17 || 2 | H C C O CH COOH H CH H C C O H C H O H C H C C O CH H C C O H C H C C O H C O O ëèïàçà O O                     Buning natijasida hosil bo`lgan linol kislotasi lipoksigenaza ta`sirida oksidlanadi: CH 3 – (CH) 4 – CH = CH – CH 2 – CH = CH– (CH 2 ) 7 – COOH + O 2     àçà ëèïîêñèãåí CN 3 – (CH 2 ) 4 – CH = CH – | OOH CH – CH = CH – (CH 2 ) 7 – COOH Linol kislotalarining gidroperoksidi. Hosil bo`lgan peroksidlar va gidroperoksidlar keyinchalik yanada o`zgarishlarga uchrab, oksidlanishning ikkilamchi mahsulotlarini (al’degidlar, ketonlar va boshqa moddalar) hosil qilishi mumkin. 3.3.Moylarning qurishi Ba`zi bir yog` - moy mahsulotlari havo bilan uzoq muddat ta`sirlashuvi natijasida qurish xususiyatiga ega (visixanie masel). Bunda qurigan yog`-moyning yupqa pardasi hosil bo`ladi. Bu quruq pardani hosil qiladigan moddaning nomini oksin deb atashadi. Bu jarayon mexanizmi zanjirli erkin radikalli reaktsiyalar asosida amalga oshadi. Yog`larning qurishi kimyoviy reaktsiyalari unchalik yuqori bo`lmagan haroratlarda dikislorodning to`yinmagan yog` kislotalari atsillarining metilen guruhlari bilan vodorodning o`zaro ta`sirlashuvi bilan boshlanadi. Ko`pchilik hollarda bunday ta`sirlashuv kislorod molekulasining qo`shbog`larga yaqin turgan metilen guruhlari vodorodi bilan, xususan ikki qo`shbog` oralig`ida joylashgan metilen guruhi vodorodi bilan amalga oshadi. Chunki bunday metilen

guruhlaridagi vodorod juda ham qo`zg`aluvchanligi va reaktsion qobiliyati yuqoriligi bilan ajralib turadi. Yog`larning qurishiga olib keladigan kimyoviy o`zgarishlarning asosiy qismi linol kislotasi radikallari misolida ko`rsatilgan quyidagi taxminiy sxemaga asosan amalga osha boshlaydi: – CH 2 – CH = CNH – CH 2 – CH = CH – + O 2   – CH 2 – CH = CH – CH – C = CH – + C – OH. Reaktsiyaning bu fazasida hosil bo`lgan uglevodorod radikalli – CH – ning erkin elektroni qo`shni qo`shbog`lar elektronlari bilan ta`sirlashuvi natijasida bir radikal quyidagi sxemaga asosan izomerlanishi mumkin (pozitsion izomerizatsiya): – CH 2 – CH = CH – CH – CH = CH –   issiqlik – CH – CH = CH – CH = CH – CH– + issiqlik. – Ma`lumki qo`shbog`lari yaqin joylashgan yog` kislotalarining uglevod radikallari dien sintezi sxemasiga asosan polimerlanishi mumkin. Dien sintezi natijasida quyidagi sxemaga asosan polimer kislotalari hosil bo`ladi: Bu dimerdagi uglevodorod radikallari yana polimerizatsiyaga uchrab, polimer molekulasining yanada kattalashishiga olib keladi. Bunday polimerlarning 3 4 | | || 4 3 2 1 R CH R HC CH CH H C CH H C CH H C R HC CH CH CH CH R R HC CH CH CH CH R                        2R HC   1R

to`planishi esa avvaliga quriyotgan moyning quyuqlashishiga, keyin esa uning qattiq parda (plyonka) hosil qilishiga olib keladi. Bu parda avvaliga polimerlar va atsilglitserinlarning monomerlari aralashmasidan iborat bo`ladi. Ammo qurish jarayoni davomida aralashmadagi atsilglitserinlarning monomerlari miqdori kamaya boradi va boshlang`ich moyning tarkibiga qarab, to`la yo`qolishi (polimerizatsiyaga sarflanib tugashi) ham mumkin. Linol-olein turidagi moylar qurishida hosil bo`ladigan polimerlar o`sishi chiziqli yoki tekislikda amalga oshadi ( xu koordinatalarida). Shuning uchun bunda hosil bo`lgan oksin pardalari (plyonkalari) qayta suyuqlanishi va yog`larning erituvchilarida erishi mumkin. Lekin kanop (lyon) moyi yoki tunga moyiga o`xshash uchta qo`shbog`li linolen kislotasiga ega bo`lgan moylarning qurishida oksin (linoksin) pardalarining hosil bo`lishi juda tez amalga oshadi. Bunda hosil bo`ladigan polimerlarning o`sishi fazoviy hajmda ( xuz koordinatalarida) amalga oshadi. Shuning uchun linoksin pardasi qayta suyuqlanmaydi va yog`larning erituvchilarida erimaydi. Shunday qilib, izolyatsiyalangan qo`shbog`larning kislorod ta`siri ostidagi pozitsion izomerizatsiyasi natijasida ularning bir-biriga yaqinlashuvi (sopryajenie) va polimeri zatsiyasi qanchalik tez amalga oshsa, shunchalik tez bu moy quriydi hamda bunda shunchalik kam kichik molekulyar mahsulotlar hosil bo`ladi. Kanop moyi bilan kungaboqar moyining qurish tezligi orasidagi farq shu bilan tushuntiriladi. 3.4.Atsilglitserinlarning termik o`zgarishlari Tarkibida odatda asosan to`yingan va monoallen kislotalari atsilglitserinlari bo`lgan qattiq yog`lar ma`lum haroratgacha qizdirilganda suyuqlanadi. Qizdirish yana davom ettirilsa, suyuqlangan yog`ning qovushqoqligi pasayadi. Agar bunday yog`lar haddan tashqari qizdirilmasa yoki bunda havo kislorodi bilan ta`sirlashmasa, qovushqoqlik boshqa oshmaydi.

Bunday yog`larni 250-300 0 C harorat ostida uzoq muddat qizdirish ko`z va burun shilliq pardalariga qattiq ta`sir etib, qichitadigan (qo`zg`atadigan) moddalar hosil bo`lishiga olib keladi. Bu uchuvchan moddalar tarkibiga ko`z yoshini chiqarish ta`siriga ega bo`lgan akrolein kiradi. Bunday paytda yog`lar tarkibida erkin yog` kislotalari va sovunlanmaydigan moddalar miqdori oshadi. Bu moddalarning barchasining hosil bo`lishi atsilglitserinlarning termik parchalanishi bilan bog`liqdir. Agar qizdirish apparatlari devorlari katalitik ta`sir etuvchi materiallardan qilingan bo`lsa, bu jarayonlar yanada tezroq sodir bo`ladi. Ba`zi tadqiqotchilarning taxminiga ko`ra ko`rsatib o`tilgan sharoitlarda atsilglitserinlarning termik parchalanishi ko`pincha birlamchi moddalar sifatida akrolein, erkin yog` kislotalari va ketenlar hosil bo`lishi bilan boradi: CO CH R RCOOH CHO HC HС R OCOCH CH HOCORC OCOR HС       1 | 2 | 1 2 2 | 2 | 2 Ketenlar yuqori reaktsion qobiliyatga ega ekanligi sababli tezda polimerlanadilar yoki suv bilan ta`sirlashib, kislotalarga aylanishadi: R 1 – CH = CO + H 2 O  R 1 – CH 2 – COOH To`yinmaganlik darajasi yuqoriroq bo`lgan atsilglitserinlarning termik parchalanishi ham analogik sxema bo`yicha borishi mumkin, ammo ularda keyingi mavzuda tavsiflab beriladigan termik zichlanish ham ro`y berishi mumkin. Yog`larning atmosfera bosimi ostida asta-sekinlik bilan haroratni oshirib borib qizdirishga davom ettirilsa, 310-320 0 C da atsilglitserinlar shunchalik darajada parcha lanadiki, bunda distillyat va sovutilganda kondensatsiyalan maydigan mahsulotlar hosil bo`ladi. Distillyat tarkibiga erkin yog` kislotalari va sovunlanmaydigan modda lar kiradi. Harorat yanada ko`tarilib, qizdirish davom

ettirilaverilsa, atsilglitserinlar ning termik parchalanishi qizdirish apparatida kuygindi qoldig`i qolgunicha davom etadi. 3.5.Termik zichlanish Ba`zi bir tarkibida ko`p polialken kislotalari uchraydigan moylar 250-300 0 C da ishlov berish (hattoki kislorod ta`sirisiz) natijasida ozmi-ko`pmi quyuqlanish xususiyatiga ega. Bunda qovushqoqlik ham oshadi. Har xil tarkibli moylar qizdirilganda bu jarayon turli tezlikda amalga oshadi. Quyuqlanish ham turli darajada – yengil quyuqlanishdan boshlab jelesimon holatga etgunicha sodir bo`ladi. Moylarning bunday quyuqlanishi natijasida ular tarkibi va qator fizikaviy xususiyatlarida o`zgarishlar ro`y beradi. Masalan, yog` qovushqoqligi oshishi bilan uning zichligi ham osha boshlaydi. Shuning uchun bu jarayon termik zichlanish deb nomlangan. Yog`larning termik zichlanishi ular nur sindirish ko`rsatkichining ko`tarilishiga olib keladi. Faqatgina tunga moyi zichlanishida uning sindirish ko`rsatkichi birmuncha pasayadi. Ko`p quyuqlashib qolgan moy yashilroq flyuorestsentsiyasi bilan xarakterlanadi. Termik zichlangan moylarning benzol, amil va butil spirtlari, atseton kabi erituvchilardagi eruvchanligi kamayadi. Termik zichlangan moyda qizdirish davomida atsetonda erimaydigan moddalar miqdori osha boshlaydi. Moyning massasiga nisbatan foizlarda ifodalangan erimaydigan qoldiq miqdoriga atseton soni deb aytiladi. Moylarning termik zichlanish darajasi va tezligi juda ko`p faktorlarga, eng avval atsillar tarkibga bog`liq. Masalan, tarkibida 80 % gacha eleostearin kislotasi bo`lgan xitoy tunga moyi 280-300 0 C da 5-15 min ichida jelatinsimon massa hosil qiladi. Tarkibida ko`p (50-60 % gacha) linolein kislotasi bo`lgan moylar, masalan, kanop, perilla moylari 280-290 0 C da 20 soat qizdirilganda zo`rg`a oquvchan quyuq massa hosil qiladi. Tarkibida asosan linol kislotasi bo`lgan kungaboqar va paxta

moylari termik ta`sir natijasida bundan ham sekinroq va qiyinchilik bilan quyuqlashadi. Termik ta`sir qancha uzoq davom etsa, moylarning quyuqlashishi shunchalik ko`proq namoyon bo`ladi. Yog`-moylarning quyuqlashish darajasi va tezligiga bosim ham ta`sir ko`rsatadi. Birmuncha vakuum (5,3-8 kPa) ostida termik zichlanish keskinroq amalga oshishi aniqlangan. Yog`larning termik zichlanishi va quyuqlashishiga boshqa qo`shimcha aralashmalarning ham ta`siri katta. Masalan, adabiyotlarda ta`kidlanishicha alyuminiy naftenati, qo`rg`oshin, temir, alyuminiy linoleatlari va xususan kaptaks (merkaptobenzotiazol) kanop moyi termik quyuqlashishini tezlashtiradi. Kanop moyini qizdirishdan oldin unga 10-20 % termik zichlangan kanop moyini qo`shish ham polimerlanish jarayonini anchagina tezlashtiradi. Simob, mis, strontsiy, bariy linoleatlari va rezinatlari, antraxinon esa aksincha kanop moyining termik zichlanishi jarayonining tezligini sekinlashtiradi. Oltingugurt ham xuddi shunday ta`sir ko`rsatadi. Termik zichlanish natijasida moylarning kislota soni oshadi, yod soni pasayadi, sovunlanmaydigan moddalar miqdori oshadi, sovunlanish soni, radan soni kamayadi. Kanop moyi termik zichlanganida uning gebraksom soni juda tez nolgacha tushadi. Taxmin qilinishicha, termik zichlanishda to`yinmagan yog` kislotalari atsillari uglevodorod radikallarining o`zaro birlashuvi natijasidagi polimerizatsiya jarayoni sodir bo`ladi. Bunday tasavvur, prof.S.A.Fokinning aniqlashicha, termik zichlangan moylar molekulyar massasining juda oshib ketishi bilan isbotlanadi. Molekulyar massaning bunday darajada oshib ketishi molekulalararo polimerizatsiya kuzatilishidan dalolat beradi.

Hozirgi paytda moylar atsilglitserinlarining termik zichlanishida polimerizatsiya jarayoni qo`shbog`lari bir-biriga yaqin joylashgan birikmalar uchun xarakterli bo`lgan Dil’s va Al’derning dien sintezi deb nomlanadigan sxemasi bo`yicha borishi taxmin qilinadi. Ma`lumki, bu xolda tetragidrobenzol hosilalariga o`xshash dimer mahsulotlar hosil bo`ladi, masalan: Bu reaktsiya dien va trien kislotalarini, ularning bir-biriga yaqinlashgan qo`shbog`li trans holatdagi atsilglitserinlarini qizdirish bilan juda oson amalga oshadi. Shuning uchun asosan  -eleostearin kislotalari atsilglitserinlaridan tashkil topgan tunga moyi juda oson termik zichlanadi. Tunga moyi termik zichlanishida eleostearin kislotasining metilli efiri polimerlanishida hosil bo`ladigandek politsiklik birikma hosil bo`ladi:4 3 | || 4 3 || || | || 1 2 R CH R CH CH H C CH H C R CH R CH CH H C CH H C H C H C R R               R 2 – Ch R 1 – Ch   2 3 7 2 | || CH COOCH CH H C CH C C H       CH H C CH CH CH CH H C CH CH CH CH | 3 2 3 | 3 2 3       – COOCh 3

$Ikkita izoyaltsiyalanmagan qo`shbog`li yog` kislotalari efirlarining polimerlanishi natijasida quyidagicha monotsiklik sistemalar hosil bo`ladi: 2 1 | | 4 R CH CH CH R H C CH CH CH H C R      Eleostearin kislotasi efirlarining termik polimerlanishida quyidagi sxema bo`yicha tsiklizatsiya ham ro`y berishi mumkin: R 1 – Ch = Ch – Ch = Ch – Ch = Ch – R 2  CH H C CH H C CH CH R R / \\ \ // 2 1 | |   Moylarning termik zichlanishidagi polimerlar hosil bo`lishida Dil’s va Al’dr dien sintezining roli o`sha polimerlarda geksogonal tsiklik uglerod atomlari birikmalari topilganligi bilan ham isbotlanadi. Demak, qo`shbog`lari izolyatsiyalangan yog` kislotalari atsilglitserinlaridan tarkib topgan moylarning R 3 –$

termik zichlanishidagi polimerlanish jarayoni albatta dastlab pozitsion izome - rizatsiya sodir bo`lib izolyatsiyalanmagan qo`shbog`lar hosil bo`lishi bilan boradi. Moylarning termik zichlanishi katalitik tezlashtirilishi mumkin. Katalizatorlarga nikel, kobalt, marganets, qo`rg`oshin kabi metallarning kukunlari yoki ularning sovunlari misol bo`la oladi. Atsiglitserinlarni sintez qilish usullari Glitseringa yog` kislotalari ta`sir ettirib e terifikatsiyalash usuli bilan yoki unga ma`lum kislotalarning angidridlari, galogenangidridlari ta`sir ettirib Bir xil kislotali triatsigl i ts e rinlarni sintez qilib olish mumkinligi haqida yuqorida so`z yuritilgan edi. Amalda har xil kislotali di-, tri-, monoatsilglitserinlar hamda atsillari ma`lum tartibda joylashgan bir xil kislotali diatsiglitserinlar olish muammosi juda murakkabdir. Ma`lum tuzilishdagi individual har xil kislotali triatsilglitserinlar olishga reaktsiyaning oraliq mahsulotlari sifatida hosil bo`ladigan to`liqsiz atsilglitserinlarning atsillari migratsiyasi, to`liqsiz atsilglitserinlar disproportsiyasi va triatsilglitserinlarning molekulyar va molekulalararo qayta eterifikatsiyalanishi sezilarli darajada xalaqit beradi. Shu sababli ma`lum tuzilishdagi va tarkibdagi atsilglitserinlarni sintez qilish uchun shunday maxsus usullar qo`llaniladiki, bunda kerakli individual birikmalar olishga to`sqinlik qiladigan faktorlar yo bartaraf etiladi, yoki juda sekinlashtiriladi. Bular Fisher-Bergman-Beruind usuli, tritil usuli, xlorangidridlar ta`sirida 1-monoatsilglitserinlarni atsillantirish usuli va h.k.lar. Bu va boshqa maxsus usullarning batafsil tavsifi maxsus adabiyotlarda keltirilgan. Quyida esa biz reaktsiyalarning faqat printsipial sxemalarini ko`rib chiqamiz. Qulaylik uchun bu reaktsiyalar natijasida hosil bo`ladigan suv, galogenvodorodlar va boshqa mahsulotlar sxemalarda tushirib qoldiriladi (ko`rsatilmaydi). Yuqorida ta`kidlab o`tilganidek yog` kislotasini monoatsilglitserinlar olish uchun nazariy jihatdan zarur glitserin bilan to`g`ridan-to`g`ri eterifikatsiyalashda

monoatsilglitserinlar bilan birgalikda birmuncha di- va triatsilglitseninlar hamda glitserin hosil bo`ladi. Glitserin-1-monoxlorgidrin yog` kislotasining kaliyli, natriyli va kumushli tuzi bilan qizdirilganda ham faqatgina 1- monoatsilglitserinlarning o`zigina emas, balki ularning 2-monoatsilglitserinlar bilan aralashmasi hosil bo`ladi. 1-monoatsilglitserinlarning chiqishi ularning Fisher-Bergman-Beruind usuli bilan olishda oshadi. Bu usul bo`yicha avvaliga atseton-glitserin (izopropilidenglitserin) olinadi, so`ngra unga hosil bo`ladigan xlorovodorodni biriktirish uchun xinolin (piridin) ishtirokida yog` kislotasining xlorangidridi bilan ta`sir etiladi. Hosil bo`lgan mahsulotdan atsetonni ajratib olish uchun katalitik ta`sir etuvchi xlorid kislotasining sovuq eritmasi bilan ishlov beriladi.            3 3 2 | 2 | 3 3 2 | 2 | %1 2 | 2 | 23 CH CH OCOR CH HOC O HС CH CH OH CH HOC O HС OH CH HOHC OH HС piridin RCOCl HCl CO CH 3 3 2 | 2 | CH CO CH OCOR CH HOH C O H С HCl sovuq HClgidroliz       Bu usul bilan 1-monoatsilglitserinlarni molekulasida 12 ta va undan ortiq uglerod atomi bo`lgan to`yingan yog` kislotlaridan olishda juda yaxshi natijalarga erishiladi. Tritil usuli bilan sintez qilinganda 1-monoatsilglitserinlar chiqishi ortadi. Bu usul glitserinning 1-gidroksil guruhi vodorodi o`urniga trifenilmetanxlorid (C 6 N 5 ) 3 CCl ning tritil guruhini kiritishga asoslangan. Bunda glitserindan 1,3- ditritilglitserin hosil bo`ladi. Unga xinolin ishtirokida yog` kislotasining С С

$xlorangidridi ta`sir ettirib glitserinning 2-gidroksil guruhi vodorodi o`rniga kerakli atsil kiritiladi. Hosil bo`lgan ditritil hosilasi sirka kislotasidagi bromvodorod bilan ishlov berilib, 2-monoatsilglitserin hosil qilinadi. U ham o`z navbatida tezda 1- monoatsilglitseringa aylanadi:                      RCOCl H C COC H OHC H H C OCC H CCl H C OH C H OH C H OH C H 35 6 2 | 35 6 | 2 35 6 2 | | 2 2     COCOR H OHC H OHC H COH H OCORC H OHC H H C COC H OCORC H H C OCC H COOH CH HBr                 2 | | 2 2 | | 2 35 6 2 | 35 6 | 2 3 Bunday migratsiya ortokarbon kislotasining hosil bo`lishi natijasida amalga oshadi. OHCH HOHC OCORHC R OH OHCH OHC OHC R O C OHCH HOC OHHC 2 | 2| 2 | 2| 2 | 2| \ //    Bu reaktsiya qizdirish, kislota va ishqorlar ta`sirida tezlashadi. Shuni ham nazarda tutish kerakki, bunday jarayon ho`l kumush oksidini 1-monoatsilglitserin galogeniga ta`sir ettirib galogen o`rnini almashtirish yo`li bilan ham amalga oshishi mumkin: OCORCH HOHC OCORHC R OH OCORCH OHC OHC R O C OCORCH HOC IHC OAg 2 | 2| 2 | 2| 2 | 2| 2 \ //      С С$ $2-(  )-monoatsilglitserinlar sintezi ularning tezda 1-(  )- monoatsilglitserinlarga aylanib qolish xususiyati tufayli juda qiyindir. Bunday monoatsilglitserinlarni 1,3-benzilidenglitserin asosida olish mumkin. Uni avvaliga piridin ishtirokida yog` kislotasi xlorangidridi ta`sirida atsillantirishadi. Hosil bo`lgan 2-monoatsil – 1,3-benzilidenglitseringa piridin eritmasida ko`mirga qoplangan palladiy ishtirokida bosim ostida vodorod bilan ishlov beriladi. Bunday sharoitlarda ajralib chiqqan xlorvodorodning xinolin tomonidan biriktirib olinishi va vodorodning past haroratlarda ta`sir etishi natijasida izomerizatsiya sodir bo`lishining oldi olinadi:OH CH HOCOR C OH H C H CHCH O CH HOCOR C O H C H CHC O CH HOH C O H C Pd H Piridin RCOCl 2 | 2 | , 5 6 2 | 2 | 5 6 2 | 2 | 2 / \ / \         Bir xil kislotali simmetrik 1,3-diatsilglitserinlar, masalan, glitserinning 1- yodogidrini asosida, uni xinolin ishtirokida ikki molekula yog` kislotasining xlorangidridi ta`sirida atsillantirib olinishi mumkin: OCOR CH HOH C OCOR H C OCOR CH HOCOR C OH H C OCOR CH HOCOR C I H C OH CH HOH C I H C eritmasi spirtli suv ning AgNO Xinolin RCOCl 2 | 2 | 2 | 2 | 2 | 2 | 2 2 | 2 | 2               Hosil bo`lgan mahsulot kumush nitritining suv-spirtli eritmasi ta`sirida 1,2- diatsilglitseringa aylanadi, u esa izomerlanib 1,3-diatsilglitseringa aylanadi. Bir xil kislotali 1,2-diatsilglitserinlar sintez qilish murakkabroq. Bunday sintezning usullaridan birida boshlang`ich material bo`lib 1-monoatsilglitserin xizmat qiladi. Uni xinolin eritmasida ikki molekula yog` kislotasining xlorangidridi ta`sirida atsillantirishadi. Hosil bo`lgan mahsulot ko`mirga koplangan$

faol palladiy ishtirokida vodorod ta`sirida gidrogenolizga uchratiladi. Bunday sharoitlarda 1,2-diatsilglitserinlar 1,3-diatsilglitserinlarga aylanmaydi:    OCOR CH HOCORC OH HC OCOR CH HOCORC H C OC HC OH CH HOHC H C OC HC Pd H Хinolin RCOCl 2 | 2 | , 2 | 35 6 2 | 2 2 | 35 6 2 | 2        Har xil kislotali diatsilglitserinlarni sintez qilish bundan ham murakkabroqdir. Tavsiya etiladigan usullardan biri quyidagi qator o`zgarishlar bilan xarakterlanadi:      35 6 2 1 | 2 | 35 6 2 | 2 | 2 | 2 | 1 356 H C OC CH HOCORC OCOR HC H C OC CH HOHC OCOR HC OH CH HOHC OCOR HC Piridin CoClR Piridin CCl HC          1 2 | 2 | 2 1 | 2 | OCOR CH HOHC OCOR HC OH CH HOCORC OCOR HC Ikki xil kislotali nosimmetrik triatsilglitserinlar 1-monoatsilglitse rinlarni ikki mol’ kerakli yog` kislotasi xlorangidridi bilan ehtiyot bo`lib atsillantirish usulida olinishi mumkin. Bunday triatsilglitserinlar yog` kislota kumushli tuzining 1,3- diatsil-2-yodgidringlitseringa ta`siri natijasida olinadi. Gidroliz H 2 , Pd

Ikki xil kislotali simmetrik triatsilglitserinlar 1,3-diatsilglitserinni xinolindagi kislota xlorangidridi bilan atsillantirish yo`li bilan olinishi mumkin. Ma`lum tuzilishdagi uch xil kislotali triatsilglitserinlarni sintez qilish juda katta qiyinchiliklar bilan bog`liqdir. Foydalanilgan adabiyotlar r o` yxati : 1. B.N.Tyutyunnikov, F.F.Gladkiy i dr. - Ximiya jirov, Moskva, Kolos, 1992. - 448 s. 2. V.S.Stopskiy, V.V.Klyuchkin - Ximiya jirov i produktov pere rabotki jirovogo sirya, Moskva, Kolos, 1992. -286 s. 3. A.L.Markman - Ximiya lipidov, Tashkent AN UzSSR, 1973. -175 s. 4. Rukovodstvo po metodam issledovaniya, texnoximicheskomu kontrolyu i uchetu proizvodstva v maslojirovoy promishlennosti (pod.obsh.red.V.P.Rjexina i A.G.Sergeyeva), Leningrad, VNIIJ,1963-1969 gg,t.1...t.5, kniga 1 i 2.

5. N.S.Arutyunyan, YE.P.Kornena - Fosfolipidi rastitelnix ma sel. Moskva, Agropromizdat, 1986. -256 s. 6. N.V.Yevstigneyeva, YE.N.Zvonkova - Ximiya lipidov, Moskva, Xi miya, 1987 -296 s. 7. N.YE.Kucherenko, A.Vasilyev - Lipidi, Kiyev, 1985. -247 s. 8. A.P.Nechayev, T.V.Yeremenko - Organicheskaya ximiya, Moskva, Vis shaya shkola, 1985.-365c. 9. A.G.Vereshagin – Bioximiya glitseridov, Moskva, Nauka, 1972. -308 s. 10. N.S. Arutyunyan, YE.A. Arisheva – «Laboratorniy praktikum po ximii jirov», Moskva, Pishevaya promishlennost, 1979. – 176 s.

O'xshashlar

Yog` kislotalarining strukturasi va fizik-kimyoviy xossalari

Atsilglitserinlar, ularning strukturasi, fizik xossalari

Yog`lar, ularning klassifikatsiyasi, tarkibi va tavsifi

Yog`lar kimyosi fanining rivojlanish bosqichlari

Yog`lar kimyosi fanining maqsadi va asosiy vazifalari.Lipidlar