Yosh xonandalarni ansambl ijrochiligiga tayyorlash jarayonining kasbiy omillari - Musiqa - Referatlar

Yosh xonandalarni ansambl ijrochiligiga tayyorlash jarayonining kasbiy omillari

Yuklangan vaqt:

09.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

133.138671875 KB

Ko'chirib olish

Yosh xonandalarni ansambl ijrochiligiga tayyorlash jarayonining kasbiy omillari Yuqorida biz xonandalik uchun zarur bo’lgan jihatlar xususida, talaba-o’quvchilar xonandalik kasbini tanlashda qanday tomonlarini e’tiborga olishlari borasida fikr yuritdik. Xonandalik san’ati xalqonaligi bilan barchaga tanish bo’lsada, professional darajada kasbni egallashda yuqorida keltirilgan jihatlarni ustozlar sabog’i orqali o’zlashtirish juda muhim. Xonandalarning jo’rnavozlikda, ayniqsa, ansambl bo’lib ijro etishlarida ustoz- shogird saboqlari, ustozlar an’anasini aynan pedagogik yo’sinda o’zlashtirish alohida ahamiyat kasb etadi. Musiqa – unda mujassam topgan ohang bilan qadrlidir. Ohangni esa tarannum etish lozim. Tarannum etishda faqat quruq ovoz emas, balki yuqorida keltirilgan ijroviy unsurlarga ega bo’lish zarur. Musiqa ham barcha sohalar kabi o’z qonuniyatlariga ega. Shular qatorida an’anaviy musiqa ijrochiligi amaliyotida ansambl bo’lib ijro etishning ham o’ziga xos jihatlari mavjud. Hozirgi kunda maqom ijrochiligi san’ati yosh avlodga oliy va o’rta maxsus kasbhunar maskanlarida o’rgatilmoqda. Yosh avlod ajdodlar tomonidan yaratilib, og’izdan og’izga o’tib kelayotgan ulkan mumtoz musiqa merosining ustozona talqinlarini mukammal o’rganishlari uchun katta imkoniyatlar mavjud.

Ta’lim jarayonining amaliyotini bilimdon ustozlar amalga oshirib kelayotgan bo’lsalar, ularga dasturulamal bo’lib xizmat qilayotgan nazariy ma’lumotlar, musiqiy risolalar, darsliklar, o’quv qo’llanmalar, o’quv-uslubiy qo’llanmalarning o’rni beqiyos. Chunki xonandalikda insonning barcha a’zolari faoliyatining ahamiyati bor. Shu bois qo’llanmada ustozlarning saboqlari, tajribalari bilan birga an’anaviy xonandalik bo’yicha tadqiqot olib borgan va xonandalik san’atining turli jihatlarini ochib bergan musiqashunos olimlar, xonandalikni kasb etgan ustoz san’atkorlarning izlanishlaridan keng foydalandik. Ularning fikrlaridan ansambl ijrosi uchun zarur bo’lgan jihatlarni ochib berishga urindik. Xususan, Yu.Rajabiy, I.Rajabov, O’.Rasulov 1 , S.Begmatov 2 , H.Isroilovalarning 23 yosh xonandalarni shakllantirish uchun bayon etgan fikrlaridan ilhomlandik. Buning sabablaridan biri: an’anaviy musiqaning jamoa bo’lib ijro etilishi o’zining badiiy imkoniyatlarini namoyon etib kelgan. Zamon yoshlarining ansamblli ijroni munosib o’zlashtirishlari davr taqozosi va hozirgi ustozlar oldida turgan dolzarb masalalardan biridir. An’anaviy xonandalikda ansambl bo’lib xonish qilishning ham o’ziga xos jihatlari mavjud. Xonandalarning ansambl bo’lib ijro etishlari uchun saboq beruvchi ustozlar va ta’lim oluvchi talabalar bir qator jihatlarga e’tiborli bo’lishlari talab etiladi. U ham bo’lsa, ansambl bo’lib ijro etish ko’nikmalaridir. 1 O‘.Rasulov, “An’anaviy xonandalik o‘qitish metodikasi”.-T., 2007. 2 S.Begmatov, “Hofizlik san’ati”.-T., “Musiqa”. 2009. 23 H.Isroilova, “Xonandalik san’ati”.- T., 2008.

Avvalo, ustozning asosiy vazifasi: xonandalar ansamblini tuzishda jamoaviy ijroga xos va mos ovozlarni tanlash. Shuningdek, ta’lim jarayonida jamoaning ovozlarini inobatga olgan holda munosib taqsimlash zarur. Talabalarda jo’rnavozlik ijro ko’nikmalarini shakllantirishda bir qator amallarga rioya qilish yaxshi natijalarga olib keladi. Jumladan, ularning musiqiy eshitish qobiliyatini rivojlantirish, bir-birini tinglab jo’r bo’lish, musiqiy ohangni, asarning asosiy mavzusini idroklash, ohang, usul va so’z talqinini iloji boricha bir-biriga uyg’un holda talqin etishga erishish. E’tibor berish zarur bo’lgan omillardan yana biri asarni ehtirosli talqin etishdir. Musiqa talqinini oxirgi ko’rinishi, albatta, ijrochi va tinglovchining o’ziga xos muloqoti. Xonanda talqin etadi, tinglovchi qabul qiladi. An’anaviy musiqa ijrochisini tarbiyalash, kasb jihatidan rivojlantirishning turli qirralari mavjud. Ustozlik (pedagogik), ruhiy (psixologik), badiiy-estetik, ijrochilik va h.k. Xonandalik sohasida ham bu jihatlarni professional darajada shakllantirish ahamiyatlidir. Qolaversa, talabaning xonanda sifatida kamol topishiga katta imkon yaratib beradi. Shuning uchun xonanda kasbiy tayyorgarligida, avvalo, xonandalik san’atini bosqichma bosqich egallash, merosni o’zlashtirish, malaka oshirib borish bilan bog’liq turli-tuman masalalarni nazariy va amaliy o’zlashtirib borishi lozim. Shuningdek, ta’lim dasturini muntazam tarzda takomillashtirib borish, teranlashtirish, davr talabi bo’lgan zamonaviy texnologiyalardan keng foydalanish kerak. Albatta, amaliy

o’zlashtirish muhim. Buning uchun har qanday xonandaga ijrochilik faoliyati hal qiluvchi bosqich vazifasini o’taydi. Xonandalarning ansambl bo’lib ijro etish amaliyotida sahnaviy ijrolar alohida ahamiyatga ega. Jamoaviy ijroning o’ziga xos sahnaviy qoidalari mavjud. Avvalo tartibli ijro bo’lishi uchun xonandalarda madaniy, axloqiy, ruhiy holatlarning sog’lom bo’lishi va aqlan munosabatda bo’lishlari yaxshi natijalarga olib keladi. Bunda xonandalarning jo’rovozliklaridagi ijroviy tajriba qo’l keladi. Buning uchun ansambl ishtirokchilari ustozlarining sabog’ini yaxshi o’zlashtirishlari, ustoz shogirdlarini ruhan to’g’ri sozlab, asarni mukammal o’zlashtirishlarini ta’minlab berishi lozim. Sahna yosh xonandalarni har tomonlama tarbiyalaydi. Ijroga bo’lgan mas’uliyatini oshiradi. Xonanda tinglovchi oldidagi mas’uliyatni idroklay boshlaydi. O’z ijrolari bilan tinglovchini maftun etish hissi kuchayadi. Maftunkorlikni sezgandan keyin o’zgacha mas’uliyat bilan yondashish ko’nikmalari hosil bo’ladi. Eng muhimi, olgan saboqlari negizida mukammal ijro etishga harakat qiladi. Buning uchun yoshlardan kuchli iroda talab etiladi. Ansambl xonandalari shuni anglashlari lozimki, xonish paytida tinglovchilarga asar mohiyatini to’laqonli yetkazib berishlari zarur. Musiqiy namunaning, ashulaning g’oyaviy mazmunini ochib berishlari kerak. Shuning uchun ular ishtirokida muntazam tarzda tinglovchi bilan muloqotni hosil qiladigan mavzuli namoyishlar (konsertlar) tashkil etish maqsadga muvofiq bo’ladi. Tinglovchilar bilan bevosita uchrashuvlar, muloqotlar, konsertlar (akademik,

texnik va h.k.) xonandalikning asl mohiyatini anglab olish imkoniyatini beradi. Ushbu o’ziga xos muloqotlar aynan ustozlardan saboq olish davrida haqiqiy tajriba maydoni hisoblanadi. Ustozlar nazoratidagi o’zlashtirish har tomonlama mazmunli, ma’noli va benuqson bo’lishi begumon. Ansambl bo’lib ijro etish amaliyoti bo’lg’usi xonandalar musiqa san’ati namoyandasi uchun zarur bo’lgan barcha jihatlarni o’zlashtirishlariga imkoniyatdir. Avvalambor, ularda xonandalikka bo’lgan ishtiyoq o’zini namoyon etadi va jamoaviy ijroga shoshiladi. Ikkinchidan, aytish usulbining yakka xonandalik va ansambl bo’lib ijro etish sirlarini birgalikda o’zlashtiradi. Jamoaning har birida o’z kamchiligi bo’lishi begumon, ularni bartaraf qilishda ustozlarning o’gitlari darkor. Bu xonandalik mahoratini oshirishdir. Uchinchidan, jo’rnavozlik xonandaga o’zgacha mas’uliyat yuklaydi. Jo’rnavozlik yakka xonandalikdan mushkulroq ekanligi xonishda namoyon bo’ladi. Doimo hushyor bo’lish, xonishda ichki eshitish mas’uliyatini oshirish, tinglab va asarning ohangidan chiqmasdan, so’zlarni adashtirmasdan g’azal va ohang rukniga mos holda, jo’rnovozi bilan birgalikda tarannum etish ko’nikmalarini rivojlantiradi. Bularning barchasi yosh xonandaning shakllanish davrida ustozona, ya’ni ovoz, tasavvur, idrok, slux (tinglash qobiliyati), es (hofizasining kuchi) va talqin, so’z va ohanglarni yod olish, aniq talaffuz, ravon va mazmunli talqin etish, musiqani tinglash va ijroda unga ergashish, ovozni to’g’ri ishlatish, jo’rovozni tinglash va birgalikda talqin etish, ya’ni

hamnafasni sezib ijro etish, asarga ijodiy munosabatda bo’lish kabi ijroviy xususiyat va jihatlarning xonanda uchun ahamiyatli tomonlarini uqtirib, xonandalik faoliyatida munosib qo’llashni o’rgatadi. Ansambl bo’lib ijro etish san’ati ijrochilik amaliyotining go’zal namunasidir. Keltirilgan xususiyatlarni ilm bilan idroklash saboq davrining amallari hisoblanadi. Ansambl qatnashchilari bo’lgan yosh xonandalarning saboq mashqlari ham o’ziga xos bo’ladi. Har bir ustoz o’z bilganidek mashg’ulotlar o’tkazadi. Lekin ansambl bo’lib ijro etishning umumiy qonun-qoidalari ham mavjud. Bunga pedagogik munosabatda bo’lish lozim. Xususan: avvalo, xonandalarning ijroviy, nazariy va amaliy bilimlarini rivojlantirishga yo’naltirilishi lozim; ijro uchun mos asar tanlash (ijro dasturiga amal qilish, ansambl ijroviy imkoniyatlarini inobatga olish va rivojlanishni ta’minlash); asar ustida ishlash, asarning musiqaviy ohang va so’z matnini yodlatish, matnni sharhlab tushuntirish; g’azal so’zlarini to’g’ri talaffuz ettirish; maqomlarning parda tartibi bilan tanishtirish va ijro etilayotgan asarning qaysi lad(lar) asosida ijro etilishini ko’rsatib berish va h.k. Ansamblni xonishga tayyorlash ham o’ziga xos jarayondir. Barcha musiqa sohasi kabi an’anaviy ansambl ijrochiligida ham xonandalarni xonishga tayyorlash zarur. Avvalo, o’rganilishi lozim bo’lgan asarning musiqasi va so’z-matni tahlil etilishi lozim. Saboq jarayonida ashula matnini xonandalarga bir necha marotaba qaytarish lozim. Xonandalar matnni she’r qilib o’qishlari kerak.

She’r qilib o’qiyotgan paytda so’zlardagi harf va bo’g’inlarni to’g’ri talaffuz etilishini doimo nazorat qilib turish ma’qul. Shundan so’ng ovozlarni sozlash, qizdirish kabi ishlar amalga oshiriladi. Ovoz sozlashda qabul qilingan mashqlardan foydalaniladi. Ovozni sozlash mashqlarini o’tash ansambl qatnashchilarining barchasiga tegishlidir. Ayol ovozlariga, erkak ovozlariga xos mashqlar avvalo birgalikda, keyin alohida amalga oshirilishi lozim. Xonandalar uchun ovozni asta-sekin qizdiradigan, ohangi barcha ovozlarga birdek ta’sir etadigan, barcha ovozlar uchun birdek mushkullikdagi mashqlarni tanlash maqsadga muvofiq. Avvalo, xonishga tayyorlash va qizdirishning oddiy usullaridan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda xonandalarning oddiy tovushqator gammalarini ikkiga bo’lib yoki to’laligicha kuylash xonandalik amaliyotida keng qo’llaniladigan intervallarni kuylash, yaxshi natijalarga olib keladi. Eng muhimi, xonandalarda ovoz qizdirish bilan birga ushbu intervallarni doimo toza va aniq ijro etish ko’nikmalari shakllanadi. O’qituvchi mashqlarni o’tkazish jarayonida talabalarning nafas olish va undan ovoz tarannum etish uchun maqsadli foydalanishlariga katta e’tibor qaratish maqsadga muvofiq. Mumtoz xonandalikdagi muhim jarayonlardan biri – nafas hisoblanadi. Shu bois xonandalar uchun ovoz mashqlarini o’tkazishda “Chorgoh” ashulasining boshlang’ich hangidan boshlash maqsadga muvofiq. Chorgoh ashulasi boshlang’ich hangining xonandalar uchun qulaylik jihatlari ko’p. Avvalo, asarning ohangi xonandani o’ylashga majbur etadi va shunga xos talqin etishga undaydi.

Xonandada mustaqillik ko’nikmalari shakllanishiga da’vat qiladi. Ikkinchidan, asarning ohangi tanish, uchinchidan, ijro uchun qulay. Talabalarga mumtoz ashulalar va maqom namunalaridan tayyorlangan ovoz mashqlarini qo’shib mashg’ulot o’tkazish xonandalarni saboq jarayoniga har tomonlama tayyorlash va xonishga sozlash jarayonini mustahkamlaydi. Avvalo, ustoz pedagog o’zining uslubiga xos ohanglarni tanlashi lozim bo’ladi. Lekin maqomlar ta’limotida maqom namunalaridan olingan mashqlar katta natijalarga olib keladi. Jumladan, “Segoh” maqomiga xos asar o’zlashtirilishi lozim. Bu borada quyidagicha mashq tartibini tuzish tavsiya etiladi: Misol: “Segoh” maqomi hanglaridan tuzilgan mashq. Moderato Ushbu jarayonni amalga oshirish uchun o’qituvchi o’rgatayotgan asar ohangiga yaqin bo’lgan kuylar bilan ovoz mashqlarini o’tkazishi lozim. Har bir o’qituvchi talabalarning ijro dasturlari asosida mashq tanlashlari mumkin. Mashqlar

talabalarning ovozlarini qizdirish, rivojlantirishga qaratilgan bo’lishi muhim. Maqom ijrochiligida bunday mashqlarni har bir namunalarda mavjud bo’lgan hanglardan tuzish mumkin. Maqom namunalarining hanglari, avvalo, ijro uchun qulay bo’lsa, ikkinchidan, xonandalar eslab qolishlari osonroq. Bunga “Girya 1” ashulasining boshlang’ich hangidan tuzilgan mashq yorqin misol bo’la oladi. Ansambl xonandalariga “Toshkent irog’i” hanglaridan tuzilgan mashq ham xonandalarning ovozi va ko’nikmasi uchun yaxshi natijalarga olib kelishi mumkin. Bu mashqlar o’zlashtirilishi lozim bo’lgan asarga xonandalarni olib kiradi va tayyorlaydi. Xonandaning xonishdagi asosiy vazifasi asar g’oyasini to’laqonli ravishda ochib berishdan iborat. Demak, mashq jarayoni ham xonandalardan asarni mukammal o’zlashtirishni talab etadi. Ansambl bo’lib ijro etishning ana shunday jihatlarini inobatga olgan holda, Shashmaqom tarkibidan o’rin olgan Saraxborlarning birini xonandalar ansambliga o’rgatish jarayonini pedagogik uslublar orqali sharhlashga harakat qilamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I.Akbarov. Musiqa lug’ati.-T., 1987. I.Rajabov “Maqomlar.-T., 2006. Yunus Rajabiy. O’zbek xalq musiqasi. V jild.-T., 1957. Yunus Rajabiy. Shashmaqom V tom.-T., 1966. Yunus Rajabiy. Musiqa merosimizga bir nazar.-T., 1978-y. S.Begmatov, “Hofizlik san’ati”.-T., 2007. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi.- T., “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashri. O’.Rasulov. “An’anaviy xonandalik o’qitish metodikasi”.T., 2006. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. I harfi. B. Qodirov. Iste’dod. “Tafakkur” jurnali .-T., 2007. № 3. Д.Муллакандов. О некоторых особенностях и видах узбекского националного пения, //Народные музыканты Узбекистана.-Т., Гос. изд. 1959. K.Aлимбаева, M.Axмедов. Narodnыe muzыkantы Uzbekistana, 1- kniga.T., «Гос.изд.», 1959. B. Shomaxmudova Xor lug’ati.-Toshkent “Musiqa”, 2009. T.Qodirov Musiqa o’qitish metodikasi.-Toshkent, “Muharrir”, 2010. K.Bo’rieva “An’anaviy xonandalik” (Ayollar ovozlari uchun).-T., 2008. G.Muxamedova. Xonandalik uslubiyati asoslari.-T., 2007.

O'xshashlar

Ansambl

Ansambl ijrochiligi tariхidan

Ansambl sinfi (An’anaviy cholg’u ijrochiligi)

Xalq cholg‘ularida ijrochilik san’atining ikki asosiy yo‘nalishda rivojlanishi

XX asrning 20-30-yillarida o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik