logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Musiqa
  4. Ansambl

Ansambl

Yuklangan vaqt:

09.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

20.984375 KB
Ko'chirib olish
Ansambl “Ansambl” ( fransuzcha “ensemble” – birlik, uyg’unlik, ohangdoshlik) – 2) musiqada – a) ma’lum musiqa asarlarining bir necha ijrochilar tomonidan birgalikda ijro etilishi... Ijrochilar soniga qarab ansambllar duet (2 kishi), trio yoki terset (3 kishi), kvartet (4 kishi), kvintet (5 kishi), sektet (6 kishi), septet (7 kishi), oktet (8 kishi), nonet (9 kishi) va h.k.larga bo’linadi” 1 . Oddiy qilib aytganda, jamoa bo’lib faoliyat olib borishga aytiladi. Amaliyotda juda ko’p sohalarda, hattoki, yirik inshootlarga nisbatan ham ishlatiladi. Ansamblga berilgan bu ta’rifda musiqa ijrochiligida mavjud barcha jamoaviy ijrolarning shakli va tarkibi ifodasini topgan. Darhaqiqat, ansambl ijrosi musiqa ijrochiligining barcha turlarida mavjud va ularning tarkibiy jihatlari bir- biriga mutanosib. Faqat ularning ijroviy jarayonidagi yo’nalishlar bir-biridan farqlab turadi. An’anaviy xonandalik ijrochiligida mavjud bo’lgan ansambl turlari ham bunga to’la asoslanganligi amaliyotda o’z ijobatini topgan. Demak, xonandalik amaliyotida “ansambl” deb jamoa bo’lib xonish qilishga aytiladi. O’zbek musiqa ijrochiligida ansambl, ya’ni jamoa bo’lib ijro etish ko’nikmalari qachonlardir amaliyotga kirib kelganini xalq ijodiyotidan bilib olish mumkin. Bu xalq milliy marosimlari, tomosha san’ati, teatrlashgan jamoalar xonishlarida o’zini namoyon etib kelgan. An’anaviy ijrochilikning jamoaviy xonishlari ham vaqt taqozosi bilan sekin-asta an’anaga aylangan bo’lishi ehtimoldan xoli emas. Bunga asarlarning keng ko’lamliligi, katta avjlar bilan ijro etiladigan murakkablarining yaratilishi va ochiq joylarda xonish jarayonlarini o’tash sabab bo’lgan bo’lishi mumkin. Ilk ansambl 1923-yil To’xtasin Jalilov rahbarligida, 1927-yil radio qoshida, Yunus Rajabiy rahbarligida tashkil etilib, faoliyat yuritgan. Turli tarkiblarda tuzilgan ansambllar faoliyati XX asrning birinchi yarmidayoq keng ommalashgan va amaliyotga keng joriy etilgan. 1957-yili Yunus O’zbekiston teleradiosi qoshida 1 O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi.-T., “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, Davlat ilmiy nashri. 538-bet. Rajabiy rahbarligida maqomchilar ansambli tashkil etilishi ulkan voqeaga aylandi. Ansambl o’z faoliyatini o’zbek mumtoz musiqa merosini qayta tiklash va ijro amaliyotini mustahkamlash bilan boshlagan. Natijada Shashmaqom tarkibidagi aksariyat namunalar ijro etilib, plastinkalarga, magnit tasmalariga yozib olingan. Avvalo, ushbu ansamblning tarkibi eng ko’zga ko’ringan, mashhur va ustoz san’atkorlardan tuzilgan. Ular sozandalik va xonandalikda benazir ustozlar bo’lgan. Qolaversa, Shashmaqom va maqom yo’llarining bilimdonlari bo’lganliklari, ansambl rahbarlarining benazir maqomdonligi sabab musiqiy merosning to’liq hamda mukammal ijrosiga erishganlar. Buning barchasi bugungi kungacha ijrochilar uchun dasturulamal sifatida xizmat qilib kelmoqda. Ushbu ansambldan keyingi avlod uchun ustoz Yunus Rajabiyning ijro uslubi, qoldirgan ulkan merosi namunadir. Shu bois bo’lsa kerak, har bir tashkil etilgan, ya’ni san’atkorlar jamlangan ansambl, avvalo, mavjud merosni o’zlashtirishga, agar bilimi, ilmi va imkoniyati bo’lsa, uning yangi talqinini topishga harakat qiladi. Eng muhimi, o’tgan asrning 70-yillaridan boshlab turli viloyatlarda, musiqa bilim yurtlarida, madaniyat maskanlarida jamoa bo’lib ijro etuvchi maqomchilar ansambllari tashkil etilib, faoliyat yuritib kelmoqdalar. Oxirgi 30 yil davomida Yu.Rajabiy nomidagi maqom ansamblining o’zi Shashmaqomning aksariyat qismlarini yangi talqinda magnit tasmalariga yozishga muvaffaq bo’ldilar. O’zbekiston davlat konservatoriyasining An’anaviy ijrochilik kafedrasi professor-o’qituvchilaridan tashkil topgan Faxriddin Sodiqov nomidagi maqomchilar ansambli o’z faoliyati bilan ushbu sohada yana bir mukammal jamoaning bunyod bo’lganligini namoyon etdi. Bu ansamblning oliy o’quv dargohida tashkil etilgani kelgusi avlodning zamonga munosib tarbiyalanishida o’quv laboratoriyasi sifatida xizmat qilib kelmoqda. Musiqiy merosni mukammal holda talqin etish xonanda va sozandalardan saboq, bilim, malaka va mahorat talab etadi. Aynan ana shu jihatlarni oliy ta’lim tizimida yoshlarga ulashib kelayotgan dargohda an’anaga munosib kelajak avlod tarbiyalanmoqda desak adashmagan bo’lamiz. Chunonchi, an’anaviy xonandalikni egallashga kelgan yoshlar, albatta, jo’rovozlik, birgalikda ansambl bo’lib ijro etish malakalari bo’yicha ham saboq oladilar. An’anaviy ijrochilikning o’ziga xos xususiyatlaridan biri jo’rovoz bo’lib ijro etishdir. Jo’rovozlik o’zbek musiqa ijrochiligining sehrga boy jarayonlaridan biri sifatida amaliyotda qo’llanib kelingan. Odatda, ikki yoki undan ortiq ovozlarning birgalikda, bir vaqtda ijro etishi juda murakkab jarayon hisoblanadi. Xonandalarni bir-biriga mos holda tarkiblash va asarni chiroyli talqin etishga erishish uchun xonandalar bir qator tabiiy va amaliy jihatlarga ega bo’lishlari kerak. Shu bois jo’rovozlikning o’ziga xos xarakterli xususiyatlari mavjud ekanligi qayd etiladi. Har bir xonanda ijro etadigan asar nafas bilan bog’liq bo’lganligi bu jihatni ko’rsatib beradi. Ikki va undan ortiq xonandalarning nafas olishlari va talqinda nafasni bir-biriga mos holda qo’llashlari ahamiyatli ekanligini e’tirof etish lozim. Shuning uchun xonandaning o’quv jarayonida asarni o’zlashtirishi va mashq davri juda muhim. Bu borada xonanda, ayniqsa, mumtoz musiqa xonandasi ustoz ko’rishi shart. Ta’lim jarayonida ham ustozlarning e’tibor beradigan tomonlari: xonandalarga xos jihatlar hisoblanadi. Chunki tarbiyalash davrida ularning xonandalarga xos jihatlari, ayniqsa, ovozlarini egiluvchanlik, ta’sirchanlik va talqin etishga qodir bo’lishlari alohida ahamiyatga ega. Aslida, ansambl ijrochiligi uchun xonandalardagi bu jihatlarning mutanosibliklari tanlab olinadi. An’anaviy musiqa xonandasining ijroviy imkoniyatlarida qanday jihatlar bo’lishi kerakligi professional ashula ijrochiligi amaliyotining uslubiyotida ta’rif etilgan kitoblarda o’z ifodasini topgan. Xususan, ularda an’anaviy xonandalar uchun quyidagi xususiyatlar muhimligi ham nazariy va amaliy ijobatini topgan. Ya’ni: 1) tabiiy jihatlar – iste’dod, ovoz, tasavvur, idrok, tafakkur, slux (tinglash qobiliyati), es (hofizasi kuchli) va talqin; 2) amaliy, ya’ni amaliyotda o’zlashtirishi kerak bo’lgan va ko’nikmalar hosil qilishi lozim bo’lgan jihatlar: slux (tinglash qolbiliyati)ning muntazam mashg’uloti; so’z va ohanglarni yod olish ko’nikmasining rivoji; ohang va so’zlarni idroklagan holda talqin etish ko’nikmasi; aniq talaffuz; ravon va mazmunli talqin; musiqani tinglash va ijroda unga ergashish; ovozni to’g’ri ishlatish; jo’rovozni tinglash va birgalikda talqin etish, ya’ni hamnafasni sezib ijro etish hamda asarga ijodiy munosabatda bo’lish. Aslida bu jihatlar xonandalarning kasbiy-professional ko’nikmalari bo’lishi lozim. Ayni holda ko’rsatilgan sifatlarning aksariyati ansambl ijrochiligi uchun xarakterli ekanligini qayd etish lozim. Ansambl bo’lib ijro etishdagi bu jihatlarning har biri o’zining xususiyatidan kelib chiqib, amaliy jihatlariga ega. Bu jihatlarning xonandalarda bo’lishi va yaxshi tarbiyalanishi mukammal, an’ana va zamon talabiga mos xonandalar yetishib chiqishi uchun asos bo’ladi. Mukammal ijro maqomlarning talqini uchun eng zarur omil hisoblanadi. Maqomlarning ohang tizimi, usul vositalari, har bir maqomlarga xos mavzularni bilib, xarakterini ochib berish uchun zarur ijroviy vositalarni qo’llash, har qanday asarni talab darajasida talqin etishda va tinglovchilarga mukammal tarzda yetib borishida katta ahamiyat kasb etadi. An’anaviy xonandalikda ansamblning: ikki, uch, to’rt, olti; ko’pchilik; faqat ayol ovozlar; faqat erkak ovozlar; aralash ovozlar jo’rligidagi tarkiblari amaliyotda ko’proq qo’llaniladi. Bular musiqaning nazariy va amaliyotida duet, trio, kvartet, kvintet, sekstet, oktet va h.k. iboralarida ifodalanadi. Bu, albatta, ansamblning turlariga kiradi. Har qanday ansambl o’z ishtirokchilarini har tomonlama bir-biriga munosib va mutanosib bo’lishini talab etadi. Duet – lotin tilida “ duo” – ya’ni “ikki” demakdir. Ikki ijrochidan tuzilgan ansambl 2 . Professional musiqa amaliyotida har bir ijrochi o’zining partiyasiga ega bo’ladi. An’anaviy musiqa ijrochiligida “jo’rovoz” deb yuritiladi. Jo’rovozlikning o’zbek mumtoz musiqa amaliyotida bir qator ko’rinishlari mavjud. Jumladan: katta ashula ijrochiligi; maqom ijrochiligi; mumtoz xonandalik ijrochiligi; xalq ijrochiligi; aytishuvlar yo’nalishlari. Mumtoz musiqa ijrochiligidagi jo’rovozlikning o’ziga xos tomonlari: bir asarni ikki xonanda tomonidan talqin etilishi. Bunda ovozlarning bir-biriga mosligi ijroda keng ko’lamlikni taqdim etadi. Kerak holatlarda xonandalar alohida-alohida bo’lib, ovoz almashtirib ijro etish usulidan foydalanadilar. 2 I.Akbarov. Musiqa lug’ati.-T., 1987-y. 112 - bet. 3 Shu kitob, 359-bet. Trio – italyancha “tre” – “uch” so’zidan olingan. Uch ijrochidan tuzilgan ansambl 3 . Odatda bu ibora cholg’u ansambli ijrochilariga nisbatan qo’llaniladi. Lekin opera ijrochiligida ham o’ziga xos o’rni mavjud. O’zbek an’anaviy xonandalik amaliyotida uchta xonandaning ansambl bo’lib ijro etishlari ham amaliyotda ko’p uchrab turadi. An’anaviy ijrochilikdagi uch xonanda talqinining ko’lami boy bo’lishi va jozibasining mukammalligi e’tiborlidir. Garchand xonandalik amaliyotida ko’p uchrasa-da, maqom ansambllarining turli variantlaridagi ijrolarda uch xonandaning birgalikdagi talqini ansambl ijrochiligini boyitadi va to’laqonli talqin etilishini ta’minlab beradi. Shu bois ushbu tarkib katta ashula ijrochiligida o’ziga xos ifodasini topganligini ko’ramiz. Kvartet – to’rt xonanda, kvintet – besh xonanda, sekstet – olti xonanda, oktet – sakkiz xonanda ishtirokidagi ansambllar ham an’anaviy ijrochilik amaliyotida uchrab turadi. Ushbu ansambllar vaziyat taqozo etgan holatlarda qo’llanilgan. Ushbu ansambllarda ichki tartibda ovozlarni bo’lish imkoniyatlari katta va ommaviy sahnalarni boyitish ma’nosida hamda yosh ovozlarni tarbiyalash ma’nolarida qo’llanib kelingan. Xonandalarning kichik guruhlar tarkibida xonish qilishlarining o’ziga xos jihatlari mavjud. Bu ijrochilikdagi ayrim talqin sifatlarini shakllantirish va rivojlantirishda hamda ijro uslubi kabi ko’nikmalarni hosil qilishga asos bo’ladi. Aslida xonandalikda muayyan saboqqa ega bo’lgan xonanda ansambl tarkibida ijro etishi ma’qul. Chunki ansamblning eng kichik guruhi bo’lmish jo’rovozlik va jo’rnavozlikning yozilgan va yozilmagan qonuniyatlari mavjud. Bu, albatta, uch, to’rt, besh va boshqa ansambllarga ham tegishli. Jo’rovozlikda ovozlarning qanchalik tarbiyalanganligi darrov sezilib qoladi. Tarbiyalangan ovoz va xonishlarda ijrochi talqinning har bir pardasiga e’tibor beradi. Jo’rovozlik tarbiyasining eng birinchi qadamlari xonandalarning nafasi bilan bog’liqdir. Har ikki ijrochida ham bir xil nafas ishlatish ko’nikmasi hosil bo’lgan bo’lishi kerak. Buning uchun xonandaning his etish qobiliyati, sherigi talqiniga nisbatan sezish va birgalikda aytish hissi mutanosiblikda bo’lishi talab etiladi. Asosiy mezon bir asarni jo’rovozlikda – bir xil ovozda (ovozlar ham qo’shilganda o’ziga xos joziba hosil qilishi lozim), bir xil talaffuzda, bir xil nafasda, bir xil ehtirosda, bir-birini to’ldiradigan holatda ijro etilishiga ahamiyat qaratish lozim. Ana shundagina xonandaning ijro talqinida jo’rovozlik xususiyatlari rivojlanadi. Jo’rovozlikni egallashda ham ustozlarning ijrolarini muntazam tinglab borish, ularning ijro uslublarini egallashga harakat qilish, so’z va ohangning birgalikdagi talaffuziga e’tibor berish, xonish qilish ko’nikmalariga ega bo’lish kerak. Shundagina jo’rovozlikning ijroda zarur bo’lgan xususiyatlarini o’z ijrosida aks ettirish mumkin. Lekin xonandalikda, ayniqsa, ansamblli ijroda tajriba alohida ahamiyatga ega. Buning zaminida xonandalarning ko’p yillar davomida jamoa bo’lib faoliyat olib borishlari yotadi. Ma’lum muddat ansambl bo’lib ijro etgan xonandalarda bir-birini tushunish, his etish va kabi o’ziga xos tajriba shakllanib boradi. Ansambl – bu, jamoa dedik. Demak, jamoaning tartibli bo’lishi, ovozlarning go’zal uyg’un topishi, chiroyli asarlarni ijroda namoyish etishi uchun ularni tarbiyalash lozim. Ya’ni ansambl ijrosining o’ziga xos tarbiyasiga rioya qilinadi. Ana shu tarbiya orqali ansambl bo’lib ijro etish sifatlari kasb etiladi. Ansamblda xonandalar ovozining ahamiyati yoki roli qanchalik mavjud bo’lishi mumkin? Albatta, insonlarning ovozi birbiriga o’xshamaydi. Lekin xonish paytida ovozlarning qo’shilishi bilan boshqacha joziba yuzaga keladi. Musiqadagi ovoz tusi, ya’ni tembri degan so’z shuning uchun tanlangan bo’lsa ajab emas. Ovozlar umuman bir-biriga o’xshamasligi mumkin, lekin ularning jo’rovozlanishida o’ziga xos un hosil bo’ladi. Masalan, ustoz san’atkorlardan Jo’raxon Sultonov va Ma’murjon Uzoqov, Akmalxon va Boboxon So’fixonov yoki aka-uka Shojalilovlarning xonishlarini tinglagan paytda tinglovchi tasavvurida muayyan ovoz tembri paydo bo’ladi. Shu bois xonandalarda, avvalo, ovoz bo’lishi lozim va ular sadoli, mazmunli, tarovatli, usulli, dardli, ehtirosli bo’lsa, nur ustiga a’lo nurdir. Har qanday ansambl xoh u sozlardan iborat bo’lsin yoki xonandalardan, o’z ishtirokchilarini har tomonlama bir-biriga mutanosib bo’lishini talab etadi. Ijodiy jamoa, ya’ni ansambl uning tashkilotchisi (rahbar) tomonidan maqsadli ravishda tashkil etiladi. Ana shu jarayondagi maqsad ansambl ishtirokchilari bo’lmish xonandalarni tanlansh va saralab olish uchun asos bo’ladi. Maqom ansambli uchun maqom ijrochiligidan xabardor, shunga xos ovoz imkoniyatlariga ega bo’lgan xonandalar tanlanishi lozim. Qayd etish joizki, dastlabki vaqtlarda ansambl har tomonlama mukammal tarkibga ega bo’lmaydi. Bu ancha murakkab jarayon. Har xil sharoitlarda, rangbarang ovozlarga ega bo’lgan xonandalarning jamlanishini kuzatish mumkin. Ko’p hollarda, bor ovozlardan ansambl shakllantirishga to’g’ri keladi. Bu, albatta, tabiiy holdir. Ana shu shakllantirish jarayoni ansambl uchun muhim bosqich hisoblanadi. Bu, avvalo, mavjud ovozlardan keng foydalanishni, ovozlar taqsimoti, jo’rovozligi va ijrodagi ketma-ketligini oqilona hal qilishni talab qiladi. Ustozning tajribasi, mahorati va bilimi negizida jamoa shakllanadi va o’zining ijrosini topishga harakat qiladi. Ansambl shakllangandan so’nggi bosqich jamoaning faoliyati bilan bog’liqdir. Ansamblning kamol topishi, xonandalarning jo’rovozlikda kuylash ko’nikmalarining rivojlanishi, ansamblda jamoaga xos talqin etishni o’zlashtirish jamoaning ijodiy faoliyati bilan xarakterlanadi. Eng avvalo, ustoz – rahbarning jamoani o’zlashtirib olishi: ularga mos munosabatda bo’lishi, ijro repertuarini qatnashchilarning imkoniyati, ovozi, ijrosiga mosligini ta’minlash bilan bog’liqdir. Ta’lim jarayoni uchun mo’ljallangan o’quv dasturlarning oldindan shakllanishi va ularga keng imkoniyatlar berilishining sababi ham shundadir. Ustoz va shogirdlarning, ya’ni talabalarning imkoniyatlari va har tomonlama xarakterli jihatlarini inobatga olgan holda ustozona shaklda saboq o’tilsa, albatta, ansambl tobora mukammallashishi muqarrar. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I.Akbarov. Musiqa lug’ati.-T., 1987. I.Rajabov “Maqomlar.-T., 2006. Yunus Rajabiy. O’zbek xalq musiqasi. V jild.-T., 1957. Yunus Rajabiy. Shashmaqom V tom.-T., 1966. Yunus Rajabiy. Musiqa merosimizga bir nazar.-T., 1978-y. S.Begmatov, “Hofizlik san’ati”.-T., 2007. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi.- T., “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashri. O’.Rasulov. “An’anaviy xonandalik o’qitish metodikasi”.T., 2006. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. I harfi. B. Qodirov. Iste’dod. “Tafakkur” jurnali .-T., 2007. № 3. Д.Муллакандов. О некоторых особенностях и видах узбекского националного пения, //Народные музыканты Узбекистана.-Т., Гос. изд. 1959. K.Aлимбаева, M.Axмедов. Narodnыe muzыkantы Uzbekistana, 1- kniga.T., «Гос.изд.», 1959. B. Shomaxmudova Xor lug’ati.-Toshkent “Musiqa”, 2009. T.Qodirov Musiqa o’qitish metodikasi.-Toshkent, “Muharrir”, 2010. K.Bo’rieva “An’anaviy xonandalik” (Ayollar ovozlari uchun).-T., 2008. G.Muxamedova. Xonandalik uslubiyati asoslari.-T., 2007.

O'xshashlar

Ansambl ijrochiligi tariхidan
Ansambl sinfi (An’anaviy cholg’u ijrochiligi)
Yosh xonandalarni ansambl ijrochiligiga tayyorlash jarayonining kasbiy omillari
XX asrning 20-30-yillarida o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik
Xalq cholg‘ularida ijrochilik san’atining ikki asosiy yo‘nalishda rivojlanishi