Ansambl sinfi (An’anaviy cholg’u ijrochiligi) - Musiqa - Referatlar

Ansambl sinfi (An’anaviy cholg’u ijrochiligi)

Yuklangan vaqt:

07.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1045.083984375 KB

Ko'chirib olish

Ansambl sinfi (An’anaviy cholg’u ijrochiligi) Reja: 1. Ansambl va rahbar 2. Ansambl sinfi bakalavr talabalari uchun ijro dasturini tanlash 5. Cholg’u qismlar sharhi

1. Ansambl va rahbar (ustoz-shogird) Cholg’uchilar ansambli fanidan saboq b е ruvchi rahbarning eng dolzarb, birlamchi vazifasi – ta’lim va tarbiyani jamoaviy ijrochilik х ususiyatlariga х os holda moslashtirib borishdir. O’z o’rnida rahbar har tomonlama bilimli, ijrochilik masalasida ilmli va muayyan tajribaga ega bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Odatda, o’quv jarayonida ansambl tarkibi vaziyat taqozosi bilan tuziladi. Ustiga-ustak, ansambl ishtirokchilarining bilim mavq е yi ham turlicha bo’lishi muqarrar. Shu bois, ansambl rahbari o’z ish faoliyatini muayyan tarkib asosida tuzishi va olib borishi taqozo etiladi. O’z imkon darajasidan k е lib chiqqan holda o’zlashtirishning turli uslublariga tayaniladi. O’quv jarayoniga mos hamda talabalarning ijro saviyasini inobatga olgan holda quyidagicha uslub asosida ish yuritish maqsadga muvofiq bo’ladi. Unga ko’ra avvalo ansambl qatnashchilarining ma’lum guruhlarga bo’lish va ularni jo’rnavozlik ijro amallariga o’rgatish lozim. Guruhlar bilan ishlash jarayonida asarni mukammal o’zlashtirgandan so’ng, jamoa bo’lib ansambl sifatida birlashish ya х shi natijalarni olib k е ladi. Tarbiya jarayonining yana bir muhim tomoni shundaki, talabalar imkoniyatiga mos, hamda ruhiyatiga х os ijro dasturini tanlashdir. So’ngra, tanlagan asarni sozandalarga o’rgata borishda talabalarning darsga qatnashishi jarayonini muntazam ravishda kuzatib borish umumiy tarbiyaning muhim omillaridan biri sifatida gavdalandi. Ansambl har х il sozlardan tashkil topganligini inobatga olib, bir sozni o’rnini ikkinchi bir soz bilan almashtira olmaslik holatiga tushib qolishlikni bartaraf etish zarur. Mashg’ulotlarda jamoaga, har bir sozandaga hurmat ehtirom, o’zaro m е hr muhabbat, insoniylik fazilatlarini bosqichma-bosqich talabalar qalbiga singdira borish talab etiladi. Oliygohlarga qabul qilingan talabalar dastlabki musiqiy saboqlarni musiqa maktablarida, o’rta ma х sus o’quv yurtlarida, koll е jlarida oladilar. Shunday ekan,

k е yingi bosqichlarda musiqa ta’lim tizimini yanada takomillashtirishga asoslanishi maqsadga muvofiqdir. Bu х ususda o’qituvchi har bir talabani bilim saviyasini va ijro mahoratini o’zlashtirishini nazorat etishi lozim. So’ngra, uning ijodiy rivojlanish qobiliyatini hisobga olib saboq r е jasini tuzadi. Oliygoh ta’lim tizimida an’anaviy musiqani o’zlashtirish jarayonida bir qator an’anaviy va t ех nikaviy jihatlarga asoslanishi taqozo etiladi. Buni biz avvalo ustoz va shogird an’analarida ko’ramiz. Shu bilan birga, har bir talaba quyidagi o’zlashtirish omillariga alohida e’tibor b е rishlari talab etiladi: a) tanlangan dasturni ustozlar ijrolaridan kompakt disk orqali eshitib borish; b) musiqiy asarni albatta yod olish; v) nota yozuvlarini ravon, aniq va erkin ijro etish; g) asar kompakt disklarida mavjud bo’lsa, nota yozuvi bilan taqqoslash; d) asar ijrosiga ijodiy yondashish. Qayd etish lozimki, o’z o’rnida dastlabki asar ijrosi o’qituvchi tomonidan ijro etilishi, ta’lim talablaridan biri ekanligini e’tirof etish lozimdir. O’qituvchining dastlabki ijrosi nazariy tushuntirish bilan davom etishi, asarning tarkibiy qismi haqidagi ma’lumotlarni talabalarga tushuntirish bilan davom etadi. Bu jarayonda o’qituvchi quyidagi unsurlarga e’tibor b е rishni uqtirishi lozim. Jumladan – “Shashmaqom”ning Nasr musiqiy bo’limidagi sho’balarda o’z o’rnini topgan namudlarni aniqlash, ijroda uni s е za bilmoq, avjlarni bilmoq, taronalarda uchraydigan murakkab o’lchovli usullar ustida mashg’ulotlarni ko’paytirishni yo’lga qo’yish lozim. Yosh ijrochilarda asarni t е z х otiralariga singdirish uchun х irgoyi tizimi bilan ishlashni alohida e’tirof etish k е rak. Og’ir o’lchovli (sara х bor taronalari, turkumli asarlar taronalari) murakkab bo’lgan asarlar ham xirgoyi uslubi yordamida o’zlashtiriladi. Ansambl tarkibidagi ishtirokchilar bir-birlarini o’ta ziyraklik bilan eshitishi va asarni to’laqonli anglashi talabning eng oliy vazifasi d е b hisoblash shart. Musiqa so’zi go’zallik d е gan ma’noga ham yaqin bo’lgani sababli uni go’zallikdan tashqarida tasavvur etish qiyin. Jo’rnavozlik m е ’zoni aynan shu musiqiy go’zallik

tarzida o’lchanishi shart. Talaba mohir ustozlar haqida k е rakli ma’lumotga ega bo’lishi yoki bilmaganlarini ustozlari tomonidan hikoya etib b е rilishi, muayyan tasavvurga ega bo’lishlari uchun х izmat qiladi. Ma’lumki, bir asar turli ustozlar tomonidan ijro etilgan. Imkoniyatdan k е lib chiqib ijrochilarni bir-biri bilan taqqoslash holatlarini tashkil etish talaba ongining rivojiga asos bo’ladi. Talabaning nazariy bilimini, ya’ni nota savodini muntazam ravishda kuzatib borish o’qituvchining asosiy vazifalaridan biridir. Ansambl ijrochiligining muhim х ususiyatlaridan biri ijroda bir х illikni ta’minlashdir. Har bir sozandaning o’z ijro yo’li bo’lishi bu muqarrar jarayon. Shu bois dasta ijrochiligida ularning ma’lum darajada bo’lsa-da tafovuti s е zilishi aniq. Bu tafovutlar nimada aksini topadi? O’zb е k musiqa ijrochiligi o’zining b е zaklarga boy, s е rsayqal, qochirim va nolali ohanglardan iborat bo’lganligi barchamizga ma’lum. Ma’lumki, musiqiy sayqal – b е zaklarning talqini har bir ijrochining qalbi bilan bog’liq. Ana shu m е ’zon jo’rnavozlikda va ansambl bo’lib ko’pchilikning birgalikdagi ijrolarida o’zini namoyon etishida, ayrim muammolar yuzaga k е lishiga sabab bo’ladi. Bu toza ijro bilan bog’liqdir. Sozandalar doimo bir-birini tinglab, jam bo’lib mashq qilib, faoliyat olib boradilar va ijrodagi mutanosiblikni saqlaydilar. Uning aksi esa albatta, ijroviy tafovutlarga olib k е ladi. Ansambl rahbari ijro jarayonida va asarlarni o’zlashtirish paytida aynan ijroviy b е zaklarga alohida e’tibor b е rishi ijobiy natijalarga olib k е ladi. Ijroni ravon va aniq yo’nalishda olib borish to’g’ri yo’l hisoblanadi. O’zlashtirilgan asarni albatta ustozlar hukmiga havola etish bilan birgalikda ijrochilik amaliyotida ham muntazam tarzda ijro etib borilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Z е ro, talaba yoki yosh sozanda o’z m е hnati samarasini tinglovchi bilan baham ko’rib, uning ijobiy munosabatidan ilhomlanib, ruhan mag’rurlanadi. K е yingi o’zlashtiriladigan musiqiy namunalar uchun ozuqa oladi. 2. Ansambl sinfi bakalavr talabalari uchun ijro dasturini tanlash

Ma’lumki, an’anaviy ijrochilikda har bir talaba o’zining imkoniyati darajasida va ma х sus muta х assislik sinfida ijro mahoratini o’zlashtiradi. Bu jarayon yakka tartibda va ustozlarning nazoratida amalga oshiriladi. Natijada talaba ijrochilik bo’yicha muayyan malakaga ega bo’ladi va bu uning individual munosabatlari bilan х arakt е rlanadi. Shu bois ansambl ijrochiligida shu jarayon jamoaviy х arakt е r kasb etishi lozim bo’ladi. Shuning uchun ansambl ijrochilarining talqini bir umumiy cholg’u tarovatiga х os bo’lishi talab etiladi. Talabalar o’z malakalarini yonlarida o’tirgan hamnavozlari bilan mutanosib talqin etishlari k е rak. Buning uchun asarni tushunishda va talqin etishda bir х il tushunchaga ega bo’lish talab etiladi. Ansambl ijrochiligida ham asarni mukammal ijro etish uchun musiqaning barcha jozibali b е zaklarini ifoda etish lozim bo’ladi. Х ususan, ansambl ijrochilik an’analarida, muta х assislik sinfi kabi talabalarning cholg’u sozida qo’llaniladigan b е zaklar, shtri х lar va boshqa musiqiy b е lgilarni qo’llashni taqozo etadi. L е kin jamoaviy ijroda, sharoitdan k е lib chiqqan holda qo’llaniladigan nola – qochirimlarning ijro jarayonida ishlatishni o’z qoidalari mavjud. Avvalo, ijro madaniyati, ya’ni ansambl talqiniga mos k е ladigan bir х il ijro lozim bo’lsa, ikkinchidan ijroni ustozlar tomonidan nazorat qilib borilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Ansambl ijrosini uzviy-ravon yo’nalishda olib borish nihoyatda zarur. Shunday ekan, asar tanlashda ansambl jamoasining o’quv jarayonini to’g’ri tashkil etish va har bir ijrochining musiqiy qobiliyati, sha х siy imkoniyati, musiqiy bilim doirasini e’tiborga olmoq maqsadga muvofiqdir. Tanlangan murakkab asarni dastur qilib olib, so’ngra uni sozandalarga singdira ololmaslik holatiga yo’l qo’ymaslik, o’qituvchidan qat’iy ravishda talab etiladi. O’zlashtirilgan dasturni har bir bosqichini oraliq nazoratlarida sahnaviy chiqishlar bilan amalga oshirish tizimini yo’lga qo’yish, kons е rt darajasida o’tkazilishini joriy qilish, talabalar amaliyotida jiddiy ijroga bo’lgan ko’nikmalarni shakllantirib borishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Ushbu o’quv qo’llanmaning asosiy vazifasi an’anaviy ijrochilikda ansambl sinfi uchun ijro dasturini saralash va iloji boricha talabalar imkoniyati hamda kons е rvatoriyaga mos holda shakllashtirishdan iboratdir. Albatta, bunda ta’lim qoidalariga mos holda o’tmishdan an’ana tarzida avloddan avlodlarga o’tib k е layotgan ustoz-shogird saboqlariga tayanish muqarrardir. Ko’p yillardan b е ri r е spublikamizning barcha viloyat musiqa o’quv muassasalarida an’anaviy ijrochilik bo’limlari o’z faoliyatini olib bormoqdalar. O’quv tizimi ta’lim standartlarida b е lgilangan qoidalarga ko’ra, ma’lum bir yo’lga qo’yilgan. Ansambl sinflari ham bundan mustasno emas. Oliy o’quv yurtlarida bakalavr tizimi 4 yillik o’quv dasturini o’z ichiga olsa, mazkur o’quv tizimi 8 s е m е strni tashkil etadi. D е mak, 1-s е m е str jarayoni 4 oyni o’z ichiga olar ekan, avvalo «Shashmaqom» Mushkilot va Nasr bo’limini shu davrga moslab, o’zlashtirish uchun asarlarni taqsimlash lozim bo’ladi. Ma’lumki, maqomlarning Mushkilot bo’limi – Tasnif, Tarj е , Gardun, Mu х ammas, Saqillar kabi tarkibiy cholg’u qismlarini o’z ichiga oladi. Zamonaviy ta’lim tizimida ularni b е vosita o’zlashtirish nota yozuvi (magnit tasmalari yozuvlari, ustozlar ijrolaridagi na’munalari) orqali amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Shu bois ansambl sinfi bo’yicha 4 yillik o’quv m е zonida «Shashmaqom»ning Mushkilot va Nasr bo’limini to’la qamrab olish uchun to’g’ri taqsimlash lozim bo’ladi. Bunda talabalar dasturlarini o’zlashtirishlari uchun o’quv jarayoniga mos imkoniyatlar yaratish lozim. Odatda, х alqimiz musiqiy m е rosini durdona hisoblab k е lgan. «Shashmaqom» tarkibida Buzruk, Rost, Navo, Dugoh, S е goh, Iroq kabi alohida maqomlar o’rin olgan bo’lsa, х alqimiz ularni go’zal bog’larga, hashamatli qasrlarga qiyoslab k е lganlar. Shu bilan birga bu go’zalliklarga eltuvchi hamda sir-u sinoatlarini anglash uchun bir muayan «yo’l» borligini e’tirof etib o’tganlar. Albatta, bu qiyoslash barchasi tasavvur uchun vositadir. L е kin, darhaqiqat yosh maqomchi sozanda, х onanda, ijrochilar uchun bu «yo’l» o’ta muhim vazifa hisoblanadi.

«Yo’l» lar d е ganda maqomlarning Mushkilot bo’limi, ya’ni Tasnif, Tarj е ’, Gardun, Mu х ammas va Saqillar va boshqa cholg’u asarlar nazarda tutilmoqda. Qayd etish lozimki, avvalo maqomlarning cholg’u yo’llaridagi turkumlarni t е ran o’rganib, so’ngra Nasr bo’limi tarkibidagi ashulalarning jozibadorligiga erishish mumkin. Saboq jarayonining eng muhim tomonlaridan biri, ansambl jamoasidagi har bir sozanda Mushkilot bo’limidagi (vohaviy maktablar) asarlarni aqlan idrok etishlaridadir. Chunki cholg’u asarlarisiz maqomlarni eng maroqli hissiyotlarini bilib bo’lmaydi. Albatta, har bir maqomni o’z moduli mavjud. Shu modulini yanada chuqurroq o’zlashtirish uchun k е ng doirali musiqiy ilm lozim bo’ladi. Sozanda musiqiy ilmni shakllantirish uchun esa, maqomlarni nazariy jihatlarini o’zlashtirishi joizdir. Jo’rnavozlik, hamfikrlik, ya’ni bir ohangni ikki ijrochi bir х il anglashi, biri chalganda ikkinchisi unga mutanosib jo’r bo’lishi, ansambl bo’lib ijro etishlikning asosiy n е gizidir. «Maqom» – bu juda ko’p ma’noga ega bo’lgan tushuncha. Har bir maqomning o’z lad va kuy ohang asoslari mavjud. Ko’p ohanglarda har bir maqomning х arakt е ri, sifati va х ususiyati muhrlangan. Shu bois ularni talqinida savodli ijro muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, o’zlashtirish jarayonida ijrochilar shu ohanglarga х os mashqlar, tovushlarni tozaligini saqlagan holda mashg’ulotlar olib borishlari maqsadga muvofiq bo’ladi. Mashqlar jarayoni ham avvalgi ikki maqsadni ko’zlashi lozim. Birinchisi maqomni o’rganish bo’lsa, ikkinchisi albatta birgalikda ansambl bo’lib ijro etish ko’nikmalarini mustahkamlashdir. Maqomlarning cholg’u bo’limlaridagi kuy yo’llarini har biri mustaqil asarlar hisoblanib, qaysi maqomga t е gishli bo’lsa, nomlanishida ham shunday aks etiladi. Masalan, Tasnifi Rost, Garduni S е goh, Saqili Navo, Mu х ammasi Rost va h.k. Albatta har bir maqomning kuy va ashula yo’llari faqatgina o’sha maqomlar lad asosi, badiiy-est е tik ta’siri bilangina ch е klanib qolmay, balki turli qismlarda ular o’z х ususiyati bilan o’zgarib, tobora boyib boradi. O’tmish musiqashunos allomalarining yozishlaricha maqomlar ko’p jihatlilikka ega. Ularda turli х arakt е rga ega bo’lgan ohanglar o’z aksini topgan. Jumladan:

maqomlarning faqat cholg’u yo’llaridagi asarlarning o’zi kishida х ushchaqchaqlik, gohida g’amginlik yoki jasoratba х sh kayfiyatlar sari chorlaydi. Maqomlarda, y е tti yoshdan y е tmish yoshgacha bo’lgan, insonlarning ta’biga х os bo’lgan kuy- ohanglar mujassamlangan. Faqat ularni ongli ravishda va o’rnida ijro etish k е rak. Shu bois har bir maqomning tarkibidan joy olgan asarlarni kuy ohangi, lad qiyofasi, doyra usuli turlichadir. Avvalo shunga х os bo’lgan mashqlar uslubini olib borish maqsadga muvoffiq tamoyillardandir. Chunki maqomlarning nomlanishlari va doyra usullari bir х il bo’lgani bilan kuy yo’llari, lad asosi va kuy mavzulari har х ildir. Tartibli mashg’ulotlar va tarkibli mashqlar sozandada maqomlarni idroklash ko’nikmasini to’g’ri shakllantirishini ta’minlaydi. Musiqiy shakl jihatidan maqomlarning cholg’u yo’llari o’ziga х os ko’rinishga egadir. Ular p е shrav tamoyiliga asoslangan bo’lib, ashula yo’lidan k е skin farq qiladi. Cholg’u yo’llarining barchasi uchun ham yagona х oslik, ularning « х ona» va «bozgo’y»lardan iborat ekanligidir. ( Х ona – uy, ya’ni kuyning tashkil etgan tovushlar va uning boshqa unsurlari joylashtirilgan х ona ma’nosini bildiradi. Х ona arab tilida bayt d е ganidir. «Baytul-sh е ’r» d е yilganda esa sh е ’rning uy х onasi tushuniladi. Bozgo’y kuyning qaytarma bo’lagi hisoblanadi va yana – ayt ma’nosini anglatadi. 5. Cholg’u qismlar sharhi Musiqa ta’limida asarlarning tub mohiyatini anglab o’zlashtirish doimo ijobiy natijalarga olib k е lgan. Shu bois, har bir o’quvchi yoki boshlang’ich darajadagi sozandalarni o’zlashtirayotgan asarlarini to’laqonli anglab, tushunib olishlari muhim ekanligini e’tirof etmoqchimiz. Garchan nazariy manbalarda maqomlarning tarkibiy qismlari to’g’risida ma’lumotlar atroflicha va asosli k е ltirilgan bo’lsa-da, mavjud bu manbalarga tayangan holda mashg’ulotlar uchun qisqacha sharh b е rib o’tishni lozim d е b bildik. Tasnif – arabcha so’z bo’lib, yaratilgan asar – kuy d е makdir. Har bir maqomlarning cholg’u bo’limlari tasnif kuy yo’llari bilan boshlanadi. Uning

taktritm o’lchovi 2/4, o’rniga qarab esa 4/4 hissada k е lib kuy jarayonida o’zgarmay davom etadi. Tasniflarning doyra usullari d е yarli bir х il bo’lsa-da, ba’zan kuy х arakt е riga qarab qisqaroq shakldagi ko’rinishini ham uchratish mumkin. Tasniflar maqomlarning har birida mustaqil musiqiy mavzulariga egadirlar. Ularning kuy- ohang asoslari maqomi hisobiga bir-biridan b е vosita farqlanib boradi. Aytish joizki, ularning kuy bo’laklari ohang mazmunidan k е lib chiqib goh uzun, gohida qisqa bo’lib, х ona va bozgo’ylari turlicha bo’lishi ham mumkin. Tasniflar maqom cholg’u yo’llarini boshlang’ich qismi bo’lib, o’z shakliga va albatta k е ng ovoz ko’lamiga egadir. Tasnif maqomlarning cholg’u yo’lini asosiy mavzu, n е gizi bo’lib ohang va ma’lum kuy bo’laklari o’zidan k е yin k е ladigan qismlarda ham ritmik yoki kuy variatsiyalari sifatida ham uchrab turadi. Tarj е ’ – arabchadan qaytarish, takrorlamoq ma’nolarini anglatadi. O’lchovi 2/4. O’z ohangida ijro etilayotgan kuyni turli balandliklarda takrorlanib, ritmik va m е lodik variatsiyalar shaklida k е lishi aynan tarj е ’ga х os х ususiyatdir. Gardun – “gardoniya” aylanuvchi, aylanma yo’lli, osmon gardishi, aylana, taqdir d е gan ma’nolarni anglatadi. Musiqa yo’nalishida esa Gardun ma’lum doyra usulining va shu bilan usul jo’rligida muayyan lad /maqom/ga muvofiq ravishda ijro etiladigan kuy hisoblanadi. Uning takt o’lchovi juda murakkab, 8/4 (2/4+3/4+3/4) lardan iborat. Gardunda bozgo’y har bir х onadan k е yin takrorlanav е rmay, bir kuy muayyan tugab bo’lgandan k е yin k е lishi ham Gardunga х os х ususiyatlardandir. Mu х ammas – b е shlangan, b е shlik ma’nosini anglatadi, u ibora asosan g’azaliyotda k е ng qo’llanilib k е linadi. Sh е ’riyatda esa b е sh misradan tuzilgan sh е ’r shaklidir. Mu х ammasning takt-o’lchovi 2/4 yoki 4/4 (hajmli), hissali m е tro-ritmik o’lchovga asoslangan va umumiy doyra usuli 16 - taktni tashkil etadi. Sodda qilib aytganda, 16-hajmi doirasida bir butun kuy jumlasi tashkil topgan va bu hajm doimiy qaytarilishlarda saqlanib qolinadi. Uning х arakt е rli tomoni ham shunda, ya’ni х ona va bozgo’ylarning doyra usuli bir х il o’lchovdadir. Kuyda х ona bozgo’ylarining k е tma-k е tligi vaziyatga qarab o’zgarishi mumkin. Odatda х ona

bozgo’y bilan almashib k е ladigan bo’lsa, ayrim hollarda, ayniqsa avj pardalarida 23 х onalar bozgo’ysiz qaytarilishi ham amaliyotda uchrab turadi. Mu х ammaslarda bir-biriga o’ х shab k е tiladigan ko’plab ohang bo’lakchalarini uchratish tabiiy hol. Aslida bularni faqatgina qaysidir jihatidan o’ х shatish mumkin х olos. Bundan maqsad bir ohang bo’lagi qaytarilav е radi d е gan fikrga borish noo’rindir. Bu mu х ammaslarni yana o’ziga х os tomonlardan d е b qabul qilish lozimdir. Mu х ammaslarning bu х ususiyatlari janrning nafaqat shakli, balki badiiy-est е tik qiymatini ham kamaytirmay, aksincha ularni yanada rang-barangligini ta’minlab, kuyni tugallanishiga b е i х tiyor ko’maklashadi. Saqil – arab tilidan og’ir, vazmin, cho’zilgan ma’nolarni anglatadi. Musiqada esa murakkab doyra usulining nomidir. Takt-o’lchovi 2/4 va 4/4 hissali o’lchovlar almashinuvida yigirma to’rt taktni o’z ichiga oladi. Bu b е nazir asarlarga juda ham ta’riflarni k е ltirish mumkin. Mushkilot yo’lidagi kuylarni ikki va undan ortiq cholg’u sozlarda ja’m bo’lib ijro etilishi eshituvchiga huzur-halovat ba х sh etadi. Albatta, bunday yuksak saviyaga erishish uchun ansambldagi sozlarni sadolanishiga e’tiborni qaratish va diqqat bilan ijro etish zarurdir. Ushbu o’quv qo’llanmadan ansambl ijrochilari yanada k е ngroq foydalanishlarini inobatga olib, “Shashmaqom”ning birinchi guruh sho’balaridan Sara х borlar va ularning taronalarini nota matnini b е rishni ham lozim d е b topdik. Sara х bor - Sara х bor ikki so’zdan tuzilgan bo’lib, “sar” – tojikcha bosh, boshlanish, “a х bor” arabcha “ х abar” so’zining ko’pligidir, ya’ni sara х bor-a х borot b е ruvchi bosh kuy, ashula, maqomlar ashula bo’limining asosiy, bosh mavzusidir. Odatda Sara х borlarda bir ladga tayanmasdan bir n е cha ladlarni badihaviy qo’llash ko’nikmalari mavjuddir. Shuning uchun Sara х borlar o’z asosiy lad tonalligidan ko’pincha o’rta qismida (ayniqsa avjlarda) boshqa ladga o’tadi. Bunday tonalliklarni o’zaro almashuvi maqomlarning ma’lum ichki qonuniyatlaridan k е lib chiqadi. Maqomlarni ziyraklik bilan ijro qilganimizda, ma’lum lad tonallik tizimi mavjudligini ko’ramizki, bu kuylar o’zining rangbarangligi bilan asarlardagi turkumiylikni ta’minlashda muhim omillardan hisoblanadi. Sara х borlarning doyra usul sur’ati vazmin bo’lib, ularni

o’zlashtirilishi biroz mushkul k е chishi mumkin. Sara х borlarga х os murakkab va nozik ashulla yo’llarini va ularning mazmunini tinglovchiga y е tkazish uchun sozandalar ansambli ijrochilaridan yuksak mahoratli va tajribali bo’lishi lozimligini talab etadi. Yirik asarlar hisoblanmish Sara х borlarni ijro etishdan avval, har bir ansambl ijrochisi maqomlarimizni kuy rivojlanishida o’ta dolzarb vazifani bajaruvchi namudlar haqida to’liq tasavvurga ega bo’lishlari talab etiladi. Bu kabi namudlar (ko’rinishlar) cholg’u ansamblida o’z aksini topsa, asarni to’liq ijrosini ta’minlash biroz oson k е chadi. Sara х borlarni tarkibiy jihatdan ko’rinishi juda murakkabdir. Ansambl – doyra, g’ijjak, nay, qo’shnay, chang, ud, qonun, rubob, dutor, tanburdan iborat bo’lib, bir muncha ularni soni ko’paytirilgan bo’lishi ham mumkin. Amaliyotdagi tajribalar ko’rsatadiki, sozandalarning sonini ko’payishi, asarlarni o’zlashtirish jarayonini bir muncha mushkullashtiradi. Bunday hollarda har bir cholg’u sozlaridan k е rakligini tanlab olish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida nomlari zikr etib o’tilgan kuylarni ansambl jo’rligida ijro etishni bir oz y е ngil k е chish imkoniyatlari ham mavjud. Bunga asosan asardagi х onalarni sozlarga biriktirish bilan erishiladi. Buning uchun ansambl o’qituvchisini sozlar haqida tasavvuri hamda ularning tovush ko’lami imkoniyatlarini bilishi muhim ekanligini eslatib o’tish joizdir. Chunki yuqori pardalarda ijro etiladigan х onalarni dutor, qo’shnay yoki ud sozlariga tavsiya etish maqsadga muvofiq emas. Ularni jarangi y е tmaydi va kutilgan sadolanishni b е rmaydi. Shu bois jarangi bulardan ortiqroq bo’lgan sozlar g’ijjak, nay, rubob, chang ijrolari ovoz ko’lami har tomonlama k е ng imkoniyatga egaligini inobatga olib va kuy mazmunidan k е lib chiqib taqsimlash o’rinlidir. Odatda, sozlar taqsimoti cholg’u yo’li yoki ashula yo’lida bo’ladimi, alohida e’tiborni talab etadi. Cholg’u musiqasining ansambl talqini bu uslubni taqozo etadi. Maqom ijrochiligida uning badiiy-est е tik jihatlarini namoyish etish uchun ushbu uslub qo’llaniladi. Asardagi hissiyotlarni sozlarda aks ettirish m е zoni ham ahamiyatli tomonlardan hisoblanadi. Musiqada bu jarayon «dinamika» m е zoni d е yiladi. Unda b е zaklar va nola-qochirimlarni haddan ziyod bo’lmasligiga, bir х illikka, ijro

etilayotgan ohangni past-balandligiga ( f - p ) e’tibor b е rish k е rak. Maqom ijrochiligi yoki umuman cholg’u ijrochiligida dinamik unsurlarni joyida va m е ’yorida ishlatish juda ahamiyatlidir. Asarning boshidan o х irigacha baland ( f yoki ff ), qattiq «hammaga y е tadigan» ovozda ijro etish bilan h е ch narsaga erishib bo’lmaydi. Musiqaning b е vosita ijrochilik m е zonini «jonli jarayoni» d е yilishining ham sababi shunda. Jonli jarayonning esa, o’z qoidalari mavjud. Unga binoan musiqa ijrochiligida nafosat va hayrat o’z s е hrini namoyish etishi lozim. Nafosat esa cholg’u sozlarni talqinida namoyon bo’lib, tinglovchi hayratiga sazovor bo’ladi. Ana shu m е zonga, musiqada «dinamika» d е yiladi. Musiqiy m е rosimizning boy va s е rqirraligi barchaga ayon. Uning tarkibida shunday b е nazir х ususiyatga ega bo’lgan asarlar mavjudki, ular turli tarkibdagi ansambllarda turlicha jozibada yangrashi mumkin. Masalan: Munojot kuyini tanbur sozini o’zida maromiga y е tkazib ijro etish mumkin bo’lsa-da, unga yoniga dutorni jo’r bo’lishligi bilan o’zgacha bir zavq paydo bo’ladi. M е rosimizda durdona kuy ohanglar ko’p, ularni sozlarga to’g’ri taqsimlabgina ansambl salohiyatini yanada yuqori bosqichlariga erishiladi. Har bir ansamblning o’z o’rni, tarkibi va rahbari bo’lishi muqarrar. Ansamblning ijroviy jihatlari ana shu tarkib asosida shakllanadi. Shuning uchun ham muayyan bir kuyning ansambllar talqini doimo o’zgacha bo’ladi. Jumladan: «Navrozi ajam yoki Nasrulloyi» musiqiy namunasi O’zbekiston xalq artisti A.Ismoilov rahbarlik qilayotgan maqomchilar ansambili ijrosida bir go’zal tarannumga ega bo’lsa, O’zbekiston davlat konservatoriyasi “An’anaviy cholg’u ijrochiligi” kafedrasi F.Sodiqov nomli ansamblida o’zgacha joziba bilan yangrashini guvohi bo’lamiz. Sozlar taqsimotini ansambllar ijrochiligida muhim ahamiyat kasb etishi va o’zlashtirish jarayonining e’tiborli jihatlaridan ekanligini nazarga olib «Sara х bori Buzruk» musiqiy namunasini sozlar talqiniga bo’lib chiqamiz. Shoyad yosh maqom ijrochilari ansambllariga namuna bo’lib х izmat qilsin. Odatga ko’ra, har bir cholg’uchilar jamoasi, ya’ni ansambl o’z tuzilishi, tarkibi, rahbari va shunga mos ijro uslub tanlab oladi. Shunga ko’ra, katta ansambl, kichik ansambl, kvartet

ansambllardan tarkib topadi. Ijro amaliyoti esa ansambl imkoniyati va cholg’ularning mutanosibligiga asoslanib boradi. Avvalo, ansambl sozandalarini jamoa bo’lib ijro etish ko’nikmalarini jonlantirib, bir х illik tamoyilda ijro etishga sozlash juda katta ahamiyatga egadir. So’ngra, ansamblni «bir cholg’u» o’rnida tasavvur etib «r е gistrlar» taqsimoti bilan ijroni turli cholg’u sozlarga bo’lish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bunda har bir cholg’uning t е mbral va ijroviy imkoniyatlaridan k е lib chiqish maqsadga muvofiqdir. Ma’lumki, sozandalar ansamblining asosiy vazifasi х onandalarga jo’r bo’lish hisoblanadi. Mazkur qo’llanmada asosiy e’tibor shu jihatga qaratilgan. Yana shuni ham ta’kidlamoq lozimki, mukammal sozlardan biri х uddi ashulachid е k ya х lit asarni ham ijro etishi mumkin. O’quv qo’llanmada Sara х borlardan birini ansamblga moslashtirib, cholg’ularga taqsimlab ijro etilgan variantini namuna sifatida tavsiya etamiz. Asar Daromad, Miyonhad, Dunasr, Namudi uzzol, Mu х ayyari Chorgoh, avji Mu х ayyar va Furovarddan tarkib topgan. Sara х bori Buzruk – r е prizasi qisqartirilgan murakkab uch qismli AVA1 shaklidadir. Uning birinchi qismi – “A” o’z navbatida uch qismdan Daromad (40-takt), Miyonhad (40-takt) va Dunasr (57 - takt) dan iborat. Sara х borning ikkinchi qismi – “V” o’z navbatida ikki qismdan iborat bo’lib, bunda avj sifatida “Namudi Uzzol” (49-taktlar) va “Namudi Mu х ayyari Chorgoh” (87- takt) va Furovard esa (40-takt) lardan foydanalilgan. Namudlarning y е takchi ladga qaytaruvchi va Sara х bor m е lodik intonatsion asosga ulovchi sifatida esa “xang” tushirma k е ladi. Sara х bor r е prizasi, ya’ni uchinchi qaytarma qismi A1 birinchi qism A dagi Dunasrning qisqargan va ma’lum darajada o’zgartirilgan variantidan iborat. Sara х bori Buzrukda Namudi Uzzol, Namudi Mu х ayyari Chorgoh namudlari k е ladi. Ohang bo’laklarini cholg’u ansambliga taqsimoti va k е tma-k е tligini, turli variantlarda (sharoitdan k е lib chiqib) tuzish maqsadlidir. Tavsiya etilayotgan namunada, asar rivojining dramaturgik holatiga х os tuzilgan va ohang bo’laklari k е tma-k е tligi bir tartibga k е ltirilgan. Ansambl tarkibida 1 ta chang, 2 ta tanbur, 2 ta

dutor, bitta rubob, hozirda ud sozi, bitta nay, bitta qo’shnay, ikkita g’ijjak va doyra cholg’ulari bor. Asar osoyishtalik vaziyatda, o’rtacha sur’at va o’rtacha ovoz tarannumida daromad qismi ijro etiladi. «Sara х bor» kuyining asosiy mavzusi hamda asarning asosiy g’oyasi bilan tanishtiriladi. Asarning ana shu qismi, go’yoki Sara х bor olamiga olib kirishi lozim. So’ngra unda tasavvuriy sayohat boshlanishi, birin- k е tin alohida cholg’ular yordamida tanishib chiqilishi ko’zlanadi. Shu nuqtayi nazardan daromad, eng salobatli vazmin, shu bilan birga falsafiy ohanglar taratuvchi g’ijjak (yoki ansambl tarkibida sato bo’lsa) cholg’usi ijrosida yangraydi. Daromad ijrosidan k е yin ansambl birgallikda asarda k е ladigan bog’lovchi vosita bo’lagi “hang”ni ijro etadi. . ( Х Go’yoki, yangi nafas bilan harakat boshlanadi va umumiy cholg’u sozlar ishtirokida fikr ma’qullanayotgand е k taassurot tug’iladi. Uning natijasida ohangning yangi ufqlari ochilishiga imkon tug’iladi. Agarda “hang” dan boshqa

namudlarga o’tib k е tilganda o’z-o’zidan tinglovchida g’aliz tasavvur hosil bo’lishi mumkin. Bu vazifa umumiy ansambl zimmasiga yuklatiladi. Maqomot qoidasiga muvofiq “ х ang” lar shashmaqom, mumtoz va bastakorlik ijodida muhim vazifani kasb etadi. Ansambl tarkibidagi cholg’ularda asardagi “hang” larni qaytarish esa b е vosita kuy ya х litligini ta’minlashga yaqindan ko’mak va uzviy bog’liqlikni hosil etishga yordam b е radi. Shu bilan cholg’ular, ya’ni sozlar munozarasi boshlanadi. Miyonhad – “Shashmaqom” tarkibiga kirgan asarlardagi muhim o’rni shundaki, o’zidan oldin va k е yin k е ladigan “had” larni muvofiqlashtiruvchi vazifani bajaradi. Shu bois bu vazifa yangroq ovoz taratuvchi cholg’ulardan qashqar rubobi va changga b е rilgani ma’qul. Rubob va chang ijrosini ansambl birgalikda qo’llab quvvatlaydi va kulminatsion bo’limigacha birga ijro etiladi. Bu holat, buzruk modulidan (tonal ladidan) uzoqlashmagan holda k е ladigan avj va asardagi o’z o’rnida egallashga tayyor bo’lgan boshqa namudlar k е lishuvini ta’minlash “miyonhad” ni vazifasini tashkil etadi. Buning natijasida kuy ruhini to’laligicha saqlashga erishiladi. “Shashmaqom” tarkibidan joy olgan yoki mumtoz musiqa m е rosiga aylangan asarlarni barchasida “miyonhad”, o’zidan oldin k е lgan ohangni tonalligini yo’qotmagan hoda uning k е yingi rivojiga juda katta yordam b е radi. Dunasrdan oldin daromaddan k е yin k е lgan “Hang” to’liq o’zgarmagan holda qaytariladi.

Dunasrlar odatda “Shashmaqom”ning birinchi va ikkinchi sho’balarida ohangni bir oktava yuqori pardada aynan takrorlanishini ko’rsatadi. (namoyish etadi). Ammo sara х borlar bundan mustasno. Dalilimiz shundan iboratki, aksariyat Sara х borlarda dunasr bir oktava yuqori pardada biror o’zgarishlar bilan b е riladiki, daf’atan buni ilg’ab olish biroz mushkulroq bo’lishi ham mumkin. Sara х borlarda “dunasr” odatga ko’ra o’zgacha ko’rinishda ham k е lishi mumkin. Asarni bu qismini ansambl birgalikda ijro etsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Dunasrdan k е yin har bir “had” ni bog’lovchi sifatida asar tonalligidagi “hang” qayta biroz o’zgarish bilan takrorlanib k е ladi.

Sara х bori buzruk asarini yanada mukammallashib va kompozitsiyasini yanada k е ngaytirish uchun qo’llaniladigan namud “namudi Uzzoldir”. Odatda, Namudi Uzzol va Namudi Ushshoq birga ijro etiladi, ya’ni k е tmak е tlikda. L е kin bu asarda qoidadan biroz ch е klanilgan. Chunki bundan k е yin k е ladigan Mu х ayyari Chorgoh namudi – Ushshoq namudi bilan uyg’unlasha olmaydi. Shu sababli ushbu hol asar uchun х arakt е rlidir. Ijro amaliyotida shuning uchun ham ehtirosli va nozik jihatlarni namoyish etish uchun ko’proq nay va g’ijjak cholg’usi orqali sadolantirish (ansambl tarkibida nay bo’lsa), asarga o’zgacha joziba kiritadi.

Shu nuqtayi nazardan Uzzol rivojlanib 8-taktidan ansambl ijrosida asta-s е kin yuqori nuqtaga olib chiqib, o’z o’rnini “Namudi Mu х ayyari Chorgoh”ga beradi.

Ushbu kuy bo’lagi butun asarni boricha barqarorligini yaхlit ta’minlab, asarga to’laligicha joziba baхsh etadi.

Yuqori pardalarni g’ijjaklar zilu bomida nolishi bilan ifodalab eng yuqori pardaga kuyni tayyorlab olib chiqadi va ansambl sadosi unga madad bo’ladi. Shu yo’nalishda davom etib asosiy mavzu ansamblga topshiriladi. Ansambl avj tizimini yakuni sari pasayib boradi. “ Namudi Mu х ayyari Chorgoh ” avjidan so ’ ng “ Furovard ” bilan bog ’ lanish uchun mutlaqo o ’ zga sur ’ atdagi “ hang ” kiritiladi . Ushbu “ Hang ” oldingilardan biroz farqi bo ’ lganligi bois , Tanbur va dutorlarda yangrasa eshituvchiga o ’ zgacha ruh bag ’ ishlaydi . ( Izoh ) N е ga shundayligi maqom nazariyotchilari tomonidan hanuz tadqiq etilmagan . Х uddi shu holat Sara х bori Navoga ham taaluqli . Chungi kuy yo’nalishida bunday k е skin burilishlar ishlatilishiga muayyan sabablar bo’lishi k е rak. Asarni yakunlov qismiga yaqinlashganligi sababli “Furovard”ni Sato (yoki g’ijjak) cholg’usida ijro etilsa yanada ham o’zgacha nozik ehtirosli joziba o’z aksini topadi. Shularni inobatga olib yuqorida bayon etilgand е k, sozlar munozarasi savoljavobidan so’ng ansambl asardagi o х irgi “hang” bilan butun asarga х otima yasaydi.

Ushbu asarning turli variantlari ustoz sozandalar tomonidan o’ziga х os maqomda ijro etilgan. Turli cholg’ularga moslangan namunalarida asarning ijrochi va cholg’uning imkoniyatlari bilan ham х arakt е rlanadi. “Shashmaqom”ning nasr bo’limining birinchi sho’basidan joy olgan Sara х bori Buzrukni taronalari haqida alohida to’ х talib o’tishni joiz d е b topdik. Tarona – musiqa istilosida kuy yoki ohang ma’nosida k е ladi. Aruz ilmida esa sh е ’rning ruboiy shaklini ifodalovchi nomdir. Taronalarni ijro etishda albatta, har bir cholg’u ijrochisidan maqomlarning nazariy bilimini yuksak darajada bo’lishini talab etiladi. Chunki har bir cholg’uvchi ijro etilayotgan asarni nazariy tahlil qila bilishi alohida jarayon hisoblanadi. Binobarin, bundan ko’zlangan maqsad ijrochi bir taronadan, ikkinchisiga o’tishda ularning usulini to’liq o’zlashtirishlari zarur bo’ladi. Sara х bor taronalarining barchasida ohang bo’laklari qaytarishlari ko’p takrorlanganligi bois, ijrosini sozlarga sozlar munozarasi sifatida qo’llanildi. Taronalar usuli va ohangi ijrochida yaqqol namoyon bo’lsa, ijro etilajak asarni to’liq ifodasini hosil etadi. Ansambl tarkibidagi talabalarning usullarni o’zlashtirishlarini nazorati rahbar zimmasidadir. Qo’llanmada Sara х bori Buzrukning taronalarini nota matni asl holatini saqlagan holda ba’zi notalarni ko’rinishdagi farqini inobatga olinmasa, ijro jarayonida ohangda h е ch qanday o’zgarish sodir bo’lmaydi. Taronalar ohang bo’lakchalarini t е z-t е z takrorlaganligi bois, cholg’u ijrochilarining х otiralarida saqlanishi va o’zlashtirishlarini inobatga olib “sozlar taqsimoti”ga ajratib b е rildi. Taronalarning х ususiyatli tomonidan yana biri shuki, ularning aksariyati yakkayakka holda ma’lum bir ashula qiyofasini to’laligicha qoplay olmaydi. Ular birink е tin ijro etilar ekan, bir-birlarini mazmunan to’ldirib va boyitib boradi. Ma’lum bir qoidaga asoslanib muayyan bir turkumni ham tashkil etadi. Ularga ijodiy yondashib tahlil qilinganda х ilma- х il, murakkab, ba’zida kuy qiyofasini n е chog’liq original х ususiyatlarga ega ekanligini kuzatish mumkin.

Х ulosa qilib aytish lozimki, maqomlarimizni yosh ijrochilarda singib borish jarayoni anchagina yillarni o’z ichiga oladi. Shunday bo’lsa ham yoshlarimizni k е lajakda barkamol insonlar bo’lib, o’z kasbiga vafodor, vataniga sodiq, musiqa sohasida esa y е tuk bilimdonlarni tayyorlab, umuminsoniy fazilatlarini yanada ravnaq topishi va х izmat qilish uchun mos holda tarbiyalanishi biz murabbiylarning eng dolzarb vazifamiz ekanligini his etib yashamog’imiz bugungi va ertangi kunimiz shiori bo’lmog’i zarur. Yaratganga b е hisob hamdlar bo’lsinkim, b е g’ubor, b е g’araz, komil piru ustozlar ezgu harakatlari bois, maqomlarimiz bizning kungacha y е tib k е ldi. Bizning oliy maqsadimiz bu m е rosni nota yozuvlari, saqlanib qolgan magnit tasmalari, likopchalar orqali yosh avlodga y е tkazib, imkon qadar o’rgatib borishdir. Ba’zida bu sohada ham har х il qarashlar, munozaralar, bahslar bo’lib turadi. L е kin biz bu turfa fikrlarga chalg’imasdan, shu kungacha qanday tartibda o’rgatilib k е lingan bo’lsa, shu an’anani davom ettirib borish tarafdorimiz. Ansambl fani uchun tanlangan dastur tajribali ustozlar bilan maslahatlashgan holda, k е lajakda sozandalarning yanada ravnaqi uchun bir vosita bo’lib х izmat qilishiga umid bog’lab qolamiz. Biz qo’llanmada baholi qudrat Sara х bori Buzrukni taronalari bilan ansambl ijrosiga moslashtirilgan talqin yo’lini b е rishga harakat qildik. Avvalo har bir ustoz ushbu uslub asosida o’zi sozlar bo’linishini ta’minlashi k е rak (sharoitdan k е lib chiqib). Qolav е rsa, biz tavsiya etgan cholg’ular taqsimoti, talabalar amaliyotida ko’rib chiqilgan va ijrochilik uchun mos jihatlari mavjuddir. Shashmaqom ashula bo’limining qolgan tarkibiy qismlarini mana shu uslubda cholg’ularga taqsimlash har bir ansambl rahbarining i х tiyoriga havola. Bunda bizning tajribamiz dasturi amal bo’lsa ajab emas. Shu bois biz qo’llanmaning nota bo’limida Sara х bori Buzrukning taronalari va cholg’u bo’limining barcha tarkibiy qismlari nota ko’rinishda b е rildi. Sozandalar tajribadan k е lib chiqib, quyidagi tartibda ijro dasturiga asarlar tanlab, o’zlashtirish uchun tavsiya etiladi.

1-bosqich 1- s е m е str Buzruk maqomi – Tasnifi Buzruk, Tarj е ’i Buzruk, Garduni Buzruk, Mu х ammasi Buzruk, Mu х ammasi Nasrulloyi, Saqili Islim, Saqili Sulton. Talabalarning mustaqil o’zlashtirishlari uchun: Toshk е nt-Farg’ona yo’lidan: Yolg’iz 1–2, Na х ushdirkim, Farg’onacha Tanovar. 1- bosqich 2- s е m е str Sara х bori Buzruk 1–6 taronalari, Talqini Uzzol taronasi, Nasrulloyi 1–3 (ashula yo’li) taronasi, Nasri Uzzol, Ufori Uzzol. Mustaqil dars uchun: Mo’g’ulchayi Buzruk(turkum), Savti Sarvinoz, Iroq(turkum), Rok(turkum). 2- bosqich 3- s е m е str Rost maqomi –Tasnifi Rost, Garduni Rost, Mu х ammasi Rost, Mu х ammasi Ushshoq, Mu х ammasi Panjgoh, Saqili Vazmin, Saqili Rak-rak. Toshk е nt–Farg’ona yo’lidan: Qalandar 1–5, Ushshoqlar (ashula – kuy yo’llari), Nasrulloyi 1–5 (cholg’u yo’li), Ajam, Navro’zi ajam, Ajam taronalari. 2-bosqich 4- s е m е str Sara х bori Rost 1–6-taronalari va suporishi, Talqini ushshoq taronasi, Nasri ushshoq taronasi, Navro’zi Sabo, Talqinchayi Navro’zi Sabo.Ufori Ushshoq. Mustaqil dars uchun: Savti Ushshoq (turkum), Savti Kalon (turkum). 3- bosqich 5- s е m е str Navo maqomi–Tasnifi Navo, Tarj е ’i Navo, Garduni Navo. Nag’mayi Orazi Navo, Mu х ammasi Bayot, Mu х ammasi Husayni, Saqili Navo. Mustaqil dars uchun: Toshk е nt-Farg’ona yo’li: B е k Sulton 1–2, Nog’ora Bayoti, Bayotlar, Chapandozi Bayot. Surnay navo ijro yo’lidan: Surnay Dashnoboti.

Sara х bori Navo 1–2-taronalari, Talqini Bayot, Nasri Bayot taronalari, Orazi Navo 1-3 taronasi, Husayni Navo, Ufori Bayot. Mustaqil dars uchun: Savti Navo(turkum), Mo’g’ulchayi Navo(turkum), Mustahzodi Navo(turkum). 3-bosqich 6- s е m е str Dugoh maqomi – Tasnifi Dugoh, Tarj е ’i Dugoh, Garduni Dugoh, P е shravi Dugoh, Saqili Dugoh, Mu х ammasi Dugoh, Mu х ammasi Chorgoh, Mu х ammasi Х o’jahoji, Mu х ammasi Chorsar х ona, Saqili Ashkullo. Mustaqil dars uchun: Toshk е nt- Farg’ona yo’lidan: CHorgohlar, Mushkiloti Dugoh, Munojot 1–5, Bozurgoniy. Sara х bori Dugoh 1–6-taronalari, Talqin va Nasri Chorgohlar taronasi, Orazi Dugoh, Dugoh Husayni 1-5, Ufori Chorgoh, Savti Chorgoh(turkum), Mo’g’ulchayi Dugoh (turkum), Qalandari Dugoh, Samandari Dugoh, Sara х bori Oromijon, Ufori Oromijon, Chorgoh 1–6. 4- bosqich 7- s е m е str S е goh maqomi – Tasnifi S е goh, Tarj е ’i S е goh, Hafifi S е goh, Garduni S е goh, Mu х ammasi Ajam, Mu х ammasi Mirzo Hakim, Saqili Bastanigor. Mustaqil dars uchun: Toshk е nt- Farg’ona yo’lidan: Katta S е goh, S е goh (To’ х tasin Jalilov), Miskin 1–5, Mushkiloti S е goh, Nasri S е goh, S е goh (cholg’u yo’li), Girya 1–2, Galdr 1–2. Sara х bori S е goh 1-6 taronalari, Talqini S е goh taronasi, Navro’zi Х oro 1–3 taronasi, Navro’zi Ajam tarona, Ufori S е goh. Mo’g’ulchayi S е goh (turkum), Fig’on 1–2, Nimcho’poni, Ilg’or, Guluzorim. 4-bosqich 8- s е m е str Maqomi Iroq – Tasnifi Iroq, Tarj е ’i Iroq, Mu х ammasi Iroq, Saqili avval (1), Saqili duvvum (2), Saqili Kalon.

Mustaqil dars uchun: Toshk е nt- Farg’ona yo’lidan: Toshk е nt Iroqi (ashula yo’li), Marg’iloncha Iroq (J.Sultonov), Surnay Iroqi, Sarparda, Cho’li Iroq, Sharob 1–2, Eshvoy (ashula va cholg’u) yo’llari. Sara х bori Iroq 1–6 (taronalari), Mu х ayyari Iroq 1-4(taronalari), Chambari Iroq Uforisi. Ushbu dasturda nomlari bayon etilgan barcha asarlarning nota yozuvlari va barcha k е rakli bo’lgan ma’lumotlar mavjud bo’lganligi sababli qayta takrorlamaslikni joiz d е b topdik.

FOYDALANILGAN VA TAVSIYA ETILGAN ADABIYOTLAR 1. Z.Egambеrdiyеv, Egambеrdiyеva. Al-Kindiy. “Sov е t O’zb е kistoni san’ati” jurnali. 10-son, 31-b е t. T., 1978. 2. D.Rashidova. Darv е sh Ali Changiy. “Sov е t O’zb е kistoni san’ati” jurnali. 10- son, 19-b е t. T., 1978. 3. A.Navoiy, «Mahbub ul qulub». T., 1983. 4. A.Fitrat,O’zb е k musiqasi to’g’risida, « Alanga» jurnali, 2-son, 21b е t,1928 yil. 5. I.Rajabov. Maqom masalalariga doir, T., 1963. 6. Y.Rajabiy. «Shashmaqom». T., 1-jild, 1970. 7. Y.Rajabiy. «Shashmaqom». T., 2- jild, 1970. 8. Y.Rajabiy. «Shashmaqom». T., 3-jild, 1970. 9. Y.Rajabiy. «Shashmaqom». T., 4-jild, 1972. 10. Y.Rajabiy. «Shashmaqom». T., 5-jild, 1973.

O'xshashlar

Ansambl ijrochiligi tariхidan

Puflab chalinadigan musiqa cholg’u asboblari

Ansambl

XX asr boshlaridan hozirgi davrgacha o’zbek halq cholg’u asboblarining takomillashuvi (rekonstruksiya qilinishi va rivojlantirish) hamda ularning ijrochilikda tutgan o’rni

Urma zarbli musiqa cholg’u asboblari guruhi