Xonandalar uchun zarur bo’lgan jihatlar - Musiqa - Referatlar

Xonandalar uchun zarur bo’lgan jihatlar

Yuklangan vaqt:

09.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.7685546875 KB

Ko'chirib olish

Xonandalar uchun zarur bo’lgan jihatlar Ma’lumki, xonanda uchun ijodkorlik faoliyatida zarur bo’lgan barcha jihatlar mustajo bo’lishi – faqat mukammal ijroni ta’minlab beradigan jarayondir. An’anaviy xonandalikda ham xonandalar yoshlariga nisbatan zarur bo’lgan xususiyatlarni va vaqtiga (holatiga) qarab tarbiyalanadigan va rivojlantiriladigan jihatlarni o’zlashtirishlari va katta e’tibor bilan o’rganishlari lozim. Mutaxassislar tomonidan tabiiy iqtidor, albatta, ijroda o’zini namoyon etishi muqarrarligi e’tirof etilsada, tinimsiz va maqsadli mashg’ulotlar, tarbiya va bilim jarayoni ham amaliyotda o’zini namoyon etishi begumondir. An’anaviy xonandalikni kasb etuvchi yoshlarning imkoniyat darajalari xususida taniqli bastakor, sozanda va xonanda O’.Rasulov quyidagilarni zikr etgan: “...ovozlarni an’anaviy xonandalikka tayyorlashda quyidagilarga e’tibor berish kerak: 1. Ovoz sadosi; 2. Tabiiy tarzda shakllangan xonandalikka xos unsurlar: nola, qochirim, va h.k.; 3. Xotira, zehn, iqtidor; 4. Kuyga, she’rga munosabat; 5. Nutq; 6. Ta’limga qadar ularda shakllangan musiqiy idrok va talqinning darajasi” 1 . Bu, albatta, har bir ijrochining xonandalikka kirib kelishida zarur hisoblangan va ustozlar e’tibor qaratishi lozim bo’lgan jihatlardir. Mukammal xonishni ta’minlash uchun ushbu jihatlarning barchasi xonandada ma’lum darajada bo’lishi talab etiladi. Ularning tarbiyasida esa mukammal xonish qiluvchi shaxs, ya’ni xonanda shakllanadi. Xonanda uchun zarur bo’lgan har bir jihatning zaminida yana bir qator o’ziga xos to’ldiruvchi va muhim ahamiyat kasb etuvchi amallar ham mavjud. Tabiiy jozibaga ega ovozli xonandada iste’dod, ovoz , idrok, tafakkur, slux, es (xotira), albatta, nafas va nutq mezonlari yoki nutq jarayonida talaffuz , musiqiy idrokda tasavvur, xonishda go’zal talqin kabi unsurlarning muhimligini ham alohida qayd etish lozim. An’anaviy xonandalar o’zlari uchun zarur jihatlarning 1 O‘.Rasulov. “An’anaviy xonandalik o‘qitish metodikasi”.-T., 2006-y. 9-10 betlar. 5 O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. I harfi, 367-bet.

nazariy va amaliy negizlarini anglashlari, bilib olishlari va ulardan amaliyotda keng foydalanishlari foydadan xoli emas. Iste’dod – “Talant – nihoyatda zo’r qobiliyat, biror sohada yuksak darajadagi layoqat. U idrok, tasavvur, tafakkur, xotira, kuzatuvchanlik benihoya o’sganligida, voqea-hodisalarning yangi qirralarini, ularning zamiridagi murakkab aloqadorlikni kashf etishda ko’rinadi” 5 . Bu ta’rif keng ma’noda va barcha sohalarga tegishli ekanligini tushunish mumkin. Musiqa san’atida, ayniqsa, xonandalik san’atida iste’dodning turli shakllari uchrashi va iste’dod ham tarbiyalanishga xos ekanliklarini kuzatish mumkin. Shu bois, iste’dodli xonandaning tarbiya jarayoni ulkan natijalarga asos bo’lishi muqarrar. Iste’dod xususida tadqiqot olib borgan olim B.Qodirov uni quyidagicha ta’riflaydi: “Iste’dod – ko’p qirrali, murakkab, ham irsiy-biologik, ham ijtimoiy ahamiyatga molik hodisadir” 2 . Xonandalikda iste’dod muhim ahamiyat kasb etuvchi omillardan biridir. Chunki xonandalikning turli ijroviy yo’llari mavjud. Iste’dod xonandalikda, boshqa sohalar kabi, ijro mahoratida o’z aksini topadi. Xonandaning ohang tarannum etishdagi, asarlar ijrosidagi merosga va an’analarga xos bilimlarni o’zlashtirish darajasi, ijroda xonish masalalarini hal etishi, bu borada amalga oshirgan ijodi, qobiliyati va xonish malakalarini amaliyotga tatbiq qila bilishida o’zini namoyon etadi. Amaliyotda va hayotda iste’dod haqida turli fikrlar aytilgan. Ularning eng birinchisi: Yaratgan tomonidan berilgan iste’doddir. Bu albatta turli yo’llar bilan avloddan avlodga o’tadi. Jumladan, o’zbek san’atida “ustozoda” deb yuritiladi, ya’ni nasldan o’tadi. Ikkinchisi, ko’p hollarda uchraydigan, xonandalik qobiliyati bor shaxslar. Ularning kuylash jihatlari amaliyotda ustoz-shogird asosidagi xonandalar tarbiyasi orqali shakllantiriladi. Ulardagi iste’dod tufayli amaliyot davomida turli yutuqlarga erishiladi. Uchinchidan, xonandadagi tug’ma iste’doddir. Bu jarayon xonandaning ijrochilik faoliyati davomida o’zini namoyon etadi va nisbatan keskinroq rivojlanadi. Bu o’rinda iste’dodning o’ziga xos belgilari ham bo’lishi mumkin. Bular: xonandaning kuchli sezgisi; tez anglab 2 Qodirov B. Iste’dod, “Tafakkur” jurnali.-T., 2007-y. № 3, 65-bet.

olish; eslab qolish darajasining balandligi; bilishga, anglab olishga intilishning balandligi; katta asarlarni o’rganish ishtiyoqi; sodda va oson asarlarga e’tiborsizlik; yangilikka chanqoqlik; ashulalarni turli variantlarini qidirib topish va ularni o’zlashtirish; o’zini o’zi tergab turish; o’z oldiga murakkab maqsadlarni qo’yish va shunga o’xshash xislatlar. Qayd etish joizki, iste’dodli har bir kishi muayyan kasbni tanlashi va unga oshiq bo’lishi lozim. Musiqa san’atida bunday hol kam bo’lsa-da, uchrab turadi. Ayniqsa, sozandalik sohasida bir nechta cholg’ularning mukammal ijrosiga erishish, ijroviy jihatidan turli bo’lgan (damli, urma-zarbli, chertla, kamonli va h.k.) cholg’ularni o’z uslubida sof ijro etish kabi imkoniyatli sozandalarimiz mavjud. Xonandalikda bu jarayonni amaliyotda mavjud ijroviy uslublariga ega, sof talqiniga erishgan va ijodiy munosabatlari mavjud bo’lgan san’atkorlarga nisbatan qo’llash mumkin. Xonandalik ham alohida kasb sifatida o’z qonun-qoidalariga ega. Amaliyot davomida xalq musiqasi namunalarining ijrosi va mumtoz musiqa ijrochilik an’analari yuzaga kelganligi barchaga ayondir. Xonandalikda ham mukammal ijro muayyan bilim, ya’ni musiqiy merosni o’zlashtirganlik va ijrochilik an’analarini qunt bilan o’rganganligi bilan izohlanadi. Bunday ijroga erishish uchun xonandaga ijro ko’nikmalari hosil bo’lishi lozim. O’z-o’zidan maqomlarni kuylab ketib bo’lmaydi. Shuning uchun xonandaga ma’lum darajada erishilgan va amaliyotda sinalgan malaka lozim bo’ladi. Xonandaning malakasi ijrochilik amaliyoti bilan bog’liq. Xonanda muayyan asarni o’rganib, uni amaliyotda ijro etish va bu jarayonni muntazam davom ettirishda o’zini ko’rsatadi va mukammallashib boradi. Shuning uchun xonandalarga malaka juda katta ahamiyatga ega bo’lgan jihat hisoblanadi. Malakaning asosi esa saboq va uning talqinidir. Iste’dodni ham o’z o’rnida tarbiyalash kerak bo’ladi. Tarbiya esa merosga xos, an’anaga mos bo’lishi uchun muayyan ustozdan ta’lim olish juda muhim. Bizning ijrochilik amaliyotimizda “har maqomga yo’rg’alaydigan” xonandalar ko’p. Demak, iste’dodning o’sishi uchun nimalarga e’tibor berish lozimligini bilish

muhim. Avvalambor, xonandaning qobiliyati va shu kasbni o’rganishga moyilligi bo’lishi lozim. Odatda, buni amaliyotda ustozlarning o’zi bir ko’rishda anglab oladilar. Qolaversa, da’vogar ham buni o’z xatti-harakatlari, intilishi bilan bildirib turadi. Musiqa san’atidagi iste’dod yuqorida keltirilgan musiqiy jihatlarning barchasida bo’lishi lozim. Qobiliyat va moyillik munosabat talab etadi. Xususan, ularning o’sishi uchun ma’lum sharoit yaratilishi ko’zda tutiladi. Sharoit, avvalo, ustoz tanlash, kasbni o’zlashtirish, muntazam shug’ullanish (saboq) va mashg’ulotlar bilan bog’liq. Agar amaliy mashg’ulotlar nazariyot bilan birga olib borilsa, uning ko’lami yanada oshadi. Xonandaning bilimi ham mukammal bo’ladi. Bu, albatta, xonandaning tarbiyasi hisoblanadi va xonanda tarbiyalanib, kamolotga yetgandagina o’zining ijrosi bilan iste’dodini namoyon eta oladi. Iste’dodning ko’lami juda keng, uni qanchalik namoyon etish xonandalarning o’ziga bog’liq. U bir jihatlama bo’ladimi, ko’p jihatlama bo’ladimi, albatta, bu uning saboq jarayoni, ta’limining mukammalligiga bog’liq. Xonanda mehnatsevarligi samarasini namoyon etgan taqdirda ijro amaliyotida yangilik yaratishi mumkin. Buni xonandalikda o’z ijro uslubini yaratgan yoki o’zining ijro talqiniga ega xonanda sifatida e’tirof etishadi. Lekin iste’dod bo’lsada, ovoz bo’lmasa ham qancha ta’lim berganingiz bilan u xonandaning dong’i chiqmaydi. Ko’p gap ovozga ham bog’liq ekanligi bu holatda o’zini namoyon etadi. Ovoz. Xonandaning muhim quroli ovozdir. Ovoz ham qobiliyatli bo’lsa, maqsadga muvofiq bo’ladi. Buning ustiga u xushovoz bo’lsa, undan ham a’lo bo’ladi. Demak, ovoz ham turli xil bo’lishi muqarrar. Ma’lumki, musiqada birlamchi jarayon – tovush. Tovush chiqarish uchun unga turli vosita, harakatlar bilan erishish mumkin. Tovushlarni ma’noli, his-tuyg’ular orqali mukammal tarannum etishga, avvalo, inson ovozi qodirdir. Musiqashunos S.Begmatov “Xonandalik san’ati” kitobida tovushni shunday ta’riflaydi: “Xonanda ovozida tovush kuchi, balandligi, qattiqligi va barchasini uyg’unligida hosil bo’ladigan tembri mavjud. O’zbek an’anaviy xonandalik san’atida shu bilan birga ko’rinishga

ega bo’lmagan, lekin his etishda anglanadigan ovoz tarovati, mungi, dardi, bezagi, xirgoyisi bor bo’lib, darhaqiqat to’laqonli ma’noga ega bo’lgan ovozni tashkil etadi. Chunonchi, mumtoz xonandalik amaliyotida aynan mana shu jihatlar ijroning ehtirosli xususiyatlari sifatida ijobiy baholanib kelingan” 3 . Albatta, ovozning mavjud barcha imkoniyatlaridan keng foydalana olish, bularni xonishda ko’rsata bilish, tinglovchilarga ta’sir o’tkaza olish xonandaning eng muhim ahamiyatga ega bo’lgan jihatlari hisoblanadi. Xonandalarning ovozini ham o’z imkoniyatlari bor. Ovozning sifati, jarangdorligi, tobiga kelishi, elastik tebranishlari muhimdir. Ovozning bir jihati tabiiy iste’dod bilan chambarchas bog’liq bo’lsa, ularning ta’lim bilan bog’liq tomonlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ya’ni saboq davri (ustozi, uning uslubi, ovoz imkoniyatlariga muvofiq dastur tanlashi va h.k.), mashq jarayoni (bilib-bilmasdan mashq qilish ham xonanda ovozida noro’g’ri ko’nikmalarni shakllanishiga olib keladi) va h.k. Shuning uchun xonandalar, avvalo, ovozni to’g’ri ishlatish va ijro mahoratini egallashi lozim. Shundan so’ng uni rovojlantirish maqsadga muvofiq. Qayd etish lozim, ijro amaliyotida ovozlarning tusiga nisbatan turlari juda ko’p. Ular bir-biridan farq qiladigan jihatlarga ham ega. Amaliyotda ikkita bir xil tembrli ovoz juda kam uchraydi. “O’zbek an’anaviy xonandalik san’ati amaliyotida, – deb yozadi S.Begmatov, – juda ko’p ovoz turlari uchraydi. Mutaxassis xonandalar ularni o’z xususiyat va sifatlaridan kelib chiqib nomlab kelganlar. Masalan: “Shirali ovoz”, «Tik ovoz», «Dovudiy ovoz», «Kuchli ovoz», «Po’ng’ ovoz», «Hasta ovoz», «Dardli ovoz», «Manqa ovoz», «Ta’lag ovoz», «Baqiroq ovoz», «Mungli-yig’loqi ovoz», «Qo’ng’iroq ovoz» va h.k. Xonandaning ovozi faqat ularning xususiyatlari bilan emas, balki ijroviy diapazoni bilan ham xarakterlanadi.” 4 O’zbekiston xalq hofizi, ustoz san’atkor Fattohxon Mamadaliev ham o’zbek hofizlarining ovozlari, har bir ovoz turi xususida ta’riflar keltirilgan risola nashr etgan 5 . 3 S.Begmatov. Xonandalik san’ati.-T., 2007 y. 20-bet. 4 Shu kitob, 21-bet. 5 F.Mamadaliyev. “An’anaviy xonandalik ovozlari.

Ovozlarni ijrochilikda amal qiladigan ovoz hosil qilish texnikasiga ko’ra, olimlar bir qator izlanishlar olib borganlar. Jumladan, D.Mullaqandov o’z tajribasidan kelib chiqib, o’zbek milliy ashulachiligining ovoz xususiyatlarini turlarga bo’lib chiqqan. U o’zbek xonandalarining ashula aytishda ishlatadigan usullarini 3 turga bo’lgan: birinchisi, «Binnigi» (dimoq); ikkinchisi, «Guligi» (tomoq); uchinchisi, «Ishkami» (qorin) 6 deb belgilagan. Olim bu uchchala talqin etish texnikalariga ilmiy-nazariy ta’rif berib o’tadi. Olimning an’anaviy xonandalikka nisbatan bergan ushbu ta’rifi juda o’rnida amalga oshirilganiga shubha yo’q. Lekin o’zbek mumtoz xonandaligi amaliyotida bundan-da, ko’proq ovoz hosil qilish usullari bor. Masalan, ko’krak ovoz ham xonandalarimiz amaliyotida keng ommalashgan. Yoki ovozni ta’lag ortiga olib talqin etish usuli, xonandalikda mavjud barcha usullardan foydalanib talqin etish usuli, sun’iy ovoz «falset»dan keng foydalanib kuylash va h.k. Ovozi qanday bo’lishidan qat’i nazar, har bir xonanda uni asrashi kerak. Asrash esa o’z organizmiga asoslangan bo’lishi lozim. Har bir xonandaning tabiati, ko’nikmalari asosida shaxsiy ovoz gigiyenasiga rioya qilishi juda muhim hisoblanadi. Shu bilan birga, har bir ovozning kuch sarflash chegaralarini saqlab talqin etish ko’nikmalariga ega bo’lish xonandalar uchun muhimdir. Bu xonandalarning tasavvur doiralari kengligi va uni amaliyotda qo’llashda o’z imkoniyatlariga ishonchini anglatadi. Ovozni xonanda 17-18 yoshdan o’tgandan so’nggina ohistalik bilan yo’lga qo’yish lozim. Avvalo, har bir xonanda o’zining ijro etish usulini qurishi kerak bo’ladi: ya’ni ijroda ovozni hosil qilish. Shundan kuylash malakasini shakllantirishi lozim. Buning uchun yuqorida aytilgan ovoz talqin etish uslublarini yaxshi bilib, o’z organizmiga mos uslubni tanlashi maqsadga muvofiq. Saboq jarayonida o’qituvchi talabaning imkoniyatlarini bilib olishi va shunga ko’ra, ijro etish uslubini tanlashda yordam berishi lozim. Ovoz yillar davomida xonandaning imkoniyat doirasida o’zo’zidan, ya’ni ashula o’rganish jarayonida asta-sekin shakllanib, o’z yo’lini, pardasini topa boradi. An’anaviy ijrochilikda nola qochirimlar, nimpardalar ustida juda ko’p yillar 6 Д.Муллақандов. О некоторых особенностях и видах узбекского национального пения, //Народные музыканты Узбекистана.-Т., Гос. изд. 1959. 19-23.

ishlash mobaynida haqiqiy o’zbekona ovoz yuzaga keladi. Ustozlar: “Bitta hofiz, xonanda 15-20 yilda yetuk ashulachi bo’lib yetishadi” – deb aytishadi. 7 Shu bois ovozni, avvalo, individual tarbiyalash juda muhim. Saboq jarayonida jo’rovozlik ijro yo’llarini shakllantirish esa o’zlashtirilgan mahorat darajasida o’zini namoyon etadi. Jo’rovozlik yoki ansambl bo’lib ijro etishning ijobiy tomonlari xonandada professionalizmni shakllantiradi. Tasavvur – “Narsa va hodisalar, holatlarni, voqelik obrazlarini eslash, shuningdek, ijodiy xayol surish jarayoni. Xotira shaklida ham namoyon bo’ladi. Tasavvur ham o’tmishni, ham kelajakni o’zida mujassamlashtiradi, umumlashgan xususiyat kasb etadi. Tasavvur bilan tafakkurning hamkorligidagi munosabatlari yangilik unsurlarini paydo bo’lishini, ijodiy xayol timsollari vujudga kelishini ta’minlab turadi. Bilimlarni o’zlashtirishda, kasbiy malakalarni egallashda tasavvur muhim ahamiyatga ega” 8 . Tasavvurga berilgan bu ta’rif musiqa san’ati sohalari uchun ham mos. San’atkorning nimani ijro etish, qanday ijro etish bo’yicha bor taassurotlarini eslash va uni o’z talqini uchun tasavvur etishi, oxir oqibat uning ijrosini belgilab beradi. Xonanda biron-bir ashulani ijro etishi uchun asarning tovushli obrazini tasavvur qilishi kerak. Bu obraz xonandada kerakli harakatni uyg’otadi. Xonanda intiladi. Tasavvuridagi ovozni, ohangni chiqarishga harakat qiladi. Chunki tasavvur qilganimizda biz ongimizda yangi ohangni, ijroni, talqinni, bezak va shunga o’xshagan musiqiy omillarni, g’oyalarni yaratamiz. “Ijrochilik faoliyati ijodiy tasavvur bilan chambarchas bog’liqdir. Vokal musiqasida asarning matni obraz yaratishda yordam beradi. Yosh xonandada tasavvur qilishni talab qilib, uni rivojlantirish zarur” 9 . Tasavvur orqali har bir xonanda o’zining nimalarga qodirligini va imkoniyatlarini ham bilib olishi mumkin. Bu, avvalo, xonandaning asar tanlashiga asos bo’lsa, uning ijro jarayonida qanday ijro usulini qo’llashi, ijro maktabiga asoslanishi va pirovardida qay usulda talqin etishini belgilovchi jarayonni aniqlash uchun zamin bo’ladi. Lekin bunga 7 K.Bo‘rieva, “An’anaviy xonandalik” (ayollar ovozlari uchun).-T., 2008-yil. 4-bet. 8 O‘z ME T harfi, 147 bet. 9 G.Muxamedova. Xonandalik uslubiyati asoslari.-T., 2007. 16-bet.

xonandaning aniq tasavvuridagi asosi bo’lishi lozim. Asos esa, uning mumtoz musiqa namunalarining atoqli san’atkorlar tomonidan aytilgan ijrolarini tinglagan bo’lishi bilan bog’liq. Shuning uchun xonandalar asarni ijro etishdan oldin uning bir qator ijrosini o’zlashtirishlari lozim. Har bir ustozning ijrosida o’zining ijro uslubi bilan bog’liq jihatlar mujassam bo’ladi. Ularni ilg’ab olish va shunga mos talqin etish uchun xonandaning tasavvur xususiyati bilimiga yarasha imkon tug’diradi. Shu bois, tasavvurda o’tmish va kelajak uyg’unlashadi, deb qayd etiladi. Xonanda uchun tasavvurning o’zi kamlik qiladi. Albatta, unga tafakkur qo’shilishi yaxshi natijalarni namoyon etishi mumkin. Avvalambor, xonandaning tasavvuridagi ohangni to’g’ri talqin etish bo’lsa, ikkinchidan, unga tafakkuri orqali ijodiy munosabatda bo’lishiga imkon yaratadi. Xullas, tasavvur xonandaning kasbga xos ta’lim olishida, ijroviy malakalarni egallashda va bu jihatni rovojlantirishida katta yordam beradi. Lekin, qayd etish joizki, tasavvur inson tafakkurida turli ko’rinishda qaror topgan. Buni, albatta, xonandaning muayyan holatni, asarni, ohangni va h.k.larni idroklash darajasi bilan izohlash mumkin. Idrok – “Tirik organizmning ma’lum ma’lumotlarni qabul qilib, qayta ishlash jarayoni; organizmga ob’ektiv reallikni aks ettirish va tashqi olamdagi yangidan-yangi vaziyatlarni baholab, shunga yarasha harakat qilish imkonini beradi. Idrok ongning, miyaning ijodiy jarayonidir” 10 . Sodda qilib aytganda, idrok insonning axborotlarni qabul qilish va tushunish darajalarini aks ettiradi. Ya’ni inson ongida borliqni aks ettiruvchi murakkab jarayondir. Idrok jarayonida kishining tajribasi, bilim, abstrakt tafakkurning faoliyati va boshqalar ham ishtirok etadi. Shuning uchun kishilar o’z xususiyatlariga qarab har xil idrok qiladilar. Har bir kishi idrok qilishda narsalarni, borliqni yoki voqealarni solishtirishi, taqqoslab ko’rishi, fahmlashi va ular haqida ma’lum xulosalar chiqarishi mumkin. Oxir-oqibat ongli ravishda idrok etadi. Masalan, musiqadan bilimi yo’q yoki xonandalikda uquvi bo’lmagan qo’shiqchining maqom namunalaridan birini idrok qilishi mutaxassis xonandaning 10 O‘zME, I harfi, 55-bet.

idrokiga qaraganda tor va yuzaki bo’ladi. Idrokning muhim xususiyatlaridan yana biri barqarorligidadir. Inson bir vaqtda idrok qilgan narsasini o’z xotirasida saqlab qolish va uni qayta tiklash qobiliyatiga ega. Muayyan bir kuyni yoki ohangni qayta tiklangan timsoli idrok jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Idrokning xususiyati ko’p jihatdan hissiy kechinmalarga (shodlik, g’amgin, hijron, motam va h.k.) ham bog’liq. Shu bois insonning ta’biga xos musiqa ijro etilishi maqsadga muvofiq. Aks holda, kayfiyati bo’lmagan shinavanda yoki shogird mukammal ijroni ham jo’n qabul qilishi mumkin. Asarning mohiyatini tushunish uchun uning kayfiyati bo’lmaydi va idrok etish darajasi juda past bo’ladi, bunga e’tibor ham qaratmaydi. Kayfiyati chog’ paytda tinglayotgan asarini butunlay o’zgacha qabul qiladi. Ana shu jarayon shogirdning idrokini tafakkur bilan bog’langanligini bildiradi. Asarga ijodiy munosabatda bo’lish mezonini belgilab beradi. An’anaviy xonandalik yoki sozandalikda kasbiylik nuqtai nazaridan kuchli idrok etish qobiliyatiga ega bo’lish lozim. Qayd etish kerakki, musiqa ijrochilari ayni bir vaqtning o’zida beshta, oltita amal vazifalarini olib boradilar. Ularning, avvalo, alohidalik mezonlarini mustahkamlash kerak bo’lsa, ijroda chiroyli uyg’unligini ta’minlab berishga to’g’ri keladi. Bu jihatlar xonandalik yoki sozandalik kasbining ahamiyatli mezonlari bo’lgani sababli ta’lim jarayonida kasbning talablari sifatida amalga oshirib, rivojlantirib kelinadi. Lekin barchada ham bu unsurlarning hammasi munosib o’rin topmagan. Masalan, so’zni yodda saqlash va uni xonish davomida unutmaslik. Bir ko’rinishda xonanda uchun oddiy tuyulsa-da, so’zlarni unutish hollari ham ko’p uchrab turadi. Oxirgi paytlarda qog’ozga qarab kuylash holatlari ham kuzatilmoqda. Bu, albatta, xonandalik madaniyatiga putur yetkazadi. Xonanda asar so’zlarini ma’nolar tizimida yaxshi idroklab olsa, xonishda hech qachon unutmaydi. Ansambl ijrochiligida xonandalar idrokiga yana ikki mas’uliyat qo’shiladi. Birinchisi, jo’rovozini tinglab idroklash bo’lsa, ikkinchisi unga mutanosib xonishni saqlashdir. Bu bir ko’rinishda oddiy tuyulsada, xonish jarayonida o’zining ahamiyatli tomonlarini namoyon etadi. Bitta e’tiborsizlik xonishda turli-tuman g’alizliklarga olib keladi.

Tafakkur – “Inson aqliy faoliyatining yuksak shakli, ob’ektiv voqelikni ongda aks etish jarayoni. Tafakkur atrof-muhitni, ijtimoiy hodisalarni, voqelikni bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti sanaladi. Tafakkur jarayonida insonda fikr, mulohaza, g’oya, faraz kabilar vujudga keladi va ular shaxsning ongida tushunchalar, hukmlar, xulosalar shaklida ifodalanadi” 11 . Tafakkur san’atkorning asosiy faoliyat olib boruvchi quroli hisoblanadi. Har bir ijro qanday asar bo’lishidan qat’i nazar, san’at darajasida yuksak bo’lishi lozim. Bunda asosiy mezon tafakkur ekanligini yuqorida aytib o’tdik. San’atkor, xususan, xonanda har bir ijro etadigan asarini to’liq anglashi, uning mazmunan, shaklan va ijroviy jihatlarini idroklab olishi juda muhim. Ayniqsa, mumtoz musiqaning o’z ohang jarayoni, rivojlanish bosqichlari, usul tizimi va ularni asarga mutanosib saqlash – barchasi xonandaning asarni ongli ravishda o’zlashtirishi lozimligini e’tirof etadi. Asarni san’at darajasida ijro etish uchun xonanda muayyan bir asarni o’rganish jarayonida mulohaza qiladi. Uni asl holicha o’zlashtirishga urunadi. So’ng asarni ijro jarayonida fikr qiladi va turli g’oyalar, ya’ni ijro uslublardan unumli foydalanishga harakat qiladi. Agar asarga ijodiy munosabat bilan yondashsa, turli xulosalar bilan o’z talqinini yaratishga urinib ko’radi. Bu jarayonning barchasi xonandaning asarga nisbatan tafakkurini shakllantiradi va muayyan yutuqlarga erishish uchun imkoniyatlar yaratadi. Asar ijrosida xonanda tafakkurida bir qator amallarni uyg’un holda olib borishi lozim. Xususan, xonanda ijrosida so’z va ohang kuy bilan chambarchas bog’liq holda namoyon bo’ladi. Xonanda tafakkur orqali ma’lum asarni so’z matni va ohangini umumlashtirib, bevosita va bilvosita tarannum etadi (aytadi, kuylaydi va h.k.). Slux – tinglash qobiliyati. Xonanda va sozandalar, umuman olganda, musiqa san’ati namoyandalari uchun eng muhim xususiyatlardan biri hisoblanadi. “Sezgi turlarining eng muhim jihatlaridan biri, – deb yozadi Galina Muxamedova, – eshitish. Sezgining rivojlanishi bilan birga eshitish qobiliyati o’sib boradi. Ovoz 11 O‘zME, T harfi, 164-bet.

apparati faqat eshitish orqali qabul qilingan hodisalarnigina uzatishi mumkin. Ashulachilik apparati bilan quloq yaxlit tizimdir. Ovoz apparati eshitish orqali nimani qabul etsa, aynan o’shani ifodalaydi” 12 . Darhaqiqat, sezgilarning ham qarab rivojlangan va rivojlanmagan ko’rinishlari bo’lishi muqarrar. Odatda, sluxi bo’lmaganlarni musiqa tarbiyasiga olinmaydi. Slux musiqaning miyasi, ongi deyish mumkin. Chunki har qanday musiqa san’ati namoyandasi musiqa ijrosi jarayonida bir qator musiqa tarmoqlarini bir paytda eslab qolgan bo’lishi va uni ijroda qo’llashi, shu bilan birga, uni musiqaning pardalari tizimi doirasida idroklagan holda talqin etishi lozim. Mana shu jarayonlarning har biri musiqiy slux bilan bog’liq ekanligini unutmaslik lozim. Chunki yaxshi kuylash uchun uni avvalo yaxshi tinglash, eshitishni bilish kerak. Slux, ya’ni tinglash qobiliyati bo’lgan shaxslarning musiqiy qobiliyati ham boshqalarga nisbatan faolroq va talabchanroq bo’lishini e’tirof etishimiz lozim. Musiqada tinglash yoki eshitish faqat tovush balandligini ajratib olish degani emas, balki ohangni, kuyni, asardagi barcha jarayonlarni eshitish. To’g’ri, eshitish ham yaxshi. Lekin eshitganini ovozda to’g’ri va aniq qaytara olish xonandalarga xos xususiyatlardan biridir. Xonandada aytish ko’nikmalari shakllangan va rivojlangan sari xonandalarga xos eshitish qobiliyati ham sekin-asta mukammallashib boradi. Bu xislat xonandalar uchun zarurdir. Agar xonandada bunday jihat bo’lmasa yoki xonandalik eshitish qobiliyati rivojlanmasa, bu ijobiy natijaga olib bormaydi. Musiqaning toza ijro etilishi ijrochilik amaliyotining muhim jihatlaridan hisoblanadi. Asarning tarannum etuvchi tovushlarini va tovushlar munosabatlarida yuzaga keladigan ohanglarni toza ijro etish lozim. Har bir asar o’zining musiqiy tovushqatori asosidagi lad bo’yicha harakatlanadi. Gap ana shu harakatning toza tarannumi xususidadir. Slux esa xonanda yoki sozandaga ana shu tovushlar munosabatidagi oraliqlarni toza ifoda etish uchun asosiy xizmatni bajaradi. Ijrochi unutmasligi kerakki, tinglovchi ham xuddi shunday sluxga ega va ular ham kuyning tozalik darajalarini his etadilar va ijrochidan shuni kutadilar. Shu bois 12 G.Muxamedova. Xonandalik uslubiyati asoslari.-T., 2007-y. 12-13-bet.

xonanda va sozandalar uchun musiqa nazariyasining asosiy qonuniyatlarini o’zlashtirishlari, bilishlari va ijrolarida qo’llay olishlari juda muhim ahamiyat kasb etadi. Ijrochilik amaliyotida uch xil slux mavjud. Shulardan eng yuqori slux – mutlaq sluxga ega bo’lganlar hisoblanadi. Mutlaq slux kamdan-kam odamlarda uchraydi. Aksariyat insonlar nisbiy sluxga egadirlar. Buning ham o’ziga xos darajalari mavjud. Ya’ni eng past va eng yuqori. Sluxning uchinchi turi: barcha insonlarga xos ichki sluxdir. Bu, albatta, xonandalarga oldindan his etib, idroklagan holda ijro etayotgan asarlarini to’g’ri talqin etish uchun zarur bo’lgan xususiyatlar qatoriga kiradi. Es (xotira) – – “Tor ma’noda aql, ong so’zlarining ma’nodoshi. Idrok qilingan narsa va hodisalarni xotirada saqlash qobiliyati” 13 . Xonandalik san’ati amaliyotda “xotira” deb yuritiladi. Aytish kerakki, hofizlik “esda saqlash” so’zidan olingan. Xonandalar uchun es suv va havodek zarur. Xoh u xonanda bo’lsin yoki sozanda: es uning ijrosida eng muhim ahamiyatga ega bo’lgan xususiyatlaridan biri sifatida gavdalanadi. Har bir xonandaning mukammal ijro etishi, ijod qilishi uchun, albatta, uning xotirasi yaxshi rivojlangan bo’lishi lozim. Xotira – bu ruhiyatning eslab, saqlab va qaytarib berish xususiyatidir 14 . Maqom ijrochiligida o’zining betakror ovozi va ijrosi bilan xalqimiz dilidan joy olgan taniqli hofiz, O’zbekiston xalq artisti Orif Alimaxsumov bir tinglagan asarini to’laligicha qaytarib ijro etish qobiliyatiga ega bo’lgan. Bu xislatini ustoz Yunus Rajabiy ham qadrlagan. Maqom ijrochilarida bunday xususiyatni rivojlantirish yaxshi natijalar beradi. Chunki xonandalikda es bilan bog’liq jarayonlar juda ko’p. Xonandalik bir qator sohalarni o’zida uyg’unlashtirgan. Adabiyot (she’riyat va she’riyat bilan bog’liq qonuniyatlar), nutq (sheva, talaffuz), ijrochilik vositalari (ovoz, cholg’u), ijro (ohang, kuy, shakl, usul va h.k.) kabilar shular jumlasidandir. Xususan, xonanda asarni ijro etish jarayonida bir qator, bir-biri bilan bog’liq tomonlarni xonishda uyg’unlashtirib talqin etadi. Xonandaning mukammalligi va mohirligi ham shunda ko’rinib turadi. Ulardan biror tarmog’i 13 O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, E harfi, 244-bet. 14 G.Muxamedova. Xonandalik uslubiyati asoslari.-T., 2007-y. 15-bet.

oqsab qolsa, xonishning nuqsoni bilinib qoladi. Demak, xonanda asarni o’zlashtirish jarayonida bularning barchasini qunt bilan o’zlashtirishi maqsadga muvofiq. Xususan, xonanda xonish jarayonida cholg’u chalishi, asar kuyining har bir zarbiga e’tibor berib, usul ruknlarini saqlashi lozim. Bu, albatta, xonandaning ta’lim jarayonida asarning talqinida usulni saqlash qobiliyatini mustahkamlash bilan bog’liq bo’ladi. Ashula aytishda usul bilan benazir sayqallarni qo’llash, ana shu asosda usulni saqlab, unga turli jilolar berish ko’nikmalarini hosil qilishi mumkin. Mumtoz musiqa ijrochiligida usulga pishiq bo’lish va unga rioya qilib, saqlab aytish katta yutuq hisoblanadi. Chunki maqom usullarining o’zida ham murakkablik bor bo’lib, ularning ijrosi ancha mukammal va mushkuldir. Xonishning uyg’unligidagi yana bir ahamiyatli tomoni ashulaning so’zi bilan bog’liq. Asarda so’zni musiqiy ohang g’oyasidan chetlanmasdan, aksincha, unga tayanib va ohangni boyitib ijro etish lozim. Buning uchun xonanda ashulaga asos bo’lgan so’z matnini yaxshi yodlagan va idroklagan bo’lsa, yaxshi natijalarga erishadi. Chunki bunda o’ziga xos uchta usul birlashtirib ijro etiladi: she’r vazni, kuy usuli va doira usul. Ularni ashula mazmun-mohiyati doirasida bir me’yorda saqlash lozim. Xonanda xonish paytida mana shu tomonlarning barchasini bir vaqtda, ashulaga uyg’un holda ijro etadi. Yuqorida ko’rsatilgan barcha omillarni xonanda bir vaqtda bajaradi. Hamma gap ularni ijroda chiroyli o’rniga ega bo’lishi va talqinning go’zallashtirishidadir. Xonanda kuylash jarayonida unutib qoldiradigan tomonlari bo’ladi. Lekin muntazam mashq va tinglash jarayoni har qanday xonandada talqinni mukammal holatga keltirish ko’nikmalarini hosil qiladi. Shu bois xonandaning xonishdagi barcha tarmoqlarni alohida o’zlashtirib eslab qolishi va xotirasiga jamlashga e’tibor berishi o’zlashtirish jarayoniga katta ta’sir etadi, mukammal ijro uchun xizmat qiladi. Xonandalikda zarur hisoblangan bunday tarmoqlarni, xonish uchun kerakli amallarni bilish va xonishda to’la ifoda etish juda katta ahamiyatga ega.

Talqin – musiqa ijrochiligida xonandaning shaxsiy ijrosiga nisbatan ishlatiladigan ibora. Har bir xonanda yoki sozandaning ijrosi uning talqini hisoblanadi. Avvalo, xonanda an’anaviy xonandalikda mavjud bo’lgan ibratli talqinlarni tinglab o’zlashtirishi yaxshi natijalar beradi. Shaxsiy talqinning samarasi ham aynan ustozlar talqinini yaxshi o’zlashtirish oqibatida shakllanib boradi. Shaxsiy talqin esa ijro amaliyotida muhim ahamiyat kasb etuvchi omildir. Mumtoz musiqa talqini ham barcha sohalar kabi o’zining bir qator qoidalaridan tashkil topgan. Ularni asosliligi va umumiyligi ijro amaliyotida o’zini ko’rsatib boradi. Xususan, har bir xonandaning shaxsiy jihatlari bilan bog’liq unsurlari ham talqin doirasida o’z natijasini ko’rsatib boradi. An’anaviy xonandalikning amaliyotda yuzaga kelgan va xonanda uchun zarur hisoblangan bir qator jihatlari mavjud. Xonanda talqinining amaliyotida muhim hisoblangan jihatlar:  tinglash bilan muntazam shug’ullanish;  asar so’z-matnlari va ohanglarini yod olish ko’nikmalarini rivojlantirib borish;  ohang va so’zlarni idroklagan holda talqin etish ko’nikmasi;  aniq talaffuz;  ravon va mazmunli talqinga erishish;  musiqani tinglash va ijroda unga ergashish;  ovozni to’g’ri ishlatish;  jo’rovozni tinglash va birgalikda talqin etish, ya’ni hamnafasni sezib ijro etish;  asarga ijodiy munosabatda bo’lish. Musiqashunos olim S.Begmatov “Hofizlik san’ati” kitobida bu masalani quyidagicha ta’riflab beradi: “Ijrochilik san’ati ovoz va sozlar talqiniga xos turli xususiyatlarga boy sohadir. Falsafiy imkoniyatlarga ega xalq ijrochiligi erkin talqinga asoslanganki, har bir musiqachi asar talqiniga imkoniyati doirasida ijodiy yondashadi hamda o’zining behisob va betakror mo’jizasini namoyon etadi” 15 . Bu, 15 S.Begmatov, “Hofizlik san’ati”.-T.2007-y. 19-bet.

albatta, har bir xonanda o’zining shaxsiy ijro talqiniga erishish yo’lidagi va amaliyotida shakllantiradigan xususiyatlar hisoblanadi. Qolaversa, yuqorida keltirilgan jihatlarni o’zlashtirishning yo’llari va erishiladigan natijadir. Har bir xonanda o’z ijrosiga ijodiy yondashadi. Bu, albatta, o’zbek xalq ijrochiligiga xos. Qolaversa, xonanda ijro etayotgan asariga bir yangilik kiritishga harakat qiladi. Mumtoz musiqada, avvalo, asarni asl holicha o’zlashtirish lozim. Uning mukammal talqiniga erishish uchun harakat qilinadi. Shaxsiy talqinini shakllantirish jarayonida esa turli ijrolarni o’rganib, ularning negizida asarning yangi variantlarini yaratishga urinib ko’radi. Xonanda yuqorida keltirilgan talqinga xos xususiyatlarni mukammal egallagandan so’ng, shunga yarasha bilimdan bahramand bo’lgach, ijro talqinida ustozona munosabatlar ko’rina boshlaydi. Ana shular xonandaning shaxsiy talqini bilan bog’liq jihatlar sifatida ijro yo’lini belgilab beradi. Xonanda uchun bu jihatlar juda muhim va saboq jarayonida ustozlardan olingan bilim, yaxshi natijalar berishi muqarrar. S.Begmatov yozganidek: “Har bir ijrochining pardani to’g’ri his etishi va talqin etishi uning ma’naviy dunyosi, bilim va amaliy ijro ko’nikmalari bilan bog’liq. Hofizning ma’naviy dunyosi qanchalik boy bo’lsa, uning ijrosi shunchalik jozibali, sof va rang-barang bo’ladi. U qanchalik ustozlar va meros an’analarini o’zlashtirgan bo’lsa va boy tajriba orttirsa, talqin etayotgan musiqiy ohanglarini shunchalik ishonarli, chuqur tushungan holda, teran his etib, barcha imkoniyatlari doirasida mazmunli tarannum (ifoda) etadi” 16 . 16 Shu kitob, 23-bet.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I.Akbarov. Musiqa lug’ati.-T., 1987. I.Rajabov “Maqomlar.-T., 2006. Yunus Rajabiy. O’zbek xalq musiqasi. V jild.-T., 1957. Yunus Rajabiy. Shashmaqom V tom.-T., 1966. Yunus Rajabiy. Musiqa merosimizga bir nazar.-T., 1978-y. S.Begmatov, “Hofizlik san’ati”.-T., 2007. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi.- T., “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashri. O’.Rasulov. “An’anaviy xonandalik o’qitish metodikasi”.T., 2006. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. I harfi. B. Qodirov. Iste’dod. “Tafakkur” jurnali .-T., 2007. № 3. Д.Муллакандов. О некоторых особенностях и видах узбекского националного пения, //Народные музыканты Узбекистана.-Т., Гос. изд. 1959. K.Aлимбаева, M.Axмедов. Narodnыe muzыkantы Uzbekistana, 1- kniga.T., «Гос.изд.», 1959. B. Shomaxmudova Xor lug’ati.-Toshkent “Musiqa”, 2009. T.Qodirov Musiqa o’qitish metodikasi.-Toshkent, “Muharrir”, 2010. K.Bo’rieva “An’anaviy xonandalik” (Ayollar ovozlari uchun).-T., 2008. G.Muxamedova. Xonandalik uslubiyati asoslari.-T., 2007.

O'xshashlar

Ansambl

Yosh xonandalarni ansambl ijrochiligiga tayyorlash jarayonining kasbiy omillari

Komiljon Jabborovning hayoti va bastakorlik ijodiyoti

An’anaviy xonandalik kuylash maktabi shakllari

Saraxbori segoh