Saraxbori segoh - Musiqa - Referatlar

Saraxbori segoh

Yuklangan vaqt:

09.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6498.7626953125 KB

Ko'chirib olish

Saraxbori segoh Segoh maqomi to’liq bo’lgan olti qismli Shashmaqom turkumining beshinchisidir. Yirik shakldagi turkumlardan hisoblangan Segoh maqomining mushkulot va nasr qismlaridan iborat. Nasr amaliyotda “ashula bo’limi” deb ham yuritiladi. Ashula bo’limi ikki guruh sho’balarga bo’lingan, birinchi va ikkinchi guruh sho’balar deb yuritiladi. Bu borada maqomdon olim, mohir sozanda Is’hoq Rajabov o’z kitoblarida uqtirib o’tgan. Barcha xonanda va sozandalar musiqashunos olim Is’hoq Rajabovning “Maqomlar masalasiga doir” va “Maqomlar” kitobini doimo mutolaa qilib borishlari lozim. Bu kitoblar har bir an’anaviy xonanda va sozanda uchun doimiy qo’llanma bo’lishi lozim. Bu borada I. Rajabov: “Shashmaqomning ashula bo’limlari anchagina murakkab shakldagi sho’balardan tarkib topgan. Ular maqomlarning cholg’u bo’limidagi qismlari birin-ketin ijro etilgandan so’ng turkum tarzida aytiladi. Ashula bo’limlarida tuzilish jihatidan bir-biridan ajralib turadigan ikki xil sho’balar guruhi mavjud. Bulardan birinchisi, Saraxbor, Talqin, Nasr kabi sho’balar va Ufar qismi, ikkinchisiga, asosan, Savt – mo’g’ulcha shaklida tuzilgan sho’balar kiradi. Olti maqomdagi turdosh sho’balar kuy-ohanglari jihatidan har xil bo’lsada, ularning doira usullari bir xildir”, – deb, maqom o’rganuvchilar uchun umumiy ma’lumot keltirgan. Demak, Shashmaqom tarkibidagi bitta maqomni turkumiy tarzda

o’zlashtirgan xonanda yoki sozanda boshqa maqomlarning tarkibi xususida ham oz bo’lsa-da, tushunchaga ega bo’lar ekan. Eng muhimi, maqomlarning usul jihatlari o’zgarmagan holda takrorlanishidir. Sho’ba nomlari o’zlariga mansub bo’lgan maqomlar, ba’zan sho’balar nomlari bilan qo’shib ataladi. Masalan, Saraxbori Navo, Nasri Segoh, Talqini Segoh va h.k. Saraxbor usulning nomi, Segoh esa tovushqator-lad asosini anglatadi. Ansambl xonandalari ijro etishlari lozim bo’lgan maqom yoki ashulalarning avvalo, mavzusini, ya’ni ohang mag’zini bilib olishlari darkor. Har bir maqom o’z mavzusiga ega. Tinglovchilar maqomning ohangida Iroq, Dugoh, Ushshoq yoki Rost ekanini bilib olishadi. Shu bois xonanda ham har bir maqomning xarakteriga xos tegishli ohanglarni o’zlashtira olishlari lozim. Segoh maqomining Nasr, ya’ni ashula bo’limi Saraxbori Segoh sho’basi bilan boshlanadi va ushbu turkumning boshlovchi asosiy sho’basi hamda eng yirik kichik turkumi hisoblanadi. Saraxbor iborasining ma’nosi ham “bosh xabar” dir. Unda Segoh maqomining asosiy ohang mag’zi va uning beqiyos jilvasi o’z aksini topgan. Saraxbori Segoh bir qator shoirlarning mumtoz g’azallari bilan aytiladi. Ushbu namuna Yunus Rajabiy nota yozuviga asoslangan bo’lib, Alisher Navoiyning “Qildilar” radifli g’azali bilan aytilgan. Bag’rimni tig’i hajr ila yuz pora qildilar, To yor ko’yidin mani ovvora qildilar.

Butkudek erdi vasl ila ko’nglum jarohati, Hijron qilichi birla yana yora qildilar. Mazmuni o’lmaku oti hijron g’ami degan, Yuz ming jafoni jonima yakbora qildilar. Turg’on yoshim oqidilar ul oy firoqida, Sobitlarimni kavkabi sayyora qildilar. Voiz uni surud erur ashg’oli ayshiga, Qismat kuyinda oniki, mayxora qildilar. May tutki jon davridin o’q tortilar iloj, Jamiki, charx davrini nazzora qildilar. Yorab, ne diy alarniki, miskin Navoiyni, Behushu aqlu bedilu, bechora qildilar. Xonish qiluvchi ansambl qatnashchilariga saraxbor so’z matnining ma’nosini tushuntirib berish lozim bo’ladi. Hazrat Navoiyning har bir g’azallari turfa ma’nolarni kasb etadi. Bizning tushunchamizda ushbu g’azalni kuylagan paytda quyidagi ma’nolarini anglagan holda talqin etish maqsadga muvofiqdir. G’azalning vazni “Muzorai musammani axrabi makfufi maqsur” dir. Bag’rimni tig’i hajr ila yuz pora qildilar, To yor ko’yidin mani ovvora qildilar. Bag’ri dilimni hijron, ayriliq xanjari, tig’i bilan yuz poralab, bo’laklarga qiymalab tashladilar. Yorning ishqida mani necha ovvorayu sarson qildilar. Bu yerda shoir umumiy holatini bayon qilib xabar bermoqda. Ijroda ham tinglovchini ushbu holatga tayyorlash maqsadga muvofiqdir.

Butkudek erdi vasl ila ko’nglum jarohati, Hijron qilichi birla yana yora qildilar. Birgina visoliga yetishmoq bilan ko’nglimning jarohati bitib, tuzalardi, ammo hijronning qilichi bilan yana qalbimni yaraladilar. Jarohatining davosini, nima orqali shifo topishini aytib, buni bedavo dard emasligini bildirib, eslatib o’tmoqda. Mazmuni o’lmaku oti hijron g’ami degan, Yuz ming jafoni jonima yakbora qildilar. Aytilishi hijron g’ami deyilgani bilan, aslida, mazmun- ma’nosi o’lmoqlikdir, nechunki, jonimga yuz mingta jafoni bir bora urinishda soldilar. Navoiy deyarli barcha g’azallarini baytma-bayt ma’no va holat jihatidan kuchaytirib, avj – kulminatsion nuqtaga yetkazadi. Mazkur g’azal ham baytma-bat mazmun jihatidan bo’rttirmoqda. Bu baytda oldingi holatning kuchliroq, kuchaytirilgan ko’rinishi tasvirlanyaptiki, g’azalning mat’la baytidagi hijron dardi, endi uning ismigina hijron, asli jonni tark etishlik ekanini ta’kidlab, birgina xanjar bilan yuz mingta jafo etganligini mubolag’a qilmoqda. Turg’on yoshim oqidilar ul oy firoqida, Sobitlarimni kavkabi sayyora qildilar. U oyyuzlini firoqida ko’zimdan yoshlar oqizdilar, ana shu ko’zlarimni doimiy harakatlanuvchi yulduzlar sayyorasi kabi qildilar. Bilamizki, ko’zlar qorachig’i doimiy harakatlanuvchi a’zo sanaladi. Bu yerda ko’z yoki qorachig’ ma’nosidagi so’z qo’llanilmagan. Ammo, nazarimizda, shoir yoshim oqdilar, deb,

albatta, ko’ziga ishora qilmoqda. Va ana shu qorachig’larini doimiy harakatlanib turuvchi sayyoralar, yulduzlarga qiyoslab, oldingi baytga zidlashuv qilmoqda. Chunki avvalgi baytda o’lmoqlik, jonni jismini tark etishligi xususida so’z yuritilgan bo’lsa, bu yerda tiriklik nishonasi bo’lgan ko’zning harakatlanishi haqida gap bormoqda. Demak, Navoiy oldingi baytda jisman emas, qalban halok bo’lishni nazarda tutgan. Vo’iz uni surud erur ashg’oli ayshiga, Qismat kuyinda oniki, mayxora qildilar. Pand-nasihat aytuvchining ovozi shug’ullanuvchilar turmushiga yoqimli musiqaday bo’ladi, chunki uni qismat kuyida mayxo’r, ichkilikka ruju qo’ygan qildilar. Qismat, taqdir bitigidan kuy kuylanganda shoir mayxo’rga aylanmoqda, sababi nasihat darslarini o’qiyotgan, amru-ma’ruf qilayotgan voizning ovozi ma’ruza tinglovchilar uchun yoqimli musiqadek bo’lmoqda. May tutki jon davridin o’q tortilar iloj, Jam’iki, charx davrini nazzora qildilar. Endi may tutinglar, jismimga qaytadan jon o’qi tortilsin, butun charx – aylanish, taqdir davriga nazar tashlayin. Mana shu baytda g’azal biz yuqorida keltirgan avj nuqtasiga yetadi. Ya’niki, endi shoir may ichib, butun taqdir yo’llariga, nafaqat o’zining butun insoniyat charxiga, ya’ni olam va odam, zamon va makon, borlik va yo’qlik, baqo va fano masalalariga nazar tashlamoqlikka ehtiyojini bayon qiladi. Albatta, bu yerda may tasavvufiy ma’noda keltirilgan.

Yorab, ne diy alarniki, miskin Navoiyni, Behushu aqlu bedilu, bechora qildilar. orab, endi nima ham deyinki, chorasiz Navoiyni aqlidan ayirib behush, dilsiz, qalbsiz bechoraga aylantirib qo’ydilar. Maqta’ baytida, albatta, shoirning taxallusi orqali imzosi qo’yiladi va chiroyli xulosa qilinadi. Bu g’azalda ham xuddi shunday, yo Tangrim, endi o’zing ayt, meni aqlu hushum, qalbimdan ayirib chorasiz, miskin ahvolga solib qo’yganlarni nima deb atay, deb munojot qiladi. Segoh maqomining xarakterli xususiyatlari uning kuy ohangida jo bo’lgan mazmun, odatda, sog’inch tuyg’ulari, hijron onlarining hissiy jarayoni bilan bog’liq ekanligini tushunish mumkin. Shuning uchun “Saraxbori Segoh” ning ijro jarayonida xonandalar ana shu onlarni eslab, sog’inch holatidagi obrazni ifoda etishga harakat qilishi lozim. Segohning asl mazmunini ochib berishda bu, albatta, kerak ekanligini e’tirof etish lozim. Ansambl tarkibidagi har bir xonanda bu hissiyotni sezishi, anglashi va xonish qilishda bunga asoslar talqin etishi kerak. Shunda Segohning asl ohangini tarannum etish mumkin bo’ladi. Segohni soxta ohangda ijro etish yaxshi natija bermaydi. Shu bois ehtirosli (me’yoridagi) ijro etish maqsadga muvofiq bo’ladi. Ansambl ijrosida asar so’zining matni ham alohida ahamiyat kasb etadi. Matnning ayol yoki erkaklar tarannumi uchun mos keladigan baytlarini to’g’ri tanlash ham muhimdir. Ijroda yuqori jozibaga erishish hamda asar dramaturgik rivojini ovozlarga mos

holatda shakllantirish ham ijroning yutuqlaridan biridir. Shuning uchun ovozlar almashinuvi va birgalikdagi talqinni asarga mutanosib taqsimlash yaxshi natijalar beradi. “Saraxbori Segoh” Segoh maqomi ashula bo’limining birinchi guruh sho’balariga tegishli bo’lgan birinchi turkumidir. Segohda 6 ta tarona mavjud. Sarahbordan keyin uning barcha taronalari ketmaket ijro etiladi. Taronalar Saraxborning davomidir. Ularning hammasi bir bo’lib, bir turkum hisoblanadi. Saraxbor va uning taronalari musiqiy kuyida alohida ohang asos bo’lsa, ularning usul jihatlari turlichadir va har bir tarona o’zining doira usuliga ega. Saraxborni ijro etishdan oldin uni yaxshilab tushunib, o’rganib olish lozim. O’zlashtirish vaqtida esa ularning har biriga alohida to’xtalib o’tish kerak. Har bir ustoz, o’qituvchi tanlagan asarining hamma xususiyatlarini, avvalo, o’zi bilishi kerak. Birinchidan, bu asarning shakli, diapozoni, so’z-matni, ohangi va ulardan kelib chiqadigan ma’nolarni yaxshi anglagan bo’lishi kerak. Bu jihatlarni asarning nomlanishidan yoki qaysi turkum tarkibiga kirishidan ham bilib olish qiyin emas. Agarda tushunmagan joyi bo’lsa, Shashmaqomni o’rganishga bag’ishlangan kitoblardan, musiqashunoslarning tadqiqotlaridan o’qib, o’rganib olishi mumkin. Ikkinchidan, asar haqidagi ma’lumotlarni talabalarga yaxshilab tushuntirib berish kerak. Bu talabalarga asar haqidagi tushunchalarini boyitishga yordam beradi va tasavvur qilishlari uchun zarur hisoblanadi. Qolaversa, asarni ijro etish uchun qanday xarakterda talqin qilishda

yo’l-yo’riq vazifasini bajaradi. Uchinchidan, so’z-matn va ohangni to’g’ri anglab kuylash uchun asos bo’ladi. Xonish paytida asar mazmunini tasavvur etib kuylashlarida aniq tushuncha bo’ladi. Shundan so’ng asarni o’rganishni boshlash mumkin. Ansambl bo’lib kuylashning asosiy jihatlari: o’qituvchi ansabl ishtirokchilarini ovoz imkoniyatlarini bilishi; juft (jo’r) ovozlarni to’g’ri tanlab taqsimlashi; umumiy kuylash va yakka ovozlarga ajratib olishi lozim. So’ng asar diapozoni, so’z matnining ma’nolariga qarab bo’lib o’rganishni (ijroni) boshlaydi. Yosh, boshlovchi o’qituvchilar va talabalar uchun uslubiy ko’rsatma sifatida “Saraxbori Segoh” ning taronalarini, ansambl ijrosini bayon etib o’tishga harakat qilamiz. O’zbek mumtoz musiqa namunalari, shular qatorida shashmaqom tarkibidagi ashula yo’llarining barchasi cholg’u muqaddima bilan boshlanadi. Saraxbori Segohning cholg’u muqaddimasida maqomning asosiy kuy ohangi yangraydi. Bu Segoh maqomining asosiy kuy ohangi, ya’ni “Segoh mavzusi” hisoblanadi. 1-misol, Saraxbori Segohning boshlang’ich cholg’u muqaddimasi:

Segoh maqomining asosiy mavzusi birinchi xatda to’liq ifodasini topgan va buni yaxshilab eslab olish maqsadga muvofiqdir. Cholg’u muqaddimadan keyin aytim muqaddimasi boshlanadi va bu an’anaviy musiqaning birinchi tarkibiy qismi “daromad” deb yuritiladi. Maqomlarning ashula bo’limidagi daromad “birinchi xat” deb yuritiladi va asar davomida so’zmatnining har bir misrasi alohida xatlar tarkibida 2-xat, 3-xat, 4- xat deb tartiblashtiriladi va ijro etiladi. 2-misol: Aksariyat holatlarda ansambl qatnashchilariga asarning boshlang’ich pardalari past ovozlardan boshlanganligini, maqomlarning xususiyatini hamda o’ziga xosligini inobatga olib taqsimlangan. Asarning boshlang’ich qismi ayol ovozlariga mos.

Shuning uchun daromadni ayol ovozlardan boshlash o’rinlidir. Darhaqiqat, Saraxbori Segoh daromadida ayol ovozlardan boshlanishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Birinchi xat ikki jumladan iborat bo’lib, unda ayol va erkak ovozlarini alohida ko’rsatish kerak. Bu bilan avvalo ijroning rang-barangligini namoyon etish mumkin. Va asosiy maqsad bo’lgan ansamblning ovozi to’g’ri kelishini bilib olish lozim. Shuning uchun birinchi jumlani ayol ovozlarga va ikkinchi jumlani erkak ovozlarga berish o’rinli bo’ladi. 1-xat erkak ovozlar bilan nihoyalanadi. 2-misol: Birinchi xat 10 taktli hang bilan yakunlanadi, bu o’ziga xos hang Segoh mavzusini yorqinroq ko’rsatishga xizmat qiladi. Shu bois uning ijrosini aniq va ehtirosli tarannum etish maqsadga muvofiqdir. Shundan so’ng cholg’u kuyisiz ikkinchi xatga o’tiladi. Ikkinchi xat odatda “Miyonxona” deb yuritiladi. Miyonxona o’rta

pardalarda ijro etiladi. Saraxbori Segohning miyonxonasi ham hanglarga boyligini qayd etish lozim. 4-misol:

Ikkinchi xatni yana ayol ovozlar bilan boshlash o’rinli bo’ladi. Ikkinchi jumladan erkak ovozlar davom ettiradi. Ikkinchi xat to’rt jumladan iborat hanglarga ulanadi. Hanglarni ham matnga qarab har ikki ovozlarning aytishuvi singari bo’linishi maqsadga muvofiqdir. Ketma-ket almashib ijro etilgandan so’ng xatning oxirgi to’rtinchi jumlasida barcha xonandalar birgalashib yakunlaydilar. Bu, albatta, asar salohiyatini namoyish etish bilan izohlanadi. Navbatdagi ijro etiladigan bo’limni cholg’u tayyorlab beradi va Saraxborning dunasr, ya’ni oktava yuqori pardalarda ijro etiladigan bo’limi boshlanadi. Saraxbori Segohning dunasrida asosiy mavzu qaytariladi. Qizig’i shundaki, bu o’rinda asosiy Segoh mavzusi “Namudi Segoh” ko’rinishida keladi. Namud ham ikkiga bo’linib, ayol va erkak ovozlarning alohida ijrosi bilan davom ettiriladi. 5misol: Ansambl ijrochiligida ayol ovozlarni muntazam tarzda erkak ovozlar bilan almashinishida o’ziga xos ma’no bor. Buni bir necha

kerakli va zarur tomonlari bilan xarakterlash mumkin. Xususan, ansambl talqinida: – asarning har bir jumlasi alohida ovoz rangida talqin etiladi va ijro rang-barangligini ta’minlab beradi; – ayol va erkak ovozlarni o’zaro aytishuvi, musobaqasi shakllandi va ijodiy munosabatni boyitadi; – ijroning jozibasini ko’taradigan savol-javob ohang tizimi yuzaga keladi va xonandalarning tasavvuri doirasida tafakkurini ishga solishga undaydi; – ijro etilayotgan asarning yaxlitligini namoyon etishda har bir jumlaning yakunlanganligi, o’ziga xos mustaqilligi va asar rivojidagi birligini ko’rsatib beradi; – asar tarkibidagi navbatma - navbat kelayotgan har bir jumlalarga o’ziga xos tayyorlab beradi; – ansambl ijrosidagi jo’shqinlik, jamoaviy ijro jozibasini yaratib beradi. Navbatdagi keladigan 3-xat asarni avj tizimiga tayyorlash desa bo’ladi. Shuning uchun erkak ovozlar tomonidan amalga oshirilgani ma’quldir. (Ayol ovozlar ham ijro etishlari mumkin, lekin ovozlarni o’ta qiynash ham bemaqsad qilingan ishdir. Shuning uchun ayol ovozlarni baland pardalarda urintirmaslik maqsadga muvofiq). Odatda ustozlarning ansambl ijrochilik an’analarida maqomlarning avj tizimi aksariyat hollarda erkak ovozlar tomonidan ijro etib kelingan. Saraxbori Segohning ijrosi ham katta

mahorat talab etuvchi maqomlar qatoriga kiradi. Shuning uchun 3xatdan boshlab erkak ovozlarni bo’lib-bo’lib ijro ettirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Ansambl ishtirokchilarini juft ovozlarga (imkoniyatiga qarab ovozlari bir-biriga moslarini tanlab) bo’lib olish lozim bo’ladi. IV – V va VI xatlarda asosan avjlar ijro etiladi, ya’ni avjlar silsilasi desa ham bo’ladi. Bu asarning kulminatsion qismidir. Avj tizimining boshida Navo namudi keladi. 6-misol:

Ushbu namudni yuqori pardali erkak ovozlarga topshirish lozim (ijroni yakka xonandalarga va jo’r ovozli xonandalarga bersa ham yaxshi natija berishi mumkin). Ular jumlalarni bo’lgan holda, bir-birini to’ldirishlar evaziga ketma-ket ijro etib, avj tizimining turli pog’onalar jozibasini ko’tarinki ruhda ko’rsatib berishlari kerak. Ovoz talqinining ravonligi, shiddatli tarannumiga e’tiborliroq bo’lish talab etiladi. Saraxbori Segohning VI xati avjlar tizimining yana bir bosqichidir. Bu xat asosan Orazi Navo namudiga asoslangan. 7misol: Buni jozibali ijro etish lozim bo’ladi. Asosiy pog’onalardan chekinmasdan, ladning tizimida ijro etiladi. Ushbu namud asarning yakuni bo’lmish pirovard qismiga tayyorlab beradi, VII xatga olib keladi. Bu avj tizimini o’ziga xos xulosalash desa ham bo’ladi. VII xat asarning yakunlovchi qismi bo’lib, ayol ovozlar talqinida sokinlikni ta’minlab boshlash lozim va sekin-asta xatning

ikkinchi jumlasidan erkak ovozlar qo’shiladilar. Natijada ansamblning barcha ishtirokchilari birgalikda ijro etadilar va Saraxborni yakunlaydilar. Saraxborlarni yakunlash juda muhim, asar yakuniga etishi kerak. Hech bo’lmaganda bir soniyaga to’xtab, keyin taronalarni boshlash maqsadli bo’ladi. Saraxbori Segohning o’z salohiyati bor. Bu asarning ijrosi ham shunday bo’lish kerakki, insonlarning xijron, sog’inch, qo’msash kabi ruhiy holatlarini ifodalovchi ohangda talqin qilishga erishishni o’ylab ijro etish kerak. Shunda Segoh maqomining Saraxbori ijrosi maqsadiga erishish mumkin. 8-misol: Saraxborlarning taronalar bilan to’laligicha ijro etish maqom san’atining qonunlaridandir. Turkumiy asar bo’lgan Saraxborlarning Segoh maqomi sho’basi ham to’laligicha ijro etib kelingan. Odatda Saraxbor yakuniga yetgandan keyin ustozlar maqomlarning ansamblli ijrolarida taronalarga o’tganlar. Taronaga o’tishda ustozlar uch uslubdan foydalanganlar. Xususan: birinchisida, Saraxbor tugagandan keyin bir takt usul berib, birinchi taronaga o’tilgan; ikkinchisi, Saraxbordan so’ng bitta usulni o’tkazib, keyin ijroni boshlaganlar. Buni usul bilan o’tish deyilgan; uchinchisi,

taronaga tegishli bo’lgan daromadni cholg’uda chalib berib, keyin xonishni boshlaganlar. Ansambl uchun avvalo har uch usulni yaxshilab uqtirish lozim. Talabalar ularni yaxshilab anglab olganlaridan keyin birini tanlash maqsadga muvofiq bo’ladi. Ular keyingi yoki oldingi ijrolarni qaysi uslubda bo’lmasin yo’llarini bilib oladilar. Shu bois ular uch uslubni bilib olgach, keyin ulardan birini tanlab, vaziyatga qarab ijroga o’rgatish maqsadga muvofiq bo’ladi. Eng muhimi, ijroning nuqsonsizligini ta’minlashdan iborat. Chiroyli va toza ijroga erishish juda ham muhim. Odatda taronalar Saraxborning asosiy mavzusidagi g’oyani davom ettiradilar. Ularning usullari, albatta, o’zgarib keladi. Har bir tarona o’zining usuli va tezlik sur’atiga ega. Muhimi, ularning uzluksizlik, bir-biriga ulanish joylarini yaxshi anglanishidadir. Segoh taronalari ham oltita va ular turli usullarda ijro etiladi. Saraxbori Segoh taronalarida usul sekin-asta yurgiziladi. Usullarning murakkablashishi ohangni jonlanishiga ham sabab bo’ladi. Jo’shqinlik va e’tibor bilan ijro etish talab etiladi. Usullar taronalarning xarakteriga ham ta’sir etadi. Taronalar Saraxborga nisbatan kichik shaklga ega. Sho’baning 1-taronasi Tarje’i Segohning doira usuliga asoslangan. Sur’ati unga ko’ra yurgizilib ijro etiladi. Taronaga ustoz Yu.Rajabiy Huvaydoning “Nogahon gulzor aro yorim mening” so’zini qo’yib ijro etgan. Nogahon gulzor aro yorim mening Sayr aylab kirsa dildorim mening.

Desalar yoring yuzi monandi gul, Ushbu so’zdin kelgusi orim mening. Emdi ul mah ishqi birla bo’ldi der, Bul Huvaydo yig’lamoq korim mening. 1-taronani ayol ovozlar boshlab berganlari ma’qul. Shu bilan birga, ovozlarni juftlagan holda taqsimlash yaxshi natija berishi mumkin. Erkak va ayol ovozlarning almashinuvini aytishuv uslubiga yo’naltirish lozim. 9-misol: 2-tarona birinchi taronaga bog’lab ijro etilgan. Kuy sur’ati ham o’zgacha, takt hissasi ham uch chorakni tashkil etadi. 2-tarona birinchisiga nisbatan sur’atiga ko’ra sal jonliroq. Ohangi birinchi

taronaning davomi sifatida shakllangan. Doira usuli ham o’ziga xos bir jumlani tashkil etadi. Unda ikki taktli usul, ya’ni bir usul ikki takt davom etadi. Lekin olti chorakli usul tizimining mazmunini beradi. Ohang esa bir usulda (ikki taktda) bir jumlaga mos keladi. Taronaning matniga ijro jarayonida qo’shimcha yordamchi so’zlar juda ko’p ishlatilganligini ko’rish mumkin. Taronaning kuy-ohang mavzusi shuni talab etadi va o’ziga xos jozibani tashkil etadi. Bundan tashqari, ohang rivojida qaytarishlar ham ko’p uchraydi. Bu ijro jarayonida ovozlarning almashinuvi, savol-javobni joyiga qo’yib ishlatish uchun imkoniyatlar yaratib beradi. Taronaning so’z matni: Ul sha’mi jamol o’tig’a parvonalig’im yor masti tuman, Bozoki dilash az poyi ozorai mast yor mastu dilam. Shirin labash az poi vay, xun xorai mast masti tuman, Dar rohi vafo, hamisha po basti tuman, g’am xori tuman. 2-tarona talqinida ovozlar almashinuvi yana qisqaradi. Shuning uchun ayol ovozlarni juftlab taqsimlash lozim. Kuy shuni talab etadi. Bunga sabab so’zlarning ko’p marotaba qaytarilishi bo’lishi ham mumkin. Lekin ohang rivoji ham shuni talab qiladi. Birinchi jumlaning o’rtasidan ayol ovozlarga erkak ovozlarning qo’shilishi ijroni yanada jonlantiradi. 2-taronada rang-barang ovozlarning

teztez almashinuvi, savol-javob uslubini qo’llash uslubidan foydalanish ijroga joziba bag’ishlaydi. 10-misol: Saraxbori Segohning uchinchi taronasi ikkinchi taronadan unchalik farq qilmaydi. Har ikki taronaning usuli bir xil. So’z matni ham shunga mos: Qila boshlading menga zulmikim, Sitam etdi jabru jafolaring, Ki vafog’a va’dalar aylabon, Qani va’dalarga vafolaring, Ruhima go’zal xati mushkiso, Labi la’li nuktai jon fazo, Ko’zu qoshi ham biri xush ado, Meni o’rtadi shu balolaring.

Menga noz qildi tag’ofiling, Dili jon duoga yugurdilar, Ko’z uchi bilan qarading kulib, Talabiga yetdi gadolaring. Necha yil ko’ngul, necha yil fig’on, Qilib o’tayin ani ko’yida, Dili tosh ekan asar aylamas, Bu fig’on ila bu navolaring. Uchinchi taronaning sur’ati ikkinchiga nisbatan sezilarli darajada tezroq ijro etish kerak. Buni notadagi metronomdan ko’rish mumkin va e’tibor berish kerak. Shu sabab uchinchi taronani ikkinchi taronaning mazmunan davomi deyish mumkin. Lekin ularning ohangida farq bor. Ohang mavzusida ushbu narsa kuzatiladi. Shunga e’tibor berib ijro etish lozim. Ijro jarayonida ovozlar taqsimotiga e’tibor, jozibani namoyon etadigan holda yondashish lozim. Uchinchi taronani erkak ovozlar bilan boshlash mumkin. Shundan so’ng har bir jumlada ayol ovozlar bilan almashinib boradi. Rang-baranglik uchun ovozlarni juftlab berish mumkin. 11-misol:

Saraxbori Segohning 4-taronasi murakkab usulga ega. Taronalar borgan sari murakkablashib borishi shunda yaqqol seziladi. Hazrat Navoiyning murakkab usulga mos keladigan g’azali tanlangan: May birla yuzing tim-tim, ahgarmu ekan oyo Yo sho’la aro bir- bir, ahgarmu ekan oyo. Har sori qulog’ingda, gavharmu ekan, yohud, Har joni bila oying, ahtarmu ekan oyo. El desa Navoiyni, kim javr ila tark etdi, Ishqingni senga bu so’z, bovarmu ekan oyo.

Ushbu tarona oldingilaridan har tomonlama murakkabligi bilan ajralib turadi. Taronaning takt o’lchovi 13/4. 13 hissali usul. Bu usul 13 chorakda yozilgan bo’sada, ijro paytida ikkiga bo’lib ijro etiladi, ya’ni 7 – 6 hissaga. Sur’atning tezligi uchun jo’shqinroq ijro etish talab etiladi. Taronaning oxirigacha har bir usul bir jumlaga to’g’ri kelgan va ijroda ham har bir jumla alohida ovozlarda talqin etiladi. Taronani ayol ovozlar boshlaydi. Erkak ovozlar bilan almashinib, misra yakunidagi jumla ikkinchi marotaba qaytarilishida erkak va ayol ovozlar birlashgan holda ijro etadilar va misrani yakunlaydilar. To’rtinchi tarona shu zaylda ijro etiladi. 12misol: Saraxbori Segohning 3 va 5-taronalarining usuli va ularning tezligi ham deyarli bir xil. Ular faqat ijroda jonliroq va shunga mos

talqin etilishi lozim. So’z matni qisqa bo’lsada, takrorlar evaziga taronaning ko’lamini ko’rsatib ijro etiladi: Suhsur degan qush bo’lur, Tortsam pati bo’sh bo’lur, Yor oldiga borganda, Yigit ko’ngli xush bo’lur. Suv oqar tosh ustida, Sallasi qosh ustida, Suyganim esga tushganda, Lay bo’ldingmi yorim. 5-taronaning ijrosidagi ovozlarning almashinuviga e’tibor berish lozim. Turkumning dramaturgik cho’qqilaridan hisoblanadi. Shu bois ko’tarinki ruh bilan jozibador talqin qilishga harakat qilish lozim bo’ladi. 13-misol: Turkumning oxirgi 6-taronasi o’ziga xos vazmin xarakterga ega. Shu bois bo’lsa kerak so’z matnining ham vaznlari bir xil:

G’amza bilan olib jonim, O’sar qora zulfing seni, Sabo tongi nasimidin, O’sar qora zulfing seni. Yozilsam yorning bog’ida, Qishlasam ko’ksi tog’ida, Subhidam sahar chog’ida, O’sar qora zulfing seni. Tong yulduzi porlab, porlab, Shona bilan zulfing tarab, Tong saharda yaltirab o’ynar, O’sar qaro so’zing seni. Bir qaraganda 5-taronaning davomi desa ham bo’ladi. Ularning usulida farqi bor, xolos. Vazmin ufor usuliga asoslangan. Sur’at ham deyarli o’zgarmagan. Ularning ketma-ketligi ijroda ham bilinmay ketadi. 14-misol:

Saraxbori Segohning yakunlovchi taronasida suporish qismi mavjud. O’z o’rnida suporish ham alohida tarona xususiyatlariga ega. Shuning uchun bo’lsa kerak, ijrochilik amaliyotda suporishni “yettinchi tarona” deb ham yuritiladi. Suporishning o’ziga xosligi talqincha usuliga asoslangan. Takt o’lchovi quyidagicha: 3/4; 3/8. Suporish yakunlovchi qism. Shuning uchun ansambl to’laligicha, barcha ayol va erkak xonandalarning birgaligida ijro etiladi. 15misol:

Saraxbori Segoh ijro uchun murakkab maqomlardan biri hisoblanadi. Uning ijrosi uchun maqom ohangini, so’z matnlarini yaxshilab o’zlashtirib olish lozim. Lekin ijro etish jarayonida xonandalarda katta ishtiyoq uyg’onishi muqarrar. Chunki Segohda har bir insonning ichki kechinmalarini, tuyg’ularini ifodalashda va ehtiros bilan talqin etishda o’ziga xos joziba mavjud. Saraxbori Segohning taronalari ham Saraxborning o’zidek mushkulroq. Bu nafaqat musiqiy ohanglarining rivojlanishlarida, balki ularning doira usullarida ham sezilib turadi. Ayniqsa, ijro etishda alohida e’tibor berish talab etiladi. Segoh maqomi ustoz san’atkorlar rahbarligi ostida bir necha bor ijro etilgan. Har bir ijroda ham ustozlar ansamblning talqinida ovozlar bo’linishiga, erkak hamda ayollarning ovozlariga o’ziga xos e’tibor bilan yondashganlar. Ustoz san’atkor, akademik Yunus

Rajabiy rahbarligida ijro etilgan namunasi haligacha barcha yosh ansambllar uchun o’rnak vazifasini o’tab keladi. O’zbekiston teleradiosi qoshidagi, Yu.Rajabiy rahbarligidagi maqom ansambli. (1967-y.) Ustoz san’atkorlar Saraxborni juda katta mahorat, ehtiros bilan, ovozlarni o’rniga qo’yib talqin etishgan. Asarning har bir jumlasi ma’nolariga mos keladigan alohida ovozlarda talqin etilgan. Maqomlarni ansambl bo’lib ijro etishda ashulani ovozlarga (xonandalarga) taqsimlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ustoz Yunus Rajabiy Saraxbori Segohni ijro etish jarayonida ayol ovozlaridan unumli foydalanganlar. Ayollarning ovozlari ehtirosliligi shu paytdagi ijrochilarning baland salohiyatga egaligidan bo’lsa ajab emas. Bundan tashqari, erkak ovoz ijrochilari ham saralangan va zamonasining dongdor xonandalari bo’lgan.

Shuning uchun bu ijro juda mukammal talqin etilgani e’tirof etilgan. Hattoki, ustoz bu ijroda kimlarning uslublaridan foydalanilgani xususida “Musiqa merosimizga bir nazar” kitobida alohida to’xtalib o’tgan: “Ansambl faoliyatida maqomotning ijrochilik an’analari va mashhur ustozlar, jumladan, Hoji Abdulaziz Abdurasulov, Mulla To’ychi Toshmuhamedov, Levicha, M.Tolmasov, Shorahim Shoumarov, G. Mullaqandov kabilarning aytish uslublaridan barakali foydalanildi” 1 . Bu ham ustozning kamtarona munosabatlari va yoshlar uchun ibrat namunasidir. Shu bois bo’lsa kerak, har bir ijodkor ana shu namunaga asoslanadi va ijodiy yondashib keladi. Ijro amaliyotida Saraxbori Segohning ijrosiga ana shunday ijodiy yondashib ijro etish 20 yildan so’ng, yangi yosh xonandalar va O’zbekiston xalq artisti Abduhoshim Ismoilov rahbarligida amalga oshirilgan. Buning uchun rahbarning rahbarlik bilimi, salohiyati, eng muhimi ustozlardan olgan o’giti va ustozlarning (o’zbekona qilib aytganda duosini) ijozatini olgan bo’lishi juda muhim. Shuning uchun bo’lsa kerak, ustoz Abduhoshim Ismoilov Saraxbori Segoh talqiniga o’ziga xos yondashdi. Ijro ham turli uslublar bilan boyitildi. Mazkur ijro Yu.Rajabiy talqinidan unchalik farq qilmaydi, lekin ijodiy yondashilgani sezilib turadi. 1 Yunus Rajabiy. Musiqa merosimizga bir nazar, T., 1978.11-b.

O’zbekiston Respublikasi “Badiiy jamoalar”direksiyasi qoshidagi Yunus Rajabiy nomidagi maqom ansambli. Badiiy rahbar – O’zbekiston xalq artisti Abduhoshim Ismoilov (2015-y.) O’tgan asrning 80-yillariga kelib sozandalik san’ati juda rivojlanib ketdi. Cholg’ularning ansambldagi yakkanavozliklariga ham katta e’tibor berila boshlandi. Har qanday mohir san’atkor uchun ansambl tarkibida yakkanavozlikni namoyish etish faxrga aylandi. Albatta, buning uddasidan chiqish uchun mohir bo’lish lozim bo’lgan. Bunga jur’at etishni ham o’ziga xos qiyinchiliklari bo’lgan. Ustoz san’atkor, mohir sozanda va bastakor Abduhoshim Ismoilov o’zining barcha imkoniyatlarini ansambl ijrosida namoyish etishga erishgan desam mubolag’a bo’lmaydi. Chunki ushbu ijroda ansambl tarkibi, avvalo, cholg’ular bilan to’ldirilgan. Shunga yarasha ijro ham ancha boyitilgan. Ovozlarning bo’linishiga ham

yakkanavoz va yakkaxonlarga nisbatan o’ziga xos yondashilgan. Oldingi ijroda daromad erkak ovozlar bilan boshlangan bo’lsa, keyingi ijroda bu vazifa ayol ovozlarga topshirilgan. Ovozlar taqsimoti, yakka ijrolar va ansamblli ijrolar ham o’ziga xos amalga oshirilgan. Avvalo, ansambl ijrosiga ijodiy yondashish uchun rahbarda shunga mos salohiyat, musiqiy meros, ayniqsa, Shashmaqom an’analaridan muayyan bilim, Shashmaqom ijrochilik an’anasiga xos tajriba va ustozlarning ishonchi (o’zbekona qilib aytganda duosi)ni oqlagan bo’lishi lozim. Ushbu qo’llanmani yaratishdan maqsad ham ustozlar an’analaridan kelajak avlodni bahramand etish. Mustaqillik davriga kelib maqom ijrochilik san’ati sezilarli rivojlandi. Ta’lim jarayonining o’rta va boshlang’ich tizimlarida joriy etildi. Ustozlar an’analarining doimo dasturulamal bo’lishi kelajak avlod bilimlarining asosli va mustahkam bo’lishining garovi desak mubolag’a bo’lmaydi. Qolaversa, Shashmaqomning murakkab Saraxborlarini taronalari bilan ijro etish O’zbekiston davlat konservatoriyasining talabalar ansambllari tomonidan munosib amalga oshirilmoqda. Zamonamiz yoshlarining bunga barcha imkoniyatlari mavjud ekanligi ularning baxtidir.

O’zbekiston davlat konservatoriyasi “An’anaviy ijrochilik” kafedrasi talabalar ansambli.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I.Akbarov. Musiqa lug’ati.-T., 1987. I.Rajabov “Maqomlar.-T., 2006. Yunus Rajabiy. O’zbek xalq musiqasi. V jild.-T., 1957. Yunus Rajabiy. Shashmaqom V tom.-T., 1966. Yunus Rajabiy. Musiqa merosimizga bir nazar.-T., 1978-y. S.Begmatov, “Hofizlik san’ati”.-T., 2007. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi.- T., “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashri. O’.Rasulov. “An’anaviy xonandalik o’qitish metodikasi”.T., 2006. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. I harfi. B. Qodirov. Iste’dod. “Tafakkur” jurnali .-T., 2007. № 3. Д.Муллакандов. О некоторых особенностях и видах узбекского националного пения, //Народные музыканты Узбекистана.-Т., Гос. изд. 1959. K.Aлимбаева, M.Axмедов. Narodnыe muzыkantы Uzbekistana, 1- kniga.T., «Гос.изд.», 1959. B. Shomaxmudova Xor lug’ati.-Toshkent “Musiqa”, 2009. T.Qodirov Musiqa o’qitish metodikasi.-Toshkent, “Muharrir”, 2010. K.Bo’rieva “An’anaviy xonandalik” (Ayollar ovozlari uchun).-T., 2008. G.Muxamedova. Xonandalik uslubiyati asoslari.-T., 2007.

O'xshashlar

Shashmaqom asarlari namunalari. Tarje’i buzruk. Garduni buzruk

An’anaviy xonandalik kuylash maktabi shakllari

Yosh xonandalarni ansambl ijrochiligiga tayyorlash jarayonining kasbiy omillari

Turk va Ozarbayjon musiqasi

Xorazm ashulachilik maktabi namoyandalari