Xalq cholg’ularida ijrochilik. Ijrochilik holati (postanovka). Ijro dasturini shakllantirish - Musiqa - Referatlar

Xalq cholg’ularida ijrochilik. Ijrochilik holati (postanovka). Ijro dasturini shakllantirish

Yuklangan vaqt:

07.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

19.3408203125 KB

Ko'chirib olish

Xalq cholg’ularida ijrochilik. Ijrochilik holati (postanovka). Ijro dasturini shakllantirish Reja: Ijro dasturini shakllantirish  Ijrochilik holati(postanovka)

Xalq cholg’ularida ijrochilik fanining asosiy maqsadi muayyan cholg’uda ijro etish sir-asrorlarini o’rgatib borishdan iborat. Ma’lumki, barcha fanlar o’zining asosiy tushunchalariga ega bo’lib, ular aynan u yoki bu sohaga tegishli bo’lgan holda, muayyan soha masalalarini to’liq ochib berishda muhim vositalardan biri hisoblanadi. Ana shunday sohalardan biri - zamonaviy musiqa san’ati ham bir qancha turlarga tarmoqlanib, uning barcha yo’nalishlari alohida rivojlanib bormoqda. Ular: musiqa nazariyasi, musiqa tarixi, musiqa tanqidchiligi, kompozitsiya, dirijyorlikning barcha turlari (xor dirijyorligi, xalq cholg’ulari, simfonik, estrada, damli cholg’ular orkestrlari dirijyorligi), vokal san’ati, an’anaviy xonandalik san’ati, cholg’u ijrochiligi (barcha cholg’ular bo’yicha), estrada cholg’u va vokal san’ati, elekromusiqa, musiqa ijrochiligining zamonaviy yo’nalishlari (jaz musiqasi, rok, pop yo’nalishlari) kabi juda keng qamrovli sohalarni o’zida mujassam etadi. Musiqaning barcha sohalariga tegishli bo’lgan nota, nota yo’li, kuy sur’ati, musiqiy xotira, musiqiy shakl, musiqiy terminlarning barchasi, musiqiy janrlar, kompozitorlar ijodiyoti, frazirovka, badihago’ylik, kompozitsiya, improvizatsiya, dinamika, dirijyorlik, auftakt, melizmlar, artikulyatsiya, ekspozitsiya, rivojlov, repriza, ijro madaniyati, ijro repertuari, konsert ijrochiligi kabi ko’plab tushunchalar musiqa ilmining asosiy tushunchalari bo’lib, ular aynan sohaga oid bo’lgan fikr va ma’lumotlarni ifoda etishda qo’llanilishi sir emas, albatta. Xalq cholg’ularida ijrochilik fanining asosiy tushunchalari esa musiqa ilmining barcha tushunchalari bilan birga aynan cholg’u ijrochiligi, xususan, milliy cholg’ularda o’qitishning aksariyat ijrochilik bilan bog’liq bo’lgan o’ziga xos jihatlarini o’zida aks ettiradi. Ular: milliy cholg’ular; cholg’ular oilasi; cholg’u, sozlash; ijrochilik holati; tovush hosil qilish va uni boshqarish; mizrobli sozlar; urma-zarbli, urma-torli cholg’ular; zarblar; tremolo; yakka zarb; bilak zarb; bidratma; sayqal; molish; kashish; kamon; pozitsiya; applikatura asoslari; chap qo’l tezligi; o’ng qo’l xususiyatlari; kadensiya; etyud; gamma; ansambl; orkestr; musiqiy bezaklar; va hokazolar.

Ushbu tushunchalarning mazmun-mohiyati cholg’uda ijro etish sir- asrorlarini o’zlashtirish masalalarini ifodalashdan iborat. Musiqiy ta’limning xalq cholg’ularida ijrochilik yo’nalishi bo’yicha olib boriladigan darslarda ana shu tushunchalar orqali talabalarga mavzular, amaliy mashg’ulotlar, ko’nikma va malakalar o’rgatib boriladi. Ular nazariy bilimlar bilan bevosita bog’liq bo’lsada, ko’proq amaliy ahamiyat kasb etadi. Chunki cholg’ularda ijro etish san’atini amaliy mashqlar, tinimsiz shug’ullanish, ijodiy izlanishlar orqaligina o’zlashtirish mumkin. Amaliy mashg’ulotlarda olib boriladigan darslar ham asosiy tushunchalar orqali amalga oshirilib, talabalarning ijro mahoratini rivojlantirib borishda muhim omillardan biri bo’lib xizmat qiladi. Konservatoriyaning birinchi kursiga xalq cholg’ulari yo’nalishi bo’yicha o’qishga kirgan talaba ixtisoslik bo’yicha dastlabki darsga kirganda albatta, o’qituvchi talaba bilan o’zaro suhbat qiladi. Bunda talabaning oliy ta’limgacha bo’lgan o’rta ta’lim muassasasida olgan bilimlari tekshirib ko’riladi. So’ngra talaba o’z cholg’usini yaxshilab sozlashi va ustoz talab qilgan bir nechta asarlarni ijro qilib berishi talab etiladi. Ijro natijasidan talabaning ixtisoslik bo’yicha olgan bilim va ko’nikmalari aniqlab olinadi. Shuningdek, uning dunyoqarashi, bilimlari, ijrochilik mahorati, qobiliyati, imkoniyatlari chamalab olinishi kerak bo’ladi. Bu o’z navbatida talabaning butun kurs uchun shakllantirilishi lozim bo’lgan ijro dasturiga o’z ta’sirini o’tkazadi. Ya’ni, aynan talabaning qobiliyati va ijro ko’nikmalarini hisobga olgan holda ijro dasturi shakllantiriladi. Bunda albatta, o’quv rejasidagi va kafedradagi mavjud talablar asosida dastur shakllantirilishi talab etiladi. Ijro dasturini shakllantirish O’zbekiston davlat konservatoriyasida 5150700 – Cholg’u ijrochiligi (Xalq cholg’ularida ijrochilik) bakalavriat ta’lim yo’nalishida ta’lim dasturlarini amalga oshirish tizimga solingan bo’lib, ushbu fan bo’yicha amaliy (yakka) mashg’ulotlar olib borilishi nazarda tutiladi. Bu – yakka mashg’ulotlarda o’zlashtirilgan bilimlarni, amaliy ko’nikmalar orqali mustahkamlab borishga yordam beradi.

Xususan, amaliy (yakka) mashg’ulotlarda har bir mavzu yuzasidan cholg’uni chalib ko’rish, kuylarning biror qismini notaga qarab ijro etib, tinglovchiga ta’sirchanligi xususiyatlarini takroriy tajribalar (repetitsiyalar), ijro talqinlari orqali sinab ko’rish yaxshi natija beradi. Amaliy (yakka) mashg’ulotlar ayrim asarlarning ijro talqinlari (musiqiy yozuvlari)ni tinglab ko’rish, tajriba (repetitsiya)lar vositasida o’z ijodiy (yoki ijro) yo’nalishini aniqlash kabi zarur ko’nikmalarni shakllantirishga qaratiladi. Musiqiy ijro yozuvi namunalarini turli uslublarda yozib olib saqlash, sadolanish variantlarini tahlil orqali o’rganish vazifalari ham qo’yiladi. 1-kurs bakalavriat tabalasining o’sayotganini ijrochilik amaliyotlarining samarali tashkil etilganligidan kuzatish mumkin. Talabalar butun o’qish jarayonida ixtisoslik sinfida olgan bilimlari va ijrochilik ko’nikmalarini, sinov-imtihonlarda, akademik konsertlarda, sinf konsertlarida, kompozitorlar ijodiga bag’ishlangan kechalar, bayram konsertlari, hamda Respublika va Xalqaro tanlov-festivallarda qatnashishlari, ularni ijrochilik mahoratlarini yanada oshirishda yordam beradi. Talabaning 1-kurs, ya’ni 1- va 2-semestrlar mobaynida o’rganishi lozim bo’lgan O’zbekiston kompozitorlari asari (kuylar), jahon kompozitorlari asari (kuylar) etyud va gammalar, yirik shakldagi asar, bastakorlar ijodidan, Shashmaqom asarlaridan namunalar, qardosh xalqlar kompozitorlari ijodidan asarlar, mohirona (virtuoz) asarlar har bir talaba uchun alohida (individual) tanlab olinib, ijro dasturi shakllantirib olinadi. Darslikda yoritilgan musiqiy janrlar fanning taqdiqlangan va joriyga kiritilgan o’quv dasturi bo’yicha tanlangan. Qolaversa, O’zbekiston davlat konservatoriyasining “Xalq cholg’ularida ijrochilik” kafedrasi tomonidan yillar davomida shakllantirilgan, kursma-kurs belgilangan xususiy talablar majmuasi ham mavjud. 1-kurs talabalari boshqa ustozlar sinfida shu janrlar va uslublarda yaratilgan turli kompozitorlarning asarlarini o’rganishlari mumkin. Ular murakkablik darajasi bo’yicha albatta oliy ta’lim talablariga va har bir talabaning imkoniyatlariga to’g’ri kelishi kerak. Darslikda notasi berilgan asarlar faqat namunaviy dastur sifatida taqdim etilgan. “Qashqar rubob” ixtisosligining 1kursi

ta’lim jarayonlari mobaynida ijrochilik mahoratini yangi bosqichda o’zlashtirish uchun dastavval ijro dasturini shakllantirish zarur, bu o’quv yili boshida amalga oshiriladi. Misol tariqasida ushbu darslikka asos qilib, bir talabaning iqtidorini inobatga olgan holda “Talaba shaxsiy rejasi”ni tuzsak. O’rtacha ijrochilik mahoratini egallagan talaba uchun namuna sifatida 1-o’quv yiliga quyidagi ijro dasturini tavsiya etiladi. 1-semestrga ijro dasturi namunasi: 1) O’zbek xalq kuylaridan “Gulbahor va tanovor” 2) O’zbekiston kompozitori asari sifatida Q.Komilovning “Fantaziya”si 3) Jahon kompozitorlari asari sifatida P.Chaykovskiyning “Kuz qo’shig’i” kuyi; 4) Bastakorlar ijodi namunasi sifatida M.Murtazoyevning “Tamanno” ashulasi; 5) Yirik shakl namunasi sifatida M.Otajonovning qashqar rubob va orkestr uchun konserti. 2-semestrga ijro dasturi namunasi: 1) I-kurs uchun majburiy gammalar; 2) Mohirona etyud sifatida Q.Nazarov Etyud №3 3) Mohirona etyud sifatida O.Nazarov Etyud №15 4) Mohirona asar sifatida V.Asevedoning “Braziliyalik kichkintoy” kuyi; 5) Shashmaqom asarlari namunasi sifatida “Buzruk” maqomidan “Tarjei Buzruk”, “Garduni Buzruk” 6) Qardosh xalqlar kompozitorlari asarlari namunasi sifatida H.Xanmamedovning Tor va simfonik orkestr uchun №3 Konserti I-qism; Ijrochilik holati(postanovka)

Xalq cholg’ulari yo’nalishi bo’yicha konservatoriyaga o’qishga qabul qilingan talaba ixtisoslik bo’yicha birinchi darslarni yana o’sha ijrochilik holati bo’yicha ko’nikmalarini takomillashtirishdan boshlaydi. Sababi, cholg’ularda o’qitish ishida dastlab cholg’uni to’g’ri ushlash, o’ng va chap qo’llarning to’g’ri qo’yilishi, cholg’uga nisbatan to’g’ri joylashish, tana qismlarining erkinligi kabi ko’nikmalarning o’zlashtirilishi va aynan mana shu ijrochilik holati keyinchalik mohir sozanda darajasiga erishishda eng asosiy omillardan biri ekanligidir. Bunday ko’nikmalar musiqiy ta’limning ilk bosqichida, ya’ni, Bolalar musiqa va san’at maktabida shakllantirilsada, bu holatga yetarlicha e’tibor bermaslik natijasida keyinchalik yuzaga keladigan jiddiy kamchiliklar ta’limning aynan konservatoriya bosqichida ham ishlash talab etiladigan jiddiy masalalardan biri bo’lib qoladi. Konservatoriyaga o’qishga kirgan talaba ma’lum darajada bilim va ko’nikmalarga ega bo’lsada, uning ijrochilik holatida ayrim nuqsonlar ko’zga tashlanadi. Tajribada kuzatilishicha, ko’pincha ayrim murakkab passajlar, asarning murakkab qismlari qancha shug’ullanilmasin, talab darajasidagi ijroga erishib bo’lmaydi. Bunga aynan chap yoki o’ng qo’lning nuqsonlari sabab bo’layotganligiga aksariyat hollarda mutaxassislar ko’p e’tibor qaratishmaydi. Ana shunday nuqsonlardan biri bu chap qo’l barmoqlarning rubob dastasiga perpendikulyar qo’yilishidir. Bunda chap qo’l barmoqlari oldinga chiqib ketishi natijasida dasta kaftga qo’yiladi va barmoqlarning erkin harakatlanishi chegaralanib qoladi. Ayniqsa oddiy gammada yoki passaj ijrosida pozitsiya almashinishida tovushning, ya’ni musiqa ohanglarining “uzilib” qolishi yuzaga keladi. Talaba qancha ko’p shug’ullanmasin baribir tekis tovush eshitilishiga erisha olmaydi. Bundan tashqari barmoqlarning dasta pardalarini sezishi ham kamayadi. Chunki barmoq pardani tik bosadi. Bu esa tovushni sifatli sadolantirish, sadolanish davomiyligini his qilish, tovushlarni biridan ikkinchisiga “olib o’tish”, milliy musiqiy bezaklar - “bidratma”, “to’lqinlatish”, “molish”, “kashish”, “glissando” ijrosini o’zlashtira olmaslikka olib keladi. Birgina shu kamchilik barmoqlarni tordan torga o’tishini qiyinlashtiradi, chunki bunday holatda barmoq torlarda “sirg’almasdan” balki,

“sakrab” harakat qiladi, akkordlar olishni qiyinlashtiradi, chunki barmoqlar oldinga chiqib ketganligi ularning almashishini qiyinlashtiradi. Kuzatiladigan kamchiliklardan yana biri bu chap qo’l barmoqlarining dastadan ko’tarilib ketishi, yoki pastga tushib ketishidir. Bu holatda ham ijro texnikasi pasayadi, tovushlar tekisligi buziladi. Chunki barmoq har bir notani bosish uchun alohida ortiqcha vaqt sarflaydi. Yoki o’ng qo’lda uchraydigan kamchiliklardan hisoblangan - rubob kosasi holatining noto’g’riligidir. Bunda o’ng qo’l oldinga chiqib, yoki orqaroq tortilib qolishi tovushning bo’g’iq yoki quruq jaranglashiga sabab bo’ladi. Rubob kosasi noto’g’ri ushlanganda kosa ichkariga kirib qolishi yoki bir oz oldinga chiqib qolishi natijasida kosaning mustahkam ushlanmasligi, uning doimo qimirlab turishi oqibatida o’ng qo’l kuchining kamayishiga, qiyin shtrixlarda tovush yomon chiqishiga, sozandaning tez charchab qolishiga sabab bo’ladi. Kosaning noto’g’ri ushlanishi rubob dastasining yuqoriga ko’tarilib ketishiga yoki yuqori pozitsiyalarda chap qo’l barmoqlari harakatlarining cheklanishiga olib keladi. O’ng qo’l holatida mizrob(mediator) ushlashda ko’zga tashlanadigan kamchilik – bu bosh barmoqning holati bo’lib, unda bo’g’inlarning bukilmasligi qolgan barmoqlarning ham noto’g’ri joylashishi ko’zga tashlanadi. Bu holat mizrobni yaxshi sezilmaslikka, tovush kuchi va sifatining kamayishiga, uzoq vaqt ijro eta olmaslikka, ijro paytida mizrobni boshqara olmaslikka olib keladi. Ayrim hollarda esa hatto ijro paytida mizrobni qo’ldan tushirib yuborish holatlariga ham olib keladi. Talabada yuqoridagi nuqsonlar mavjud bo’lar ekan, u yuqori ijro texnikasiga erisha olmaydi. Demak, qashqar rubobda ijro mahoratini takomillashtirish jarayonida dastlabki amalga oshiriladigan ish bu- ijrochilik holatini to’g’rilash bo’lib, uni o’qituvchining qat’iy nazorati ostida muayyan vaqt davomida amalga oshirish samarali natijaga olib keladi.

Savollar: 1) Ijro holati(postanovka) deganda nimani tushunasiz? 2) Chap qo’l holatini to’g’ri qo’yish uchun qanday mashq qilish kerak? 3) Agar rubob kosasi noto’g’ri ushlansa, sozanda ko’rinishida qanday o’zgarishlar yuz beradi? 4) Mizrobning noto’g’ri ushlanishi qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin? 5) O’ng qo’l barmoqlari bo’g’inlari qay holatda bukilishi kerak? 6) Chap qo’lda uchraydigan nuqsonlar ijroda qanday kamchiliklarga sabab bo’ladi?

O'xshashlar

Ijrochilik mahoratini takomillashtirish

Amaliy ijrochilik mashg’ulotlari

Cholg’u ijrochilik tarixi va qashqar rubob ijrochilik amaliyoti

Mustaqillik yillarida o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik san’ati

Amaliy ijrochilik mashg’ulotlari. Asarni fortepiano jo`rligida ijro etish