T.Jalilov nomidagi davlat akademik xalq cholg‘ulari orkestri faoliyati - Musiqa - Referatlar

T.Jalilov nomidagi davlat akademik xalq cholg‘ulari orkestri faoliyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1065 KB

Ko'chirib olish

T.Jalilov nomidagi davlat akademik xalq cholg‘ulari orkestri faoliyati Reja: 1. Orkestrning sayyor konsertlari juda erta boshlandi. 2. Faoliyatining birinchi yillarida orkestr repertuari asosan xalq kuylaridan iborat edi 3. O‘zbek xalq cholg‘ulari orkestrining muvaffaqiyatli konsert faoliyati

T.Jalilov nomidagi davlat akademik xalq cholg‘ulari orkestri faoliyati O‘zbek davlat filarmoniyasi qoshidagi xalq cholg‘ulari orkestri. Diridyor A.Petrosyans 1938-yilda o‘zbek davlat filarmoniyasi qoshida nota orqali ijro etadigan o‘zbek xalq cholg‘ulari orkestri tashkil etiladi. Ushbu orkestrga taniqli cholg‘ushunos va mahoratli dirijyor Ashot Petrosyans rahbar etib tayinlanadi. U Nikolay Mironov g‘oyasini ilmiy asoslangon holda davom ettiradi. Faoliyatining birinchi kunidan boshlab A.Petrosyans asosiy e’tiborni soz masalasiga qaratadi, natijada barcha cholg‘ular modernizatsiyalashtiriladi. So‘ngra orkestr tarkibini shakllantirish hamda ushbu jamoa uchun repertuar yaratish ustida ishlaydi. 30-yillarning oxiri, aniqrog‘i 1939-yilda o‘sha davr uchun namunali bo‘lgan, o‘zbek xalq cholg‘ulari (modernizatsiyalashtirilgan va yangitdan yaratilgan cholg‘ular asosida) orkestrining tarkibi aniqlanadi. Uning asosini g‘ijjaklar oilasi (g‘ijjak I-II, alt, bas va kontrabaslar) tashkil etgan. Torli-chertma cholg‘ular guruhi: prima-rubobi, qashqar va afg‘on ruboblari hamda torni o‘z ichiga qamrab olgan. Damlilar: modernizatsiyalashtirilmagan nay va qo‘shnaydan, zarblilar - doyradan iborat edi. Bulardan tashqari simfonik orkestrning mis damlilaridan - truba, voltorna va trombonlar ba’zi bir partituralarda 50-yillargacha qo‘llanilgan. Cholg‘ular oilasining yaratilishi ko‘p ovozli ijrochilik imkoniyatlarini kengaytirdi. Orkestrning sayyor konsertlari juda erta boshlandi. U umumta’lim maktablari, zavod va fabrikalarda, kolxoz va sovxozlarda konsert beradi. 1940-yilda orkestrning respublika bo‘ylab birinchi katta konserti bo‘lib o‘tgan. Ular Qo‘qon,

Marg‘ilon, Namangan va boshqa shaharlarda chiqishlar qilgan. Ushbu konsertlarning ba’zi birlari haqida tomoshabinlar ko‘chalarda yopishtiriladigan afishalar orqali emas, balki eskicha urf-odat bo‘yicha karnaychilar orqali ogohtirilgan 1 . 1941-yilning bahorida orkestr ikki xafta davomida Kattaqo‘rg‘on suv omborining qurilishida bo‘lib, bir necha konsert dasturlarini namoyish etadi. Shu bilan birga kanal ochilishiga bag‘ishlangan tadbirda ham ishtirok etadi. O‘sha paytdagi qiyinchiliklar – bu orkestrni kadrlar hamda cholg‘ular tarkibi bo‘yicha shakllantirishdan iborat edi. Dastur ham yo‘q edi, u ham orkestr bilan birgalikda yaratildi. Faoliyatining birinchi yillarida orkestr repertuari asosan xalq kuylaridan iborat edi. Ayniqsa mashhur o‘zbek xalq kuylari “Qashqarcha” va “Usmoniya” tomoshabinlar tomonidan sevib tinglangan. Shuningdek konsertlarda turli xalq kuylari, jumladan, tojikcha “Aspanjoyiman”, ukraincha “Reve ta stogne Dnipr shirokiy”, gruzincha “Suliko”lar ijro etilardi. Orkestr dasturiga ushbu jamoa uchun 1937-yilda N.Mironov tomonidan yozilgan ayrim partituralar ham kiritilgan. Ular orkestr uchun moslashtirilgan I.Shtrausning “Persidskiy marsh” va qayta ishlangan xalq kuylari “Ulparivash” hamda “Segoh”dan iborat edi. Diqqatga sazovor tomoni shundaki, o‘sha davrda jamoada ishlaydigan sozandalar ham orkestr uchun xalq kuy-qo‘shiqlarini qayta ishlay boshlaydi. O‘zbek xalq cholg‘ulari orkestri uchun ana shunday namunali qayta ishlangan asarlardan biri orkestr g‘ijjakchisi S.Gabrielyan tomonidan amalga oshirilgan “Roq Qashqarcha” va S.Aliev qayta ishlagan “Gulyor” asarlaridir. Ilk qayta ishlangan asarlarning xarakterli xususiyatlardan biri - bu tovushlarni qaytarish orqali garmoniya hosil qilishdan iborat edi. Kuy o‘zgartirilmagan holda saqlanardi, polifonik usullar mavjud emas edi. Bunday holatda qayta ishlangan asarlar xuddi orkestr uchun cholg‘ulashtirilganga o‘xshardi, ba’zi bir joylarda akkord tovushlari qo‘llanilardi. 1 Вызго Т, Петросянц А. Узбекский оркестр народных инструментов. Т., 1962, с.50

“Roq Qashqarcha” S.Gabrielyan tomonidan o‘zbek xalq cholg‘ulari orkestri uchun jamoa aynan unison ijrodan ko‘p ovozli ijroga o‘tish davrida qayta ishlangan edi. Ushbu partiturada orkestr tovushlari asosan bir-birini takrorlaydi, lekin takrorlanishda fon va asosiy kuy bo‘rttirib ko‘rsatilgan: Tempo di Marcia Birinchi g‘ijjaklar odatga ko‘ra asosiy kuyni ijro etadi, bas va kontrabaslar esa jo‘rnavozlik vazifasini bajaradi. Kuyni qayta ishlashdan asosiy maqsad orkestr sozandalarini ansambl bo‘lib, bir vaqtda aniq, tekis va intonatsiya jihatdan toza ijro etishga o‘rgatish edi. Bundan tashqari “Roq Qashqarcha” ritmik jihatdan ham boy ijro imkoniyatlarga ega. Shuningdek ushbu asar ritmik tuzilishlarning ko‘pligini hamda jo‘shqin ufor usullarini namoyon etadi:

“Roq Qashqarcha” kuyi dirijyor oldiga orkestr ijrosida bir xil dinamikaga erishish va asar mazmunini yorituvchi raqsona xarakterni ifodalash kabi vazifalarni qo‘yadi. Asar muallifining samarali urinishi - bu bir ovozli milliy musiqani ko‘p ovozli ifoda vositalari bilan umumlashtirishdan iboratdir. Ushbu asar badiiy estetik jihatdan tarixiy ahamiyatga ega. Chunki O‘zbekistonda ko‘p ovozli orkestrlarning shakllanishida u ilk qadam hisoblanadi. S.Aliev tomonidan uyg‘ur xalq kuyi “Gulyor” quyidagi tarkib uchun qayta ishlangan: nay pikkolo, nay I-II, surnay I-II, qo‘shnay, chang I-II, prima rubobi, qashqar rubobi, afg‘on rubobi, dutorlar beshligi (prima, sekunda, alt, bas, kontrabas), nog‘ora, doyra va g‘ijjaklar beshligi (g‘ijjak I-II, alt, bas, kontrabas). Diqqatga sazovor tomoni shundaki, S.Aliev asar boshida prima, sekunda va alt dutorlarni qo‘llamaydi, asarning o‘rta qismida esa butun orkestr tarkibini jalb etadi. Ehtimol, muallif bunday cholg‘ulashtirish orqali uyg‘ur xalq kuylarining o‘ziga xos xususiyatlarini, ijrochilik an’anasini bo‘rttirib ko‘rsatmoqchi bo‘lgandir, balki bu uning fakturani rang-barang tarzda namoyish qilish uchun amalga oshirgan fantaziyasidir. Asar shakl jihatdan keng ko‘lamli bo‘lishiga qaramay,

faktura esa yorqin ishlangan. Partiturada unison ijro xususiyatlari original tarzda amalga oshirilgan, kuy rivoji esa gorizontal yo‘nalishga asoslangan. Unda unison ijro orkestr tarkibi orqali talqin etilganday tuyuladi. Shu sababdan unison va pedal tizimi solosi, kuchli hissani ta’kidlovchi ayrim tovushlar alohida ko‘rsatilgan. Nafis dinamik bo‘yoqlar va zarblar cholg‘ulashtirishda kuy yo‘nalishining ravonligini ta’kidlaydi: Ayniqsa orkestr uchun asosiy mavzuni uyg‘ur xalq musiqasiga xos bo‘lgan murakkab ritmik shakllarda unison tarzda ijro etish qiyinchilik tug‘dirardi. Ushbu qiyinchiliklarni engish uchun har bir cholg‘u guruhi o‘z partiyalarini alohida o‘rganib, so‘ngra birgalikda ijro etishi lozim. Notasiz ijro etgan sozandalar uchun nota orqali ijro etishga o‘tishi nihoyatda murakkab edi. Kuyning mashhurligiga qaramay sozandalar uchun dirijyor izidan borishi juda qiyin edi. “Gulyor” partiturasida kuy yo‘nalishining turli cholg‘ular guruhi o‘rtasida taqsimlanishi, vaqt-vaqti bilan pauza qilib, asosiy mavzudan chetga chiqib, ikkinchi darajali vazifani bajarishi va yana orkestr ish maromiga kirishi kuzatiladi. Ijro uchun yagona dinamikani talab etuvchi tutti, usul sezgisi, sur’at va zarblarni bir xil xis etish qiyinchilik tug‘dirardi. Asarning o‘rta qismida har bir cholg‘u guruhining tembrini alohida bo‘rttirib hamda ularning turli birikmalarini aniq ko‘rsatish lozim. “Gulyor” asarining 3qismi ijrochilik jihatdan eng murakkabi hisoblanadi. Bu erda torli-chertma cholg‘ular jo‘rnavozlik vazifasini, torli-kamonli cholg‘ular esa bir cholg‘u guruhidan ikkinchi cholg‘u guruhiga o‘tadigan kuy yo‘nalishini ijro etadi: Allegro

Unison ijroning xususiyatlari har bir cholg‘u ijrosidagi badihago‘ylik, ya’ni improvizatsiya orqali namoyon bo‘ladi. Orkestr fakturasi murakkab- lashadi, kuy, jo‘rnavozlik, bas tovushlari va doira usullaridan tarkib topgan 4 ta yo‘nalish paydo bo‘ladi va bu ijrochilar uchun ma’lum qiyinchiliklarni vujudga keltiradi. Chunki ularning eshitish qobiliyati birdaniga 4 ta har xil tovush qatlamlarini qabul qilishga o‘rganmagan edi. Asosiy mavzuning takrorlanishi, jo‘r bo‘luvchi ovozlar hamda pedal tovushlari ham ijro uchun qiyin bo‘lib tuyulardi. Shunday qilib, “Gulyor” partiturasi o‘sha davrdagi orkestr ijrochiligi muammolarini o‘zida mujassam etib, ushbu muammolarni hal etishdagi ilk qadam hisoblanadi. Mutal Burxonov qayta ishlagan buxorcha qo‘shiq “Mavrigi” ijro jihatdan juda qiziqarli tarzda amalga oshirilgan. U quyidagi tarkib uchun mo‘ljallangan: 3 ta nay (nay pikkolo, nay I-II), 2 ta qo‘shnay (I-II), surnay, 2 ta chang (I-II), prima, qashqar va afg‘on ruboblari, dutorlar, dutor baslar, dutor kontrabaslar, zarbli cholg‘ular (katta nog‘ora va doira), g‘ijjaklar beshligi (g‘ijjak I-II, alt, bas va kontrabaslar). “Mavrigi” asarini qayta ishlashda kompozitor chiroyli ifoda vositalari majmuini yaratish uchun cholg‘ularni birlashtirish va taqqoslash usulini mohirona tarzda namoyon etgan: Tempo di valse Asar asosini mavzu ohangidan kelib chiqqan holda jo‘r bo‘luvchi ovozlar bilan o‘rab olingan raqs xarakteridagi ohista kuy tashkil etadi. M.Burxonovning asarlarni qayta ishlashdagi xarakterli xususiyati o‘sha davrda qayta ishlangan

asarlar uslubiga xos bo‘lgan tovushlar va jo‘r bo‘luvchi ovozlarning takrorlanishidan iborat edi. Kompozitor cholg‘ularning chiroyli ijro imkoniyatlarini orkestr guruhlarini birgalikda va bir-biriga taqqoslash orqali namoyon etadi. Xalq kuyini qayta ishlashda har bir qaytarilishi registr, orkestr tembrlari va dinamik bo‘yoqlar hisobiga o‘zgacha yoritiladi. Fakturada gorizontal yo‘nalish vertikalga nisbatan ustunlik qiladi, garmoniya esa shunchaki kuyni qo‘llab turadi: “Mavrigi”ning boshqa xarakterli xususiyati kuyni qayta ishlash davomida dinamik belgilarning takma-takt o‘zgarilishidadir. P’esani badiiy jihatdan to‘laqonli ijro etish uchun har bir takt ustida diqqat bilan ishlash hamda tez-tez o‘zgaruvchi zarblarni mashq qilish talab etiladi. Bir vaqtning o‘zida bir cholg‘ular guruhida staccato, boshqalarida legatoning yangrashi, alohida mashq qilish orqali amalga oshiriladi, so‘ngra ushbu guruhlar birlashtiriladi. Har bir taktda dinamik belgilar o‘zgargan holatda, bir xil dinamika va zarbda unison ijroni amalga oshirish oson emas. Buning uchun solo chaladigan sozandalar bilan har bir taktda dinamika ustida alohida mashq qilish kerak. Ushbu asar bir qarashda shakl va faktura jihatdan murakkab emas, lekin ijro tomonlama katta e’tibor talab etiladi. O‘sha davrdagi dolzarb muammolardan biri - jamoa uchun maxsus asarning yaratilishi edi. Ko‘pincha orkestr sozandalari xalq kuylarini qayta ishlardi, mashhur asarlarni moslashtirardi, bundan tashqari ular birinchi maxsus asarlarni ham yaratganlar. Orkestr o‘zini mustaqil jamoa sifatida ko‘rsatgandan keyingina kompozitorlar maxsus asarlar yoza boshladilar. Orkestr o‘z faoliyatining birinchi yillarida yakkaxon va yakkanavozlarga jo‘rnavozlik vazifasini bajargan. Uning dasturiga juda ko‘p vokal asarlari kiritilgan

edi. Orkestr konsert dasturlarida 1939-1940 yillardagi Xamza qo‘shiqlari, R.Glier va T.Sodiqovning “Gulsara”, V.Uspenskiy va G.Mushelning “Farhod va Shirin” musiqali dramalaridan ariyalar, I.Dunaevskiyning “Vatan haqida qo‘shiq”lari uchrab turardi. Ushbu davrda xalq cholg‘ulari orkestri uchun maxsus asarlar yaratishda O‘zbekiston kompozitorlarining ijodiy faoliyati sezilib turardi. Asarlar orasida badiiy qiymatga ega bo‘lgan M.Burxonovning “So‘zsiz qo‘shiq”, G.Mushelning “Syuita”si, M.Levievning “Marsh”ini alohida ta’kidlash lozim. M.Burxonovning “So‘zsiz qo‘shiq” (1944) asari 1940-yillardagi eng yaxshi asarlardan biri hisoblanadi. U hozirgi kunda ham konsert dasturidan alohida o‘rin egallaydi. Asar quyidagi tarkib uchun yozilgan: nay I-II, qo‘shnay I-II, surnay, doira, nog‘ora, katta nog‘ora, dutor, tanbur, chang I-II, prima, qashqar, afg‘on ruboblari, g‘ijjak I-II, alt, bas va kontrabas. Asar ifodali emotsional musiqiy tili, yorqin, kuychan lirik mavzusi bilan o‘ziga jalb etadi. Dirijyordan chang I-II larning engil usuli va g‘ijjak altlarning pedal tovushlari ostida nozik qo‘shnay solosining yorqin yangrashi talab etiladi. Asar kompozitorning milliy kuychan qo‘shiqlarni yaxshi bilishidan dalolat beradi. M.Burxonovning “So‘zsiz qo‘shiq” asari o‘sha davrdagi asarlardan orkestr partiyalarining mustaqilligi, polifonik faktura va did bilan cholg‘ulashtirilganligi, zarblar va dinamikaning rang-barangligi bilan ajralib turadi. Asar o‘sha davrda turli-tuman kuy va tembr yo‘nalishlarini birga qo‘shib olib borish uchun dirijyorga ham ma’lum qiyinchiliklar yaratadi:

1963-yilda A.Liviev va A.Petrosyans tomonidan “So‘zsiz qo‘shiq”ni partiturasiga ba’zi bir o‘zgartirishlar kiritildi. Orkestrning zamonaviy tarkibidan kelib chiqib, tanbur cholg‘usi olib tashlandi va uning o‘rniga nay-pikkolo, dutor bas va dutor kontrabaslar qo‘shildi. Mana shunday ko‘rinishdagi ushbu estetik jihatdan bebaho, mazmunan boy va yorqin musiqa tiliga ega bo‘lgan asar hozirgi kunga qadar o‘zbek xalq cholg‘ulari orkestri repertuarida alohida o‘rin egallaydi. Keyinchalik M.Burxonov tomonidan qayta ishlangan “Mirza davlat” va “Qari navo” nomli cholg‘u kuylari paydo bo‘ladi. Ushbu asarlar turli tarkib uchun mo‘ljallangan edi, chunki orkestr tarkibi doimiy tarzda yangi cholg‘ular hisobiga kengayib borardi. O‘sha davrda o‘zbek xalq cholg‘ulari orkestriga A.Petrosyans tomonidan cholg‘ulashtirilgan eng qiziqarli asarlardan biri – bu E.Grigning “Per Gyunt” syuitasidan “Anitri raqsi” edi. Bu asar uchun o‘zining boy tembri, ijro imkoniyatlari, turli-tuman zarblari, o‘ziga xos dinamikaga ega bo‘lgan prima rubobi yakkanavozlik uchun juda to‘g‘ri tanlangan. Jo‘rnavozlik akkordlari ham cholg‘ular orasida juda yaxshi taqsimlangan. “Anitri raqsi” asarida har bir cholg‘u bir vaqtning o‘zida ham yakkanavoz ham jo‘rnavozlik vazifasini bajaradi. “Anitri raqsi” ijrosidagi qiyinchiliklardan biri ritmik tuzilishlarni aniq qo‘rsatib berishdan iborat edi.Tiniq jo‘rnavozlik, staccato ijrosi, kutilmagan taktning kuchsiz hissasidagi nozik aksentlarb, to‘satdan bir nyuansdan ikkinchisiga o‘tish, bir vaqtning o‘zida turli guruhlarda kreshendo va diminuendoning ijro etilishi, turli zarblar va dinamikalarda cholg‘ularning bir-birini to‘ldirib borishi, mavzuning bir cholg‘udan ikkinchisiga dinamik rivojlanish orqali o‘tishi sozandalardan katta mahorat talab etadi. A.Petrosyans tomonidan cholg‘ulashtirilgan asarning qiymati shundan iboratki, u o‘zbek xalq cholg‘ulari orkestri sozandalariga evropa mumtoz musiqasini o‘rganish uchun yo‘l ochib berdi. Shunday qilib, qayta ishlangan asarlar orkestr ijrochilik imkoniyatlarini rivojlantirishga, o‘zbek xalqining boy merosini ommalashtirish hamda dunyo mumtoz musiqasini ijro etish

ko‘nikmalarini egallashda katta ahamiyat kasb etdi. Qayta ishlangan asarlar orkestr repertuarini sezilarli darajada boyitibgina qolmay, balki yangi ijro imkoniyatlarini kashf etishga yordam berdi. 1948-yili Toshkent davlat konservatoriyasida xalq cholg‘ulari kafedrasining ochilishi jamoaning ijodiy o‘sishida muhim ahamiyat kasb etdi, uning eng yaxshi talabalari orkestr sozandalariga aylandi. Orkestr tarkibiga yosh, yaxshi tayyorlangan sozandalar – mahoratli mutaxassis kadrlarning jalb etilishi jamoa professional darajasining oshishiga yordam berib, O‘zbekiston san’atini Respublikamizdan tashqarida namoyish etishdek mas’uliyatli konsertlarda ishtirok etishiga yo‘l ochdi. Orkestr 1951-yilning noyabr oyida o‘zbek adabiyoti va san’ati dekadasi qatnashchilari tarkibida yana Moskvaga boradi. Moskvalik tinglovchilar orkestr va yakkanavozlar chiqishlarini iliq kutib oladi. Muhokama qatnashchilari o‘zbek xalq cholg‘ulari orkestri faoliyatiga katta e’tibor berib, ularning ijrochilik imkoniyatlari hali to‘laligicha yoritilmaganligini haqqoniy ravishda tasdiqlashadi. Dekada konsertlaridan tashqari jamoa mustaqil tarzda ham konsertlar beradi. Shundan so‘ng orkestr Ukraina, Latviya, Litva, Estoniya, Ozarbayjon, Armaniston, Gruziya kabi davlatlarda Rossiyaning Sankt-Peterburg, Kaluga, Murmansk, Qozon va boshqa shaharlarida o‘zbek milliy musiqa san’atini, kompozitorlar asarlarini tashviqot qiladi. O‘zbek xalq cholg‘ulari orkestrining muvaffaqiyatli konsert faoliyati va dekadada chiqishlari O‘zbekiston kompozitorlari ijodiyotini faollashtirdi. Orkestr dasturi G.Sobitovning “Tatarcha syuita”si (1947), S.Yudakovning “Tantanali uvertyura” va “Hamza mavzulariga syuita”si (1947), S.Boboevning “Bayram uvertyurasi” (1950) va “Chang va orkestr uchun konsertino”si (1952), F.Nazarovning “Yoshlar uvertyurasi” (1952) va “Qoraqalpoq mavzulariga rapsodiya”si (1956), Pak En Dinning “Koreyscha syuitasi” (1952), V.Knyazovning “Prima-rubobi va orkestr uchun konsert”i (1953), B.Gienkoning “Ukraincha syuita” (1954) va “Pamircha uvertyura”si (1958), G.Zubatovning “Fortepiano va orkestr uchun poema-rapsodiya”si (1956) kabi maxsus asarlar hisobiga boyidi.

S.Boboevning “Bayram uvertyurasi”, M.Levievning “Komsomol syuitasi”, M.Burxonovning “Mavrigi” va A.Petrosyansning “Buxorcha raqs”i orkestrning oltin fondiga kirgan va o‘sha davrda o‘ta mashhur bo‘lgan asarlar hisoblangan. Qayta ishlangan o‘zbek xalq kuylari B.Gienkoning “Gulbahor” va “Tanovar”, S.Alievning “Subhidam”, E.Shukrullaev va F.Vasilevning “Dutor bayoti”, M.Mirzaev va S.Gabrielyanning “Rohat” kuylari tinglovchilarda katta qiziqish uyg‘otdi. 1950-yilning noyabr oyida orkestr O‘zbekiston san’at ustalari: Halima Nosirova, Sora Eshonturaeva, Mukarram Turg‘unboeva, Nazira Ahmedova, G‘ulom Abdurahmonov, Komiljon Otaniyozov, Noila Xoshimova, Halima Komilova, Mehri Abdullaeva, Muhammadjon Mirzaevlar bilan birgalikda Xitoy xalq respublikasiga gastrol safariga boradi. Bu jamoaning ilk xorijiy safari edi. Konsert dasturi O‘zbekiston va qardosh respublikalar kompozitorlarining maxsus asarlari, orkestr uchun qayta ishlangan rus, o‘zbek, gruzin, uyg‘ur, turkman qo‘shiq va raqslari hamda M.Glinkaning “Ruslan va Lyudmila” operasidan “Chernomor marshi”, P.Chaykovskiyning “Evgeniy Onegin” operasining yakunlovchi sahnasi, E.Grigning “Anitri raqsi”, J.Bizening “Karmen” operasidan Eskamilo ariyasi, Dj.Rossinining “Seviliya sartaroshi” operasidan Figaro ariyasidan iborat edi. Konsert dasturidan joy olgan har bir asar xitoylik tomoshabinlar tomonidan katta olqishlar bilan kutib olindi. Ayniqsa Xitoy xalq san’ati va madaniyati arboblari jamoa chiqishlarini gulduros qarsaklar bilan qarshi oldi. Xattoki o‘zbeklar san’atiga bo‘lgan o‘zlarining tahsinlarini davomiy qarsaklar orqali har bir asarni “bis”ga qayta chaldirish orqali izhor etishdi. SHu bilan birga orkestr jamoasi va san’at ustalari o‘z repertuarlarini xitoylik do‘stlaridan o‘zlashtirilgan yangi asarlar hisobiga boyitishdi. 1952-yilda o‘zbek xalq cholg‘ulari orkestri yakkaxonlar: H.Nosirova, K.Ismoilova, A.Azimov, A.Mirzaeva, E.Yuldoshev va V.Sinelnikovlar bilan birgalikda Ukrainaga katta konsert safariga boradi. Orkestr dasturi o‘zbek va rus kompozitorlari asarlaridan tuzilgan edi. Orkestr uchun yozilgan asarlardan

N.Budashkinning domra uchun “Konserti”, S.Boboevning “Bayram uvertyu- rasi”, G‘.Qodirovning “Syuitasi” muhim ahamiyat kasb etdi. Shuningdek konsert dasturiga o‘zbek, rus, ukrain, arman va tojik xalq qo‘shiqlari ham kiritilgan edi. 1953-56-yillarda orkestrning ijodiy faoliyati ancha faollashadi. O‘zbekiston va qardosh respublikalar bo‘ylab gastrol safarlariga boradi. Ushbu jamoadan nusxa olgan holda o‘quv yurtlari va badiiy havaskorlik orkestrlari tashkil etiladi. Shu yillar davomida orkestr gastrol safarlari hamda A.Navoiy nomidagi opera va balet teatrida o‘tkazilagan qo‘shma konsertlardan tashqari, faqatgina Toshkent va uning atrofida 500ga yaqin konsertlar berdi. 1957-yilda 35 kishidan iborat orkestrning yoshlar tarkibi dirijyor Narimon Alimov rahbarligida yoshlar Butunittifoq festivalida qatnashib, “Dutor bayoti”, “Rohat”, B.Gienkoning “Qoraqalpoqcha syuitasi”, S.Boboevning “Bayram uvertyurasi”, Bize, Grig va boshqa klassik kompozitorlar asarlarini muvaffaqiyat bilan ijro etadi. Natijada festivalning I - darajali laureati va Oltin medal sohibi bo‘lishdi. O‘zbek xalq cholg‘ulari orkestri ijrochilik imkoniyatlarining ko‘pgina qirralarini o‘zida namoyon etuvchi S.Boboevning “Bayram uvertyurasi” 1950yillarda eng dasturiy asarlardan hisoblangan. Asosini xalq kuyi tashkil etgan uvertyura sonata shaklida yozilgan. Asarda kuy, ritm, lad tuzilishi, asta-sekin butun orkestr guruhlarini qamrab oluvchi musiqiy mavzuning rivojida yorqin milliy kolorit namoyon bo‘ladi. Shuningdek bosh va yordamchi partiyalarda yangraydigan ikki chorakli usul ham milliy o‘ziga xoslikni yaratadi: Allegro Asar muallifi orkestr guruhlarining alohida va birgalikdagi rang-barang bo‘yoqlarni ko‘rsatish uchun mavzuning bir cholg‘ular guruhidan ikkinchisiga

o‘tishini mohirona tarzda qo‘llaydi. Orkestr sadolanishidagi keskin o‘zgarishlar yorqin tovush dinamikasi manzarasini yaratadi. Asar yakunidagi to‘rtta oxirgi taktdagi akkordlarda PP dan ff gacha bo‘lgan dinamik kuchayish mavjud. Keyinchalik ushbu usul boshqa kompozitorlar asarlariga andaza bo‘ldi. Uvertyura dirijyordan taktning turli hissalaridan va turli ritmik tuzilishda boshlanadigan va tez-tez yakkanavozlik va jo‘rnavozlik vazifalarini bajaruvchi orkestr guruhlariga aniq ko‘rsatishni talab etadi. Shuningdek bo‘rttirib ko‘rsatilgan ritmik akkordlarning ifodali ijro etilishiga ahamiyat berish kerak. Doimiy keskin o‘lchov va ritmik ko‘rinishning (25 raqam) o‘zgarishi va turli xarakterdagi ikkita mavzuning birgalikdagi ijrosi katta qiyinchilik tug‘diradi: O‘sha davrda o‘zbek xalq cholg‘ulari orkestri uchun yozilgan asarlar orasida “Bayram uvertyurasi” ijro imkoniyatlari jihatdan eng muvaffaqiyatlisi hisoblanadi. U mavzu sifatining yaxshiligi, musiqaning bitmas-tuganmas xushchaqchaqligi tufayli tinglovchilar e’tirofiga sazovor bo‘lgan va hozirgi kunga qadar orkestr ijrosida yangrab kelmoqda. S.Boboev uvertyurasi bilan bir qatorda F.Nazarovning qoraqalpoq xalq kuylariga “Rapsodiya”si (1956, A.Petrosyans cholg‘ulashtirgan) o‘sha davr uchun yangi janr sifatida kirib keldi. Rapsodiya janrining musiqiy tili tushunarli bo‘lganligi sababli, jamoa ijrochilari tomonidan uni o‘zlashtirish oson kechdi. Rapsodiyaning birinchi qismi musiqaning milliy xususiyatlarini ta’kidlovchi rangbarang dinamik belgilarni qo‘llagan holda tantanali raqs xarakterida yozil- gan. Yakkanavoz va jo‘rnavoz cholg‘ular muvaffaqiyatli tarzda tanlanganligini

qayd etish lozim. Jo‘rnavoz tovushlar va doyra usuli qoraqalpoq xalq kuyining quvnoqligini namoyon etadi: Allegro non troppo Rapsodiyaning o‘rta qismi kuychan, lirik xarakterga ega. Orkestr fakturasi asosan unison bo‘lib, tembr, dinamika, ritm va zarblar bir xilligiga erishish jihatdan murakkab ijrochilik vazifalarini qo‘yadi. Dinamika va shtrix jihatdan boy bo‘lgan repriza ijrosi katta emotsional yo‘nalishni talab qiladi. Rapsodiya ijrosidagi asosiy vazifalardan biri – bu orkestr guruhlari orqali musiqiy mavzuni jozibali yoritib berishdan iboratdir. Rapsodiya singari asarlar jamoaning professional jihatdan o‘sishiga hamda yangi asarlarni o‘zlashtirish hisobiga dasturini boyitishga yordam beradi. Rapsodiya ustida ishlash jarayonida orkestr ansambl jihatdan yuqori saviyaga, guruhlarning tembr uyg‘unligiga, zarblar umumiyligiga, ijro sofligiga ega bo‘ldi. Murakkab orkestr shakli rivojini mantiqan tushunish saviyasi oshdi. A.Petrosyans tomonidan “Buxorcha raqs”ni cholg‘ulashtirish juda muvaffaqiyatli amalga oshirilgan. Asarda cholg‘ular birikmasi tabiiy jihatdan tembr uyg‘unligini hosil qiluvchi, ya’ni dutor-alt va dutor-bas, g‘ijjak-alt va g‘ijjak-baslar bilan birga ijro etishi puxta o‘ylangan xolda amalga oshirilgan. Muallif usul va solo ijrosini turli cholg‘ularning o‘ziga xos birikmasi orqali namoyon etadi. Cholg‘ular guruhining o‘zaro musobaqalashayotgandek, birinketin ijro etishi, xalq xursandchiligi manzarasini yorqin namoyon etadi: Moderato risoluto

“Buxorcha raqs”da PP dan ff gacha bo‘lgan dinamik ko‘rsatgich qamrab olingan, turli-tuman zarblar qo‘llanilgan. Asar kichik bo‘lishiga qaramay, ijrochilik nuqtai nazaridan asar xarakterini yoriish uchun dirijyordan katta kuch talab etiladi. Tez-tez uchrab turadigan mavzuning takrorlanishi talaffuz jihatdan murakkabdiklarni keltirib chiqaradi. Orkestr tuttisida sur’at, dinamika va zarb bir xilligiga erushish zarur. Asar ijrosidagi murakkabliklardan yana biri, aynan usul va soloning aniq va ravshan yangrashidadir. Qashqar va afg‘on ruboblari ijrochilari mizrob bilan faqatgina pastga chalishlari lozim, buni ham yaxshi ijro mahoratisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Bir zarbdan ikkinchisiga o‘tish, sur’atlar va dinamika o‘zgarishi ham o‘ta puxtalikni talab etadi. Orkestr sozandalari asar xarakterini juda yaxshi xis etib, muallif ko‘rsatmalarini aniq bajarishlari lozim. O‘zbek an’anaviy ijro yo‘nalishiga xos unison ijro yorqin ifodalangan, S.Aliev qayta ishlagan “Subhidam”(1952) kuyi orkestr oldiga bir qator ijodiy vazifalarni qo‘yadi. Kuyning eng boshida oktava oralig‘idagi qo‘shnay I-II va chang prima tembrlarining unison uyg‘unligi berilgan: Uchinchi taktda g‘ijjak I-II va ruboblarda yangraydigan forshlaglar musiqaning milliy xarakterini ta’kidlaydi. Kuyning kelgusi rivoji yuqori tessituraga, ya’ni

kvarta yuqorida o‘tishi bilan bog‘lik bo‘lib, ijrochilardan musiqiy fikrni izhor etishda emotsional faollikni talab qiladi. 1957-yilda filarmoniya qoshidagi xalq cholg‘ulari orkestrning ikkinchi davri boshlandi. O‘sha yili jamoaga g‘ijjakchi Said Aliev badiiy rahbar va bosh dirijyor etib tayinlanadi. O‘zbek xalq cholg‘ulari xususiyatini yaxshi bilganligi, ijodiy bilimdonligi va dirijyorlik irodasi S.Alievga orkestr ijrochilik imkoniyatlarini yoritishga, dirijyor va orkestr degan ko‘p qirrali va shu bilan birga yaxlit uyg‘unlikni yaratishga imkon berdi. A.Petrosyans rahbarligida shakllangan orkestr an’analariga amal qilgan holda uni yangi sharoitda rivojlantirib, o‘zbek xalq musiqasi va respublika kompozitorlik ijodiyotini ommalashtirishni davom ettirdi. U sozandalarni orkestr musiqachisining vazifalarini tushunib etishiga, doimiy ravishda professional mahoratini o‘stirishga va akademik darajadagi ijroni egallashiga harakat qildi. Orkestr S.Aliev rahbarligida o‘z faoliyatini ko‘p ovozli jamoa sifatida davom ettirdi, shu bilan birga ijrochilik amaliyotida yangi tamoyillar belgilab qo‘yildi. Orkestr tarkibiga ham ba’zi-bir o‘zgartirishlar kiritildi: yuqori registrga ega bo‘lgan prima rubobi, dutor prima va sekunda cholg‘ularini qisqartirish hisobiga, tipovoy dutor, tanbur va ruboblar soni ko‘paytirildi. Bu o‘zgarishlar milliy o‘ziga xoslikni kuchaytirish va orkestr ijrosini o‘zbek xalq cholg‘ulari ansambli ijrosiga yaqinlashtirish maqsadida amalga oshirilgan edi. Damli cholg‘ular guruhiga o‘zbek xalq cholg‘ulari bilan uzviy ravishda mos keladigan simfonik orkestrning ayrim cholg‘ulari: klarnet va goboy kiritilgan edi, ikkinchi nay fleyta bilan almashtirilgan. Bu 12 bosqichli teng temperatsiyalashtirilgan torli hamda temperatsiyalashtirilmagan damli cholg‘ularning birgalikdagi ijrosida soz sofligining buzilishi bilan bog‘liq edi. Orkestr sadosini yaxshilash va milliy koloritni namoyon etish uchun orkestrning turli tarkiblari sinab ko‘rildi. Orkestr tarkibiga an’anaviy dutor va tanburlar kiritilgan edi, lekin bu muammoni hal etmadi, chunki milliy koloritga erishish uchun faqatgina u yoki bu cholg‘uni tanlash bilan kifoyalanib bo‘lmaydi, balki kompozitor o‘z asarida turli ifoda vositalari orqali asarning milliy xarakterini

namoyon etishi lozim. Bunga misol tariqasida o‘zbek xalq cholg‘ularining o‘ziga xos tembr xususiyatlarini qiziqarli usullar orqali o‘zida mujassam etgan A.Kozlovskiyning simfonik partituralarini keltirish mumkin. O‘sha davrda O‘zbekiston davlat filarmoniyasi qoshidagi o‘zbek xalq cholg‘ulari orkestrining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat edi: - Orkestr dasturini O‘zbekiston kompozitorlarining asarlari, qayta ishlangan va moslashtirilgan asarlar hisobiga shakllantirish; - Syuita shakliga oid kompozitsiyalar, uvertyura janrlari, poema, fantaziya, rapsodiya, xalq cholg‘ulari va orkestr uchun yozilgan konsertlarni o‘zlashtirish; - Ijro etilayotgan asarlarning mazmuni va xarakterini to‘laqonli ifoda etish; - Tekis sadolanish, ansambl hamohangligi, bir xil dinamika va zarblar texnikasini ishlab chiqarish. Orkestr 1959-yilning fevralida Moskvada bo‘lib o‘tgan o‘zbek adabiyoti va san’ati dekadasida ishtirok etadi. jamoa Moskvaga katta konsert dasturi bilan borgan edi. Ular orasida o‘zbek xalq kuyi “Dutor bayoti”, M.Burxonovning “Vatan qo‘shig‘i”, P.Chaykovskiy, N.Budashkin, U.Gadjibekov asarlari ham bor edi. Shu yilning yoz oylarida orkestrning Ukraina, Qrim va Moldaviya bo‘ylab gastrol safari muvaffaqiyatli o‘tadi. 1960-yilning yoz oylarida orkestr Tojikistonda, 1961yilda Ivanova, shu yilning yozida Farg‘ona vodiysida, 1963- yili Qozog‘iston, 1966-yili Kavkaz orti shaharlarida gastrol safarida bo‘ladi. 1966-yili orkestrga O‘zbekiston xalq artisti, taniqli ustoz san’atkor To‘xtasin Jalilov nomi berildi. Orkestr dasturining boyishi va ijrochilik mahoratining oshishida unga dirijyorlik qilgan L.Sultonova, X.Izomov, A.Liviev, N.Alimov, A.Bahromov, S.Karimov, S.Jalil, F.Nazarovlar shuningdek 1957-yildan orkestr jamoasining badiiy rahbari va bosh dirijyori vazifasini bajargan O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist Said Aliev va boshqalarning munosib xissalari bor. 1967-yilning avgust oyida Qoraqalpog‘istonda “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” xaftaligi o‘tkaziladi. Ushbu tadbirda orkestr ham ishtirok etadi. 1968yilda orkestr O‘zbekiston, 1970-yilda Rossiya va Tojikiston, 1971-yilda Latviya va Chuvashiyada gastrol safarida bo‘lib, o‘zbek cholg‘u ijrochiligi san’atini keng xalq

ommasiga targ‘ib etadi. 1972-yilda Qozog‘istonda o‘tkazilgan “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” dekadasida ishtirok etadi. 1975 yilda orkestr Davlat attestatsiyasidan o‘tmaydi va natijada yangi rahbar saylanadi.

O'xshashlar

T.Jalilov nomidagi davlat akademik xalq cholg‘ulari orkestrining gastrol safarlari

O‘zbekistonda xalq cholg‘ulari orkestri ijrochilikning yangi shakli

Doni Zokirov nomidagi davlat xalq cholg‘ulari orkestrining yangi izlanishlar davri

Doni Zokirov nomidagi davlat xalq cholg‘ulari orkestrining shakllanish shart sharoitlari

“So‘g‘diyona” davlat xalq cholg‘ulari kamer orkestrining ijodiy faoliyati