Талабаларда мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг илмий-назарий асослари - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Талабаларда мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг илмий-назарий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

182 KB

Ko'chirib olish

Т алабаларда мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг илмий- назарий асослари Режа: 1. Мустақиллик тафаккури тушунчаси, моҳияти ва функциялари 2. Маънавий мерос асосида олий ўқув юрти талабаларида мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг илмий педагогик асослари

1. Мустақиллик тафаккури тушунчаси, моҳияти ва функциялари Мустақиллик тафаккури - фуқаролик жамияти асосларини барпо этишнинг энг муҳим таркибий қисми бўлиб, ушбу жараён маънавият ва маърифат соҳасида, шахсни мунтазам камол топтириш борасида узлуксиз иш олиб боришни тақозо қилади. Бугунги кунда мустақиллик тафаккури жамият ривожининг асоси ва шартига айланмоғи ҳамда ўзида яхлит бир тизимни мужассам этмоғи лозим. Бу тизим марказида маънавият, ахлоқ, маърифат каби ўлмас қадриятлар тур ади . Чунки мустақиллик тафаккури Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштиришда ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришда, инсон ҳақ-ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлашда асосий омил ҳисобланади. Мустақиллик тафаккурига эга бўлган шахс баркамол инсон ҳисобланади. Баркамол инсон миллий истиқлол ғоясига садоқатли бўлишда, она-Ватанга чексиз мехр мухаббатни қарор топтиришда Ўзбекистонинг буюк келажагини яратишда фаол қатнашади. Мустақиллик тафаккури - жамиятнинг, миллатнинг ички ҳаёти, руҳий кечинмалари, ақлий қобилияти, идрокини мужассамлаштирувчи кучдир. Мустақиллик тафаккури инсон ва жамият ривожланишининг негизи, Ўзбекистонда амалга оширилаётган йўналишларининг бош омилидир. Мустақиллик тафаккури иқтисодий-ижтимоий ҳаёт тизимининг шаклланиши, ўзгариши ёки инқирозга юз тутишга кучли таъсир кўрсатади. Мустақиллик тафаккури ривожланиб борса, жамият равнақ эта боради. Мустақиллик тафаккурисиз буюк давлат қуриб бўлмайди. Чунки, мустақиллик тафаккури жамият , миллат равнақининг бой омилидир ва пойдеворидир. Демак, мустақиллик тафаккури ниҳоятда кенг тушунча бўлиб, маьрифат, маданият, ахлоқ, санъат, адабиёт кабиларни ўзида мужассам этади. Мустақил Ўзбекистонда мустақиллик тафаккурини шакллантиришга кучли эътибор берилишининг боиси ҳам ана шунда. Шундай экан, аввало мустақилликнинг маъно-мазмунини тўла англаб етиш керак. Ўзбекистон Республикаси Президенти И. Каримовнинг таъкидлашича «Биз учун мустақиллик – энг аввало, ўз тақдиримизни қўлимизга олиш, ўзлигим и зни

англаш, миллий қадриятларни, урф-одатларимизни тиклаш, ҳаммамиз учун мўътабар шу заминда ҳар бир хонадонда тинчлик осойишталикни, барқарорликни сақлашдир. Азиз Ватанимизда адолат, инсоф, дину-диёнат, меҳру-оқибатни қарор топтиришдир. Биз учун мустақиллик – Аллоҳнинг ўзи эл-юртимизга инъом этган табиий бойликларга эгалик қилиш, халқимиз қудрати, салоҳияти, ақлу-заковатига таяниб, Ўзбекистонда яшаётган ҳар бир инсон, ҳар бир оила учун муносиб ҳаёт қуриш, келажак авлодлар учун озод ва обод ватан қолдиришдир. Биз учун истиқлол-миллатимиз, мамлакатимизнинг жаҳонда обрў- эътибори, шон-шавкатини кўтарадиган соғлом авлодни, ҳар жиҳатдан баркамол ва фидойи ўғил қизларни тарбиялаш, уларни вояга етказиш ва бахтини кўришдир. Ҳар бир фуқаромиз учун – миллати, ирқи ва диний эътиқодидан қатъий назар эркинлик, тенглик, биродарлик, муносиб шароит яратиб беришдир. Биз учун истиқлол – давлатчилигимизни мустаҳкамлаш, буюк келажагимизнинг пойдеворини қуриш, миллий онгимиз ва фахримизни юксалтириш, жаҳон ҳамжамиятида муносиб ўрнимизни эгаллашдир».(6,283- 284). Президентимизни ушбу фикрлари биринчидан халқ хўжалигининг барча соҳаларида мустақилликка тўла эришиш, иккинчидан, миллий ва маънавий қадриятларни тўла тиклаш, уч и нчидан, Ўзбекистон мустақиллигини мустаҳкамлаш, мустақиллик жамияти ва тараққиёти учун хизмат қи лиш каби вазифаларни амалга оширишни тақозо қилади. Албатта буларни амалга ошириш Ўзбекистонда яшовчи ҳар бир фуқаро, айниқса, талаба-ёшларда мустақиллик тафаккурини шакллантириш муҳим аҳамиятга эга. Чунки, мустақиллик тафаккури – баркамол инсонларни шакллантирувчи муҳим омил деб қаралмоқда. Жамиятда кечаётган ислоҳотларда, ўзгаришларда мустақиллик тафаккури муҳим ўрин тутади. Мустақиллик тафаккурининг назарий ва амалий масалалари И.Каримов асарларида кенг ва мукаммал ёритилган. «Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва

тараққиёт йўли», «Истиқлол ва маънавият», «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида» , “Юксак маънавият-енгилмас куч” ва бошқа асарларида мустақиллик тафаккурининг назарий ва амалий муаммолари ифода этилган. Фан ва амалий фаолият учун катта аҳамиятга эга бўлган илмий хулосалари, фалсафий қоида ва дастурий йўл-йўриқлари кўрсатилган. Мустақиллик тафаккурини инсон қалбида камол топиши учун, - ҳар бир фуқаро мустақилликни ҳис этиши, қалбан ва виждонан, ақл ва қўл билан меҳнат қилиши керак. Бу инсонга ҳаётда барқарорлик бағишлайди, унинг қарашлари ва меҳнати Ўзбекистон мустақиллигини мустаҳкамлашга хизмат қилади. Мустақиллик тафаккурининг моҳияти шу қадар чуқур, шу қадар чексизки, уни ўлчаб ҳам поёнига етиб ҳам бўлмайди. Чунки, мустақиллик тафаккури-ўзида сиёсий, ҳуқуқий, фалсафий, эстетик, педагогик, иқтисодий, меҳнат, ахлоқий, маънавий тафаккурлар негизида камол топади. Президентимиз асарлари ва нутқларида инсон, мустақиллик тафаккурининг жамият, давлат ва миллат билан узвий алоқадорлигига эътибор берилган. Инсон ва жамият тафаккури моҳият жиҳатдан яқин бўлиб, бир-бирини ўзаро бойитади ва тўлдиради. Инсоннинг мустақиллик тафаккури миллат, давлат ва жамиятнинг таркибий қисмидир. Инсоннинг тафаккури, шахснинг камолоти жамиятда мавжуд бўлган кўп қиррали муносабатлар, шарт-шароит ва имкониятлар асосида шаклланади ва амалга ошади. Миллат, давлат ва жамият тараққиёти инсоннинг мустақиллик тафаккурига асосланади. Инсон тафаккурининг моҳияти ақлий, ахлоқий, илмий, амалий, мафкуравий ғоялар билан узвий боғланган. Бугунги кунда ватанпаварлик, миллатпарварлик, миллий ифтихор туйғулари, она тилига хурмат, табиатни муҳофаза этиш, ҳар қандай шароитда она – юрт маънавиятини, давлатимиз мустақиллигини қўллаб-қувватлаш, шарқона урф-одатларимизга,

қонунларимизга, миллий қадриятларимизга ҳурмат билан қараш каби хислатларнинг ҳаммаси мустақиллик тафаккури билан боғлиқдир. Бу эса кишиларда мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг манбаи ҳисобланади. Чунки, мустақиллик тафаккури шаклланмаган кишилар орқали моддий фаровонликка ҳам, умумтараққиётга ҳам эришиб бўлмайди, маънавий қашшоқлик миллий таназзулга олиб боради. Аввалда мустақиллик тафаккури иқтисодий ўзгаришларга эришган, баъзан ундан орқада қолган бўлса, вақт ўта борган сари маънавият иқтисодий ўзгаришларга тенглаша боради. Кўп ўтмай улар бир бутун қудрат билан қадам ташлайдилар. Бу бежиз эмас, албатта, жамият бир тузумдан бутунлай бошқасига ўтар экан, у албатта янгича маънавий ва мафкуравий тарбияга, билим ва тафаккурга эҳтиёж сезади. Халқимиз бир юзу эллик йилдан зиёд мустамлакачилик зулми остида яшади. Бу давр мобайнида миллий қадриятларимиз топталди, тарихимиз сохталаштирилди, илмий–маданий меросимизни ўрганиш таъқиқланди. Халқимизнинг руҳияти, онги ижодий адолатсизлик, нопоклик ва ғирромлик ҳолатларига сал бўлмаса, кўникиб қолай, - деган эди. Истиқлол буларнинг барчасига барҳам берди. Шу билан бирга у халқимиз зиммасига янги – келажакда буюк давлат мустақиллик тафаккурига эга бўладиган комил инсонни тарбиялаш вазифасини ҳам юклади. Комил инсонни вояга етказиш осон эмас. Мустақиллик тафаккурига эга бўлган киши маданиятли, комил инсон, аввало, ўз Ватанини севмоғи, аждодлари яратган бебаҳо илму-ҳунар жавҳарларини имкон қадар эгалламоғи ва бутун инсониятга хос қадриятлардан бохабар бўлмоғи, уларни асраш ва бойитиш йўлида саъй- ҳаракат қилмоғи лозим. Бу ғоят шарафли ва мураккаб иш. Аввало, мамлакатимиз келажагини, дунёнинг бугунги тараққиётини эътиборга олиб, юртимиздаги ва жаҳондаги маънавий, ақлий билимларни тўплаб, халқимиз, Ватанимиз тараққиётига мос-ғоялар, дастурлар тайёрлаш каби вазифаларни амалга ошириш ҳар бир фуқаронинг фикрий ғоясидан кенг ўрин олиши лозим.

Бугунги кунда жамиятнинг асосий негизи бўлган фуқародан мустақиллик тафаккурига эга бўлиш талаб этилади. Чунки, мустақиллик тафаккурига эга бўлган кишилар жамиятга тўғри, одилона муносабатда бўла олади, меҳнат жамоаларида ишни ташкил этади, меҳнат унумдорлигини оширишнинг илмий-амалий омилларини пухта эгаллайди. Тўғри, инсоннинг тафаккури дунёвий ва исломий билимлар, миллий қадриятлар асосида шаклланади. Аммо шуни яхши билиш керакки юқори малакали мутахассис, олим, меъмор, санъаткор, ҳарбий ходим бўлиш ҳали юксак тафаккурга эга бўлишни англатмайди. Юксак тафаккур соҳиби бўлиш учун зўр ҳаёт мактабини ўташ, иймону эътиқод йўлига кириш талаб этилади. Баъзан маънавий тафаккури жиҳатидан етук бўлмаган раҳбар ишни тўғри, ижодий ташкил этолмагани сабабли лавозимдан четлаштирилса, ўринсиз аразлаб юради. Камчиликларни холисона тан олиб, кўпроқ меҳнат қилиш халқ хизматида бўлиш ўрнига кимдандир ўч олиш, кимгадир қасд қилиш пайига тушади. Бундай хол жамият учун ўта зарарли. Маънавий тафаккур тарбиясида масаланинг ана шу жиҳатларига ҳам эътиборни қаратмоқ лозим. Иккинчидан, мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг самараси дарҳол намоён бўлавермайди. Масалан, мустақилликнинг маънавий аҳамиятини ўн-ўн беш йил кейин келадиган авлод бизга нисбатан яхшироқ, мукаммалроқ англайди. Зотан, у вақтда истиқлолнинг маънавий натижалари амалда тўлалигича намоён бўлади. Иншоллоҳ, у авлоднинг маънавияти ва тафаккури бизникига нисбатан баркамол бўлади. Учинчидан, жамиятнинг, шахснинг мустақиллик тафаккурини шакллантирмасдан, маданиятини юксалтирмасдан туриб, йирик иқтисодий, хўжалик, аҳамиятига молик режаларни тўлиқ сифатли ва муддатида ажратиб бўлмайди. Бу – илмий асосланган ҳақиқат. Масалан, шўро жамиятида катта – кичик режалар ярим – ёрти амалга оширилар эди. Чунки, марказий идораларда халқ хўжалигини ривожлантиришга оид ўнлаб дастурлар тайёрланар эди-ю, аммо унинг ижрочиси – меҳнаткаш инсон тўғрисида, унинг мазкур вазифаларни бажаришга маънавий, рухий тайёргарлиги

борасида ўйлаб ҳам кўрилмас эди. Бундай холларда маънавият ёки маънавиятсизлик оқибатини кўрсатади – турли фармойишу, даъватларнинг ҳам фойдаси бўлмай қолади. Мустақиллик тафаккурига фақат маданий, тарбиявий, ахлоқий, диний мажмуа – деб қараш камлик қилади. Чунки, мустақиллик тафаккури маънавиятда улкан иқтисодий, молиявий, техникавий, ҳуқуқий мазмундаги тажриба ва билимлар ҳам акс этади. Мустақиллик тафаккурининг бундай кўп қиррали моҳиятини, имкониятларини олий ўқув юрти талабалари пухта билса ва амалда қатъий эътибор берса, фойдадан холи бўлмас эди. Шуни унутмаслик керакки олий маълумотли, ҳатто илмий унвонга эга бўлган кишида маънавият бўлмаслиги мумкин. Лекин шу билан бирга бирон-бир нуфузли ташкилотда ишламаган киши юксак мустақиллик тафаккури эгаси бўлиши мумкин. Бу – илм олмаслик керак дегани эмас, албатта. Кишининг юрагида меҳр бўлмаса, илмнинг ўзи билан тафаккури юксак бўлиб қолмайди. Тафаккури юксак кишилар унумли меҳнат қилиш билангина кифояланиб қолмасдан, зиёлиларнинг маънавий етуклигига эришиш билан барча ижтимоий – иқтисодий режаларни ҳал қилиб бўлмайди. Фақат мустақиллик тафаккурига эга бўлган кишигина йирик вазифаларни бажара олади, инсониятга ноёб ақл – заковат эгаларини, улуғ даҳоларни тарбиялаб беради. Бугунги Ўзбекистонга кўпроқ маънан баркамол, жисмонан соғлом, фидойи, мустақиллик тафаккурига эга бўлган фарзандлар зарур. Тафаккури заифлик, сўқирлик-хурофот, жохиллик натижасидир. Жоҳиллар - матонатли, адолатли ватанга содиқ, фидойи инсон бўла олмайди. Беайб-парвардигорнинг ўзи. Камчиликни ватанга, халққа астойдил хизмат қилиб тузатиш мумкин. Ҳаёт бунёдкорлик ва курашдан иборат. Истиқлолга меҳнаткаш, ташаббускор, курашчан, маънавиятли, мустақил тафаккурли, баркамол инсонлар керак. Мустақиллик тафаккурини шакллантириш сиёсий, иқтисодий, ҳуқуқий, ахлоқий, фалсафий, педагогик, меҳнат маданияти жараёнларида амалга оширилади. Лекин, маънавий-маърифий ишлар жараёнида мустақиллик тафаккурини шакллантириш бевосита баркамол авлод шахсини вояга

етказиш билан боғлиқдир. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон мустақиллигининг дастлабки йиллариданоқ жамият маънавиятини юксалтиришга алоҳида эътибор берилдию, шу муносабат билан 1994 йил 23 апрелда мамлакатимиз маънавий ҳаётида муҳим бир воқеа юз берди: Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони билан «Республика маънавият ва маърифат жамоатчилик маркази» ташкил этилди. Республика «Маънавият ва маърифат» марказ и нинг иш фаолиятидан истиқлол тақдири, халқнинг маънавий камолоти, мустақиллик тафаккури кенг ўрин олди. Мустақиллик тафаккури миллий маънавиятни равнақ топтиришга, халқ маърифатини юксалтиришга ҳамда жаҳон халқлари тафаккури маҳсулидан халқимизни бахраманд этишга, мамлакатимиздаги маънавий муҳитни янада соғломлаштиришга кўмаклашиш бу ташкилотнинг асосий вазифаси қилиб белгиланди. Маънавий камолот, ақл-заковат тарбиясига оид янги фикр-мулоҳазалар, инсоний такомил ҳақидаги Шарқу Ғарб тажрибасидан иборат йўллари ҳам марказ фаолиятидан ўрин олган. «Маънавият ва маърифат» марказида хизмат қиладиган ходимлар ҳам халқнинг маънавияти ва ақлий тарбиясига оид илмлар билан шуғулланиб келаётган юксак маънавият ва маданият соҳиби эгаларидир. Улар ватанпарвар, юрт ва халқ илмга фидойи, андишали ва мулоҳазали бўлган кишилар, миллий ва умумбашарий қадриятларни яхши билишга, тараққиётнинг барча муаммолари ҳақида етарлича тасаввурга эга бўлишга интилиб меҳнат қилмоқдалар. «Маънавият ва маърифат» жамоатчилик маркази фаолиятида истиқлол мафкурасини, мустақиллик тафаккурини, маънавий камолот йўлларини ҳаётга зўрлик ёки сиёсий тазйиқ воситасида эмас, балки мафкуравий ва маънавий камолот муаммоларини жамоатчилик фикрига қулоқ солиш, соғлом фикрларни умумлаштириш асосида олиб борилмоқда. Чунки, Ватан ва халқ тақдирини бирлаштириш, жамиятнинг маънавий ва мафкуравий

юксалишини, мустақиллик тафаккурини юқори босқичга кўтариш марказнинг асосий бурчига айланган. Айниқса, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг 1996 йил 9 сентябрдаги «Маънавият ва маърифат» жамоатчилик маркази фаолиятини янада такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш тўғрисида»ги Фармони жамиятда юксак маънавий фазилатларни камол топтириш, к иш и ларни бой маънавий мерос ва тарихий анъаналар, умуминсоний қадриятларга садоқат, Ватанга муҳаббат, истиқлол ғояларига садоқат руҳида тарбиялаш масалалари барча ислоҳотларнинг ҳал қилувчи омил экан лигини кўрсатди. Шу муносабат билан Республика олий ўқув юртларида таълим олаётган талабаларида мустақиллик тафаккурини шакллантириш, бой маданий-маънавий меросини ўрганиш, шарқона ва умуминсоний қадриятлар асосида мамлакат ва миллат келажагини белгилайдиган илғор ғояларни юзага чиқариш, ҳаётга тадбиқ қилиш маънавий-маърифий ишлар жараёнида амалга оширилиши лозим. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон мустақиллигининг биринчи йилиданоқ маънавият ва маърифат масаларини бевосита жамоатчилик йўли билан ривожлантиришга катта эътибор бериб келинмоқда. Ҳаётимизда рўй бераётган ҳар бир ўзгаришлар, мустақиллик тафаккури, маънавият билан боғлиқдир. Чунки, бизнинг маънавиятимиз асрлар давомида миллион-миллион кишилар тақдири билан шаклланган. Уни қўл билан ушлаб, кўз билан чамалаб ҳам поёнига етиб бўлмайди. Маънавиятнинг моҳияти бу – мустақиллик тафаккурини шакллантириш, миллий ғурур ва ўзлигини англашга, уларнинг жаҳон маданияти хазинасига қўшадиган ҳиссаларини ошириш демакдир. Халқнинг, жамиятнинг маънавий, илмий, маданий меросни эгаллашининг кўлами, хусусияти ва натижалари кўп жиҳатдан мустақиллик тафаккурига боғлиқдир. Чунки, бунда мустақиллик тафаккури инсоний қадриятларга тўғри йўналиш топиб берувчи «йўлчи юлдуз» бўлиб хизмат қилади ва халқимизнинг маънавий меросини ўрганишда жамиятимиз учун бугунги

кунда ва истиқболда зарур бўлган мустақиллик муҳитини шакллантиришда мухим роль ўйнайди. Мустақил Ўзбекистоннинг мустақиллик тафаккурини шакллантириш ва мустаҳкамлаш – бу фан, маданият, ақлий бойлик, жамият турли со ҳ алар и нинг мутахассисларини етиштириш, зиёлилар ва зиёлиликни ривожлантириш демакдир. Чунки, одамлар ўз дунёқараши, ғоявий, мафкуравий йўл танлаб олиши, виждон эркинлигига эга бўлиши керак. Яъни диндор бўладими ёки динга ишонмайдими, нимага ва кимга ишонади ва ҳакозо. Мустақиллик тафаккурининг моҳияти республикамизда яшаётган барча миллат ва элатларнинг ўз интилишлари ва гуллаб-яшнашларида уларни бирлаштирувчи, буюк умуминсоний қадриятлар-миллатлараро тинчлик ва фуқаролар тотувлиги, қонунчилик, ижтимоий адолат, инсон ҳуқуқларининг устунлигига эришишга хизмат қила оладиган мафкурани шакллантиришда ҳамкорлик қилиш, илғор миллий анъаналар, урф-одатлар, барча халқларнинг маданиятларини ривожлантириш, улар ўртасидаги ҳамкорликни кучайтириш, ўзаро бир-бирларига таъсир доирасини кенгайтириш ва бир-бирларини бойитишларига имконият яратиб бериш, Ўзбекистон ва Марказий Осиё, МДҲ давлатлари ва бутун жаҳон халқлари ва маданиятлари ўртасидаги ўзаро алоқа, ҳамкорликдаги ҳаракат, бир-бирини қўллаб-қувватлашни мустаҳкамлаш ва ривожлантиришдир. Мустақиллик тафаккурининг моҳиятини мустаҳкамлаш-бу унинг замонавий маданий жиҳатдан равнақ топган давлат, жамият сифатида ривожланишида ғамхўрлик кўрсатиш демакдир. Бу ўринда шу жамиятнинг аъзоси бўлган ҳар бир инсон назарда тутилади. Дарҳақиқат, эркин фуқаро тафаккурини, озод шахсни шакллантириш масаласи-бу ўз ҳақ-ҳуқуқларини танийдиган, ўз кучи ва имкониятларига таянадиган, атрофида содир бўлаётган воқеа ва ҳодисаларга мустақил муносабат билан ёндашадиган, айни замонда шахсий манфаатларини

мамлакат ва халқ манфаатлари билан уйғун ҳолда қурадиган эркин, ҳар жиҳатдан баркамол инсонларни тарбиялаш демакдир. Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримов 2010 йил 12 ноябрда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати ва Қонунчилик палатаси қўшма йиғилишида “Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси” номли маърузасида Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамият асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишларини бирма-бир белгилаб берди. Булар: 1. Энг олий неъмат мустақилликни бундан буён ҳам асраб-авайлаш, химоя қилиш ва мустаҳкамлаш. 2. Бу мамлакатимизда хавфсизлик ва барқарорликни, давлатимизнинг ҳуқуқий яхлитлигини, сарҳадларимиз дахлсизлигини, фуқароларимизнинг тинчлиги ва осойишталигини таъминлашдан иборат. 3. Бу – бозор ислоҳотларини янада чуқурлаштириш, кучли бозор инфратузилмасини яратиш, барқарор ва ўзаро мутаносиб, мустаҳкам иқтисодиётнинг муҳим шарти бўлган эркин иқтисодий тамойилларини жорий этишдан иборат. 4. Бу инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини, сўз ва матбуот эркинлигини, шунингдек, ошкораликни, жамиятда ўтказилаётган ислоҳотларнинг таъминлайдиган демократик тамойилларни сўзда ёки қарорда эмас, амалий ҳаётда жорий қилишдир. 5. Жамият ҳаётида нодавлат ва жамоат ташкилотларининг ўрни ва аҳамиятини кучайтириш «Кучли давлатдан кучли жамият сари», деган тамойилни амалий ҳаётга жорий этиш демакдир. 6. Бу – суд – ҳуқуқ сохасини ислоҳ қилиш бўйича бошланган ишларни изчил давом эттиришдан иборат. Бу соҳадаги энг муҳим вазифа суд – ҳуқуқ идораларининг мустақиллиги ва таъсирчан фаолиятини сўзда эмас, амалда таъминлаш бўлиши зарур.

7. Бу барча ислоҳотларимизнинг бош йўналиши ва самарадорлигининг пировард натижасини белгилаб берадиган инсон омили ва мезонидир (5). Албатта бу йўналишлар мамлакатда ислоҳотлар стратегиясини амалга ошириш ва халқ хўжалигининг ҳамма йўналишларини такомиллаштириш билан бирга халқимизнинг мустақиллик тафаккурини янада ривожлантиришга ўз ҳиссасини қўшади. Шундай экан, Мустақил Ўзбекистонда фуқароларнинг мустақиллик тафаккурини шакллантириш мақсадида қуйидаги вазифаларни бажариш муҳим аҳамиятга эга : - мустақиллик тафаккурини эркин, соғлом рақобат асосида ривожланишига кўмаклашиш; - мустақиллик ни муҳофаза қилиш ва такомиллаштириш; - мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг тарихий ва назарий асосларини яратиш ва мустаҳкамлаш; - 2010 йил «Баркамол авлод йили» муносабати билан республика миқиёсида тадбирлар белгилаш; - мустақиллик тафаккури бевосита халқ билан боғлиқлиги сабабли, бу соҳадаги ишларни давлат ўз зиммасига олиши; - мустақиллик тафаккурини шакллантиришга зид келадиган ғоялар тарқалишини олдини олиш; - мустақиллик тафаккурини шакллантиришга давлат томонидан бюжетга маблағ ажратишни такомиллаштириш; - оммавий ахборот воситаларининг мустақиллик тафаккурини шакллантириш ишларини тарғиб қилиш фаолиятини янада яхшилаш ва имкониятларини кенгайтириш; - ишлаб чиқариш корхоналарида мустақиллик тафаккурини шакллантиришга доир маърузалар уюштириш; - жамоатчилик ўртасида мустақиллик тафаккурини шакллантиришга бағишланган мунозаралар ташкил этиш. Мустақиллик тафаккурини шакллантириш ишларини бошқаришда демократик, илмийлик, жамоатчилик

ва масъуллик, ижрони текшириш, бошқаришнинг режалик бўлиши, бошқаришда самарадорлик ва тежамкорлик каби тамойилларга асосланиш; - мустақиллик тафаккурини иқтисод, сиёсат , ҳуқуқ ва бошқа ижтимоий онг шакллари билан ўзаро боғли қ лигини таҳлил қилиш ва ўзига хос хусусиятларини илмий ўрганиш; - ахлоқ, хулқ-одоб, меъёрлари, қоида ва қадриятлари ўртасидаги зиддият, қарама-қаршиликларини аниқлаш билан бирга уларни бартараф этиш усулларини илмий ва амалий тадқиқ қилиш; - умуминсоний қадриятлар асосида мустақиллик тафаккурини педагогик таҳлил этиш; - мустақиллик тафаккурини шакллантириш жараёнида моддий ва маънавий омиллар таъсирчанлигини ошириш йўлларини аниқлаш; - мустақиллик тафаккурининг умуминсоний, миллий ва ахлоқий қадриятлар билан боғлиқлик жи ҳ атлар и ни та ҳ лил қилиш; Олий таълим жараёнида талабаларда мустақиллик тафаккурини шакллантириш борасида қуйидаги вазифаларни амалга ошириш зарур: - мустақиллик тафаккурини шакллантириш режаси ва дастурини ишлаб чиқиш; - талабаларга мустақилликнинг тарихий илдизлари, назарий ва амалий йўналишлари ҳақида тушунча бериш; - миллий истиқлол ғояси ва мафкурасини тарғиб қилиш; - миллий истиқлол мафкурасини мустаҳкамлашга, Ватанга, бошқа мамлакат халқларига бўлган муносабатини шакллантириш; - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори бўлган баркамол авлодни вояга етказиш; - миллат, Ватан, халқ истиқболи деган муқаддас тушунчаларни талаба қалбига сингдириш да мустақилликнинг ролини ошириш ; - мустақиллик мафкураси , унинг назарий ва амалий йўналишларини талабалар онгида ривожлантириш;

- мустақиллик тафаккурини шакллантириш бўйича илмий- методик қўлланмалар тайёрлаш ва чоп этиш; - ижтимоий институт ва жамоатчилик фаолиятида талабаларнинг мустақиллик тафаккурини шакллантиришга аҳамият бериш; - соғлом авлод баркамоллигини таъминлашда оиланинг бурч ва маьсулиятини ошириш; - олий ўқув юртлари талабаларида мустақиллик тафаккурини шакллантиришга доир тадбирлар (жонли мулоқот ва суҳбатлар , адабий- бадиий кечалар) ўтказиб бориш; - меҳнатга, ўзининг вазифаларига ва бурчига ма ъ сулиятли бўлиш ни тарбиялаш ; - миллий байрамлар ва маънавий қадриятларга ҳурмат-эътиқод билан қараш руҳида тарбиялаш ; - табиатга ва шахсий нарсаларга оқилона, ўзига ва одамларга ҳурмат билан муносабатда бўлиш га ўргатиш ; Юқоридаги вазифалар нинг ҳар томонлама амалга оширилиши инсон ҳаётининг ҳамма қирраларини ижтимоий тараққиёт жараёни билан уйғунлаштиришда катта аҳамият касб этади. Талаба шахсида мустақиллик тафаккурини шакллан тиришнинг энг муҳим омили бўлиб хизмат қилади . Шундай экан, мустақиллик тафаккури асосида баркамол авлод шахсини вояга етказиш жамиятимизнинг иқтисодий, сиёсий, маьнавий йўналишларини такомиллаштиришда муҳим ўрин тутади. Миллий қадриятлар, миллий ўзликни англаш, миллий ғоя, маьнавий- ахлоқий тарбия, аждодларимизнинг бебаҳо мероси кабилар мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг асосини ташкил этади. Мустақиллик тафаккурини шакллантириш олий ўқув юртининг кундалик ҳаётида, меҳнат, ижодий, оммавий хуллас ҳамма-ҳамма ишларида амалга оширилиши ва талабаларнинг Ўзбекистон фуқоросининг эътиқодли, ўз Ватанига ҳақиқий содиқ бўлишига қаратилиши керак. Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги асослари тўғрисидаги Ўзбекистон

Республикасининг Конститутцияси, Ўзбекистон байроғи, герби, Ўзбекистон мадҳияси – бу ўзбеклигимиз, ҳақ-ҳуқуқимиз, ҳурриятимиз, озодлигимиз, мустақиллигимиз рамзи эканлигини, истиқлол ва истиқбол, Ўзбекистонинг мустаҳкам пойдеворини мустаҳкамлаш – мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг асоси ҳисобланади. Маънавий-маърифий ишлар жараёнида халқимизнинг миллий меросига ворислик ва умумий башарий бойлигини ижро эта оладиган, қадрлайдиган ахлоқли, маданиятли, мустақиллик тафаккурига эга бўлган баркамол шахсини шакллантириш муҳимдир. Бунинг учун ҳар бир ўқитувчи ўз талабаларида иймон-эътиқод, садоқат каби одамийлик фазилатларини шакллантириш, миллий истиқлол ғоя асосида тарбиялаши лозим. Бугунги кунда халқимизнинг асрлар давомида вужудга келган ўзига хос маданияти, нодир қадриятлари, анъаналари, урф-одатларини уларнинг мазмунидаги ахлоқ, одоб, инсоф, иймон, виждон, диёнат, адолат, инсонпарварлик каби куртаклар миллий истиқлол мафкураси туфайли янада ривожланаётганлигини ҳар бир талаба ўз онги билан тўлиқ ҳис этиши, тушуниши лозим. Чунки бугунги талаба миллий истиқлол мафкураси асосида Ўзбекистоннинг ахлоқли, одобли жаҳон аҳлининг ҳурматига сазовор бўлиши лозим. Шундай экан, узоқ йиллар давомида мустақиллик тафаккури деган, тушунчани на ўқув жараёнида, на илмий тадқиқотда чуқур ўрганилмаганини назарда тутиб, олий таълим талабасида ёшлигидан маънавий-маърифий ишлар жараёнида мустақиллик тафаккурини шакллантириш ва уни ҳаётга тадбиқ этиш кўникма ҳамда малакаларини амалга ошириш муҳимдир. Мустақиллик тафаккури бу баркамол шахсни шакллантиришнинг муҳим воситаси ҳисобланади. Шунинг учун ҳам баркамол авлод шахсида миллий онг, миллий ғурур, ўз-ўзини англаш-туйғуси, ўз Ватан ва халқи билан фахрланиш ҳислари, миллий қадр-қиммат масъулият, ватанпарварлик ва халқпарварлик каби мустақиллик туйғуларини шакллантириш муҳимдир. Шу билан бирга миллий анъаналарни, маърифат тажрибаларини маънавий- маърифий ишлар жараёнида амалга ошириш талабаларни, халқимизнинг

маънавий меросини ўрганишга бўлган қизиқишини оширади. Бу эса мустақил Ўзбекистонинг истиқболи ва истиқлолини мустаҳкамлаш ва ривожлантиришда, жамиятдаги барқарорлик, тинчлик, миллатлар ва фуқаролараро тотувлигини таъминлайди. Инсоннинг руҳий покланиши ва юксалишига даъват этади. Инсон ички оламини бойитади. Мустақиллик тафаккурининг асосий мақсади – баркамол авлод шахсни вояга етказиш, уларни мустақил Ўзбекистонинг ҳақиқий фуқаросига, онгли фидойисига айлантиришдир. Бу узоқ давом этадиган жараён. Албатта, бу вазифаларни амалга оширишда олий ўқув юртида маънавий- маърифий ишларни ташкил этиш ва уни бошқариш муҳим аҳамиятга эга. Чунки талабаларда мустақиллик тафаккурини шакллантириш – маънавий – маърифий ишлар жараёнида амалга ошади, бу биринчидан. Иккинчидан, олий ўқув юртида маънавий-маърифий ишларни юқори даражада ташкил этиш жамият тараққиёти, мамлакат барқарорлиги ривожланишининг муҳим шарти ва кафолатидир. Ўсиб келаётган ёш авлод онгида маънавий-ахлоқий қадриятларни ривожлантирмай, жамиятда юксак таррақиётга эришиб бўлмайди. Шундай экан, олий ўқув юртида маънавий-маърифий ишлар жараёнида талабаларда мустақиллик тафаккурини шакллантириш муҳим аҳамиятга эга. Мустақиллик тафаккурини шакллантириш жараёнида таълим муассасалари раҳбарлари қуйидаги муҳим вазифаларни бажаришлари лозим : - Мустақил Ўзбекистонни ривожлантиришнинг маънавий-ахлоқий негизларини талабалар онгига етказиш, Ўзбекистон Президенти И.А.Каримовнинг истиқлол ва маънавият ҳақидаги асарларини талабалар ўртасида чуқур ўрганиш; - таълим-тарбия ишларини такомиллаштириш, талабалар билан олиб бориладиган тадбирларнинг таъсирчанлигини ошириш; - таълим муассасаси жамоасида маънавий-ахлоқий муҳитни яратиш, ўқитувчи ва талабалар ҳамкорлигини уюштириш;

- маънавий-маърифий ишларни ривожлантиришга қаратилган тадбирлар ни ўтказишда талабаларнинг имкониятларини, қизиқишлари ва эҳтиёжларини ҳ исобга олиш; - маънавий-маърифий ишлар жараёнида талабаларда мустақиллик тафаккурини шакллантириш ва уларни таҳлил этиш, тадбир иштирокчиларининг ақлий, ҳиссий ва иродавий томонларига таъсир этиш, мустақиллик ҳақидаги билимлари, кўникма ва малакаларини бойитиш; - китобхонлик маданиятини ривожлантириш мақсадида мустақиллик тафаккури маҳсули ҳисобланган асарларни ўқишга тавсия қилиш; - талабалар учун устоз ва шогирд қоидаларини жорий қилиш, талабаларнинг ижтимоий фойдали, унумли меҳнат и ни ташкил этиш; - талабаларнинг мустақил таълим олиши, ўз устида ишлаши, маънавий ақлий даражаси, унинг савияси, қизиқишларини ривожлантириш; - миллий истиқлол ғоясини талабалар орасида кенг тарғиб қилиш унда оммавий – ахлоқий ишларнинг шакл ва воситаларидан фойдаланиш; - баркамол авлод шахсини шакллантиришда таълим муассасаси , оила ва кенг жамоатчиликнинг ҳамкорлигига эришиш ва бошқалар. 2. Маънавий мерос асосида олий ўқув юрти талабаларида мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг илмий педагогик асослари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1998 йил 24 июлдаги «Маънавият ва маърифат соҳасидаги ислоҳатларни янада чуқурлаштириш ва самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари ҳақида»ги қарорига мувофиқ олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълим муассасаларида олиб борилаётган тарбиявий, маънавий-маърифий ҳамда тарғибот-ташвиқот ишларининг мақсад ва вазифаларини англаш, юксак салоҳиятли мутахассис шахсини ҳар томонлама камол топтириш, бу ишнинг ўқув жараёнига тадбиқ этишнинг услуб ва шаклларини умумлаштириш имкони яратилди.

Жамият ҳаётида мустақиллик тафаккурининг юксак маънода тикланаётганлиги, ёш авлоднинг умуминсоний қадриятлар руҳида, энг яхши анъаналари асосида тарбия топиб борилаётганлиги ҳамда бобокалонларимизнинг жаҳон маданияти ва илм-фанига қўшган ҳиссалари ҳақидаги тасаввурларимизнинг кенгаётганлиги бунда ғоятда муҳимдир. Президент И.Каримовнинг тарихчи олимлар, ёзувчилар, маданият арбоблари билан бўлган тарихий мулоқоти ўзбек халқининг бой маънавий ва ақлий бойликлари, умуминсоний қадриятлар, миллий истиқлол ғоялари негизида шахсда ижобий маънавий-ахлоқий қарашларни шакллантириш, тарбиялаш, Ватанимизнинг буюк келажагига бўлган ишончни мустаҳкамлаш, мустақиллик ғояларини қарор топтиришга алоҳида урғу берилганлиги бежиз эмасдир. Шундай экан, талаба ёшларнинг мустақиллик тафаккурини шакллантиришда ўтмиш меросини, улуғ мутафаккирларининг илғор фикрларини ўрганиш мухим аҳамиятга эга. Чунки, уларнинг илм-маърифат, таълим-тарбия соҳасидаги беназир фикрларни, ахлоқий қарашлари бугунги тараққиёт учун ҳам, ёш авлод камолоти учун ҳам аҳамиятини йўқотган эмас. Уларнинг ҳаёт маъноси, жамиятда инсоннинг тутган ўрни, ахлоқи ҳақидаги пурмаъно фикрлари ҳар бир талабанинг тафаккурини шаклланишида муҳим ўринни эгаллайди. Шу жиҳатдан олганда Ўрта Осиё мутафаккирларининг ёш авлодни тафаккурини шакллантиришга бағишланган асарларини ҳамда уларнинг жамият ҳаётидаги аҳамиятини ўрганиш ва кўрсатиб бериш мухим аҳамият касб этади. Чунки, Ўрта Осиё мутафаккирларининг ахлоқ-одоб, тафаккур ҳақидаги фикрлари – ўгитлари шундай кучга эгаки, улар талабалар қалбида инсонийлик уруғларини ривожлантиришда, катта ҳаёт йўлига олиб чиқишга маънавий куч-қувват беради. Халқига ва қариндош-уруғларига қўлидан келган барча яхшиликларни қилиш, уларнинг ҳурматини жойига қўйиш каби инсоний фазилатларини шакллантиради. Бу эса иймон- эътиқодли, ғурурли, одобли шахсни вояга етказишнинг асосий мақсадидир. Шу боис биз учун қадрли бўлган Абу Наср Фаробий, Абу Райҳон Беруний,

Юсуф Хос Ҳожиб, Абу Али Ибн Сино, Алишер Навоий каби улуғ мутафаккирларнинг маънавий қарашлари ва қадриятларидан мустақил Ўзбекистон истиқлолини мустаҳкамлашда, талаба маънавий маданиятини шакллантиришда, кундалик турмушимизда кенг фойдаланишимиз мақсадга мувофиқдир. Шунинг учун ҳам таълим муассасаларида халқимизнинг маънавий қадриятлари ҳисобланган машҳур аллома ва мутафаккирларнинг маънавиятига доир ўгитларини ўрганиш мухим аҳамиятга эга. Шуни айтиш керакки, халқимиз тафаккурининг негизи ҳисобланган ахлоқ-одобни доимо улуғлаган. Чунки, хулқ-одоб инсонга ҳусн, латофат ва назокат бағишланган, ҳурматига меҳр, муҳаббат, оқибатга камол қўшган. Ўрта Осиё мутафаккирлари ўз асарларида маънавий ғояларни доимо тараннум этиб, халқни орифлик, фозиллик даражасига кўтаришга чорлаганлар. Бу борада Абу Наср Фаробийнинг ижоди диққатга сазовордир. Фаробийнинг ижодини ўрганиш ўқитувчиларнинг маънавият, ахлоқ, таълим-тарбия соҳасида олиб борадиган ишларига кенг имкониятлар яратади. Фаробий инсон ҳақида гапирар экан, унинг маънавий хислатларини қуйидагича таърифлайди: 1. Бундай одамнинг барча аъзолари шу даражада мукаммал тараққий этган бўлиши зарурки, у бу аъзолари билан бажармоқчи бўлган барча ишларни осонлик билан амалга ошира олсин. 2. Барча масалани, муҳокама ва мулоҳазани тездан ва тўғри тушуна оладиган, унинг маъносини англай оладиган, сўзловчининг мақсади, айтилган фикрнинг чинлигини тезда пайқай оладиган бўлсин. 3. Хотираси жуда бақувват бўлсин, кўрган-эшитган, сезган нарсаларининг биронтасини ҳам хотирасидан чиқармай, ёдида сақлаб қоладиган бўлсин. 4. Зехни шу даражада тез ва ўткир бўлсинки, бирор нарсанинг аломатини сезиши билан бу аломат нимани билдиришлигини тезда билиб олсин.

5. Сўзлари аниқ бўлсин, фикрларини ва айтмоқчи бўлган мулоҳазаларини равон ва равшан баён эта олсин. 6. Билиш ва ўқишга муҳаббати бўлсин, ўрганмоқчи бўлган билимини чарчашни сезмасдан осонлик билан ўзлаштира олсин; 7. Овқатланишда, ичимлик истеъмол қилишда очкўз бўлмасин, табиати қимор ўйинларини ўйнашдан узоқ олсин ва улар келтирадиган хурсандчиликдан жирканадиган бўлсин; 8. Хақиқатни ва хақиқат тарафдорларини севадиган бўлсин, ёлғон ва ёлғончиларга нафрат билан қарайдиган бўлсин; 9. Руҳининг ғурури ва виждонини қадрлайдиган бўлиб, унинг руҳи ўз табиати билан паст ишларга ишлатиладиган бўлсин; 10. Дирҳам, динор ва шу каби турмуш буюмларига жирканиш билан қарасин; 11. Ўз табиати билан адолатни севадиган ва адолат учун курашувчиларга, адолатсизликни жабр-зулм ўтказувчиларга нафрат билан қарайдиган бўлсин, ўз одамларни ва бошқаларга адолатли бўлсин, гўзал ва яхши ҳисобланган нарсаларни барчага тақдим этган ҳолда одамларни адолатга тарғиб этадиган, адолатсиз оқибатларни йўқотадиган, уларга йўл қўймайдиган бўлсин; 12. Адолатли бўлсин, аммо қайсар бўлмасин, адолат олдида қайсарлик қилиб, ўзбилармонликка берилмасин, лекин ҳар қандай адолатсизлик, пасткашлик олдида лафзли бўлсин, ўзи зарур деб зарур билган нарсасини амалга оширишда қаътийлик кўрсатсин, қўрқмас, жасур бўлсин, қўрқиш ва ожизликни билмасин (74,33). Форобийнинг фикрича, инсоннинг маънавиятли, ахлоқли, саховатли ва ақл-идрокли бўлишида билимларни эгаллаши муҳим аҳамиятга эга. Инсон билим орқалигина ўз мақсадига эриша олади. Форобийнинг таъкидлашича, инсон меҳнатсиз яшай олмайди, шу билан бирга у доимо одамлар билан мулоқотда бўлиши, ҳунар эгаллаши лозим. Шундагина унинг интилиши, истаги, эҳтиёжлари амалга ошади.

Фаробий инсоннинг манавиятли бўлишида, унинг ақл-заковатини ва бунёдкорлик кучини юксак баҳолайди. Унинг фикрича, ақл-идрок, меҳнат инсонни ижтимоий жиҳатдан фаоллаштиради. Фаробий ижодида инсоннинг бахти ҳақидаги таълимот асосий ўринни эгаллайди. Абу Наср Форобий: «Инсоний вужуддан мақсад – энг олий бахт-саодатга эришувдир; аввало у бахт-саодатнинг нима ва нималардан иборат эканлигини билиши, унга эришувчи ўзига ғоя ва энг олий мақсад қилиб олиши, бутун вужуди билан мафтун бўлиши керак. Кейин бу бахт-саодатга олиб борадиган иш – амал ва воситаларнинг нималардан иборат эканлигини билиб олиши зарур. Сўнгра эса саодатга эришадиган ишларни бажаришга киришмоғи лозим бўлади»(74,35), - деб таъкидлаган. Форобий ахлоқий фазилатларидан ҳисобланган саховат масаласига алохида эътибор берган. У ўз замонасидаги адолатсизликларга бефарқ бўлмаган. Буюк алломанинг таъкидлашича, кишилар ўртасидаги ўзаро ёрдам, дўстона ва қардошлик муносабатлар, саховатли бўлиши, озодлик, бахт, роҳат – фароғат калитидир. Форобий ҳар бир инсонни, кишиларни саховатли бўлишини орзу қилади ва уларга саховатсиз кишиларни қарама-қарши қўяди. Саховатсиз кишилар ҳар қандай пасткашликка ва ярамас кирдикорларга қўл уришлари мумкин. Улуғ мутафаккирларнинг асарлари ҳақида тушунча ва маълумотга эга бўлиш ҳар бир талабанинг дунёқараши, онги, фикри, ҳис-туйғу, ирода, фаолияти ва маънавиятига таъсир этади. Берунийнинг инсон ҳақидаги ғояларини ўрганиш, бахт-саодат йўлида олиб борган ишларини талабаларга тушунтириш, унинг ҳикматларини ёд олдириш маънавий-маданиятини шакллантиришнинг асосий омилидир. Беруний ёшларнинг бахт-саодати ва камолоти, унинг илм-маърифатли бўлишига алоҳида аҳамият берган. Шунинг учун ҳам у илм даргоҳига кирган кишининг қалби пок бўлишини, улар одамни кўр қилиб қўядиган ҳолатлардан, чунончи қотиб қолган урф-одатдан, ҳирсдан, р ақобатдан, очкўзлик қули бўлишидан озод бўлишлигини таъкидлайди.

Ёшлигидан камтарин, покизаликни одат қилган Беруний кийимини озода тутиш қандай аҳамиятга эга эканини шарҳлаб ёзади: «Кийимнинг озодалигига диққат қилган киши даставвал ўз танасининг озода бўлишига аҳамият беради, чунки, кир бадан кийимни ичидан кирлатиши мумкин. Шундан кейин, уйининг, одамлар йиғиладиган жойларнинг озода бўлишига эътибор қилади. Чунки, бу жойлар ифлос бўлса, кийимни ташқаридан кир қилиши ёки чанг бостириш орқали амалга оширилади»(92,75). Беруний одамийлик ва мардлик ҳақида фикр юритиб мард киши ҳақиқат учун курашиб, ҳеч қандай таъқиб ва хавф-хатарга қарамай, ёлғонга қарши муросасиз бўлишни уқтиради. Абу Райҳон Беруний «Жавохирот» китобида одамгарчилик масаласини қуйидагича таърифлайди: «Одамгарчилик, яъни мурувват кишининг ўз уруғ-аймоғи ва ўз аҳволига таъсир этиш билан чегараланади. Мардлик – футувват эса ундан ҳам устун туриб ўзидан ташқарига ҳам ўтади. Мурувватли мард киши ўзидан ва ўзиники эканлигига ҳеч ким тортишиб ўтирмайдиган нарсадан бошқасига эгалик қилмайди. Агар у одамларнинг осойишталиги деб машаққатга чидам берса, зиқналик қилмасдан, бошқаларга берилмай унга ато қилинган нарсаларни бировларга берса, бундай одам ўшандай қудрат билан шуҳрат топган мард киши саналади: у ўзининг ҳалимлиги, мулойимлиги, иродаси мустаҳкамлиги, чидамлилиги, камтаринлиги туфайли улуғворлиги билан танилиб, гарчи у шу мартаба аҳлидан бўлмаса ҳам, олий даражага кўтарилади. У насл-насаб жиҳатдан эмас. Балки ҳақли равишда ўша сифатлари билан эҳтиром қилинади». «Инсон энг олижаноб фазилатлар соҳибидир, - деб ёзган эди Беруний, - яқин дўсти бор киши чинакам бахтиёр кишидир. У дўст муносиб ҳаёт тарзига эга, ёқимли хусусиятлар соҳиби. Икки дўст бир-бирига қалби билан киришиб кетишган. Ана шундай чин дўст ҳар бир кишида битта бўлади. Бундан ортиқ бўлмайди»(92,71). Инсоннинг энг яқин нарсаси унинг табиати, руҳидир. Шунинг учун, киши табиатига ёқадиган ишларни қилиши керак. Инсоннинг чеҳраси чиройли,

қадди - келишган бўлса, унга боқиш ёқимли бўлади, кишининг чеҳраси ҳали у онасининг қорнида эканлиги пайтида шаклланади. Шунинг учун, уни ўзгартириб бўлмайди. Лекин одам ахлоқий қиёфасини ва турмуш тарзини ўзгартирмоққа қодир. Агар киши ҳирсларидан устун тура олса, ўзидаги бор нуқсонларни йўқ қилиб, уларни яхши сифатларига айлантира олади. Шарқнинг буюк алломаси Абу Райҳон Беруний халқни илм олишга чақирган. Жумладан, Беруний илмнинг хосиятини шундай таърифлаганлар: «Илмлар кўпдир, улар замон иқболи бўлиб, турли фикр ва хотиралар уларга қўшилиб кўпаяди. Одамларнинг илмларга рағбат қилиши, илмларни ва илм аҳлларини ҳурматлаш ўша иқболнинг белгисидир». Беруний саховатлиликни ҳам муҳим ахлоқий мезон деб белгилайди. Унинг фикрича, одам ҳамма вақт бошқаларнинг бахт-саодати ҳақида ўйлаши лозим. Мурувват инсоннинг чинакам ахлоқий хислатларидан бири бўлиб, Берунийнинг фикрича бундай одамлар хайрихоҳ бўлади, бойлик орттиришга интилмайди, деҳқончилик, савдо-сотиқ, ҳунармандчилик каби ишлар билан шуғулланиб, ҳалол меҳнати билан яшайди. Мурувватли киши мард бўлиб, мол – мулкидан бошқа ҳеч нарсага эга бўлмайди. Беруний саховат ва раҳмдиллик, қатъият, сабр-тоқат ва камтарлик юксак ахлоқий инсоний хислатлар, деб билар эди. Шу сабабли Абу Райҳон Берунийнинг ахлоқий қарашларида инсон асосий ўринни эгаллайди. Инсонни доимо комиллик даражасига эришишлиги ҳақида фикр юритади ва аксинча Беруний зиқналик ёлғончилик, мунофиқлик, хушомадгўйликни, айниқса, кишиларнинг ўз билимларига, қобилиятлари ва ахлоқий хислатларга мувофиқ бўлмаган юксак мавқени эгаллашга интилишларини қаттиқ қоралайди. Олий таълим талабаларига Абу Райҳон Мухаммад ибн Аҳмад Берунийнинг маънавий қарашларининг ҳаёти ва фаолиятини қизиқарли ва мазмунли равишда тушунтириш уларнинг маънавиятини шакллантиришда муҳим ўрин тутади. Бунинг учун буюк алломаларнинг маънавий бойликлари ўқувчиларга қанчалик чуқур тушунтирилса улар мазкур алломалар ҳаёти,

улар яшаган давр ва ниҳоят таълим-тарбия хақида фикрлари билан шунчалик яқин таниш бўладилар. Абу Али ибн Сино буюк қомусий олим сифатида тиббиёт, риёзиёт, фалокиёт, физика, кимё, биология, доришунослик, руҳшунослик, физиология, фалсафа, ахлоқ, эстетика ва бадан-тарбия каби кўплаб фанларнинг етук билимдони бўлган. Унинг ақл-заковати, яратган асарлари Ўрта Осиёдагина эмас, балки Шарқ ва Ғарбий Оврўпа мамлакатларида ҳам ҳурмат билан тилга олинади. У ҳар томонлама комиллик даражасига етган улуғ инсон бўлган. «Абу Али ибн Абдуллоҳ Сино йигирма тўрт ёшида ақлий ва риёзий илмларнинг ҳаммасидан хабардор бўлиб, Бухорода олимлар билан тортишиб, уларни мот қилган». Бундай муваффақиятга эришиш Ибн Синонинг камолотга эришганлигидан эди. Албатта, олим бундай ҳурматга улуғликка осонликча етишган эмас эди. Абу Али ёш ва ҳатто йигитлик давридан олдин, яъни ёши йигирмадан ошмаган чоғида ҳам бу илмларда маҳорат қозонган. У кўп асарлар таҳлил қилган, шу билан бирга бировга илм-маърифат беришдан қизғанмайдиган ва ўз асарларидан бошқаларнинг нусха олишига рағбати зўр одам бўлган. Ибн Сино таълим-тарбия ва ахлоққа оид «Рисола фи илм ал-ахлоқ» («Ахлоққа оид рисола»), «Рисола фи ал-ахд» («Бурч ҳақида рисола»), «Рисола фи тазкият ан-нафс», («Нафсни покиза тутиш тўғрисида рисола»), «Сиёсат ал-бадан», «Китоб ал-инсоф» («Адолат ҳақида китоб»), «Тадбир ал- манозил» («Турар жойни бошқариш чоралари») каби бир қанча асарлар яратган. Ибн Сино инсоннинг умумий фазилати, кишиларда юз берадиган яхши ва ёмон хулқларнинг пайдо бўлиш сабабларини «Ахлоқ ҳақида рисола» асарида кўрсатиб ўтади. Олим бу асарда яхши ва ёмон хулқлар одамларнинг одатидан, ҳукумат аҳллариниг таъсиридан пайдо бўлишлигини таъкидлайди. Ибн Сино ўзининг бир қанча рисолаларида адолатлилик, сахийлик, шижоат, сабр, мулойимлик, иффат, қаноат, сирни сақлай билишлик, илм- маърифатли бўлиш, очиқлик, фаросатлилик, дўстлик, вафодорлик камтарлик

каби ахлоқий фазилатларга таъриф беради. Аллома киши ўзини покиза тутиш, одамлар билан муомала қилиш каби масалаларга тўхталади. Айниқса, нафсни покиза тутиши зарурлиги ва баъзи дунёвий лаззатлардан ўзини тия билиш, ичишнинг зарари ҳақида «Нафсни покиза тутиш тўғрисида», «Қонун», «Сиёсат ал-бадан» асарларида фикр юритади. Абу Али ибн Синонинг ахлоқ ҳақидаги қарашлари унинг шоҳ асарлари бўлмиш «Тиб қонунлари», «Аш-шифо» ва бошқа асарларида ҳам ўз ифодасини топган. Ибн Сино инсонларда бор бўлган адолат, покизалик, билимдонлик, иродалилик, эзгу ният, ҳиммат, саховат, шижоат сингари ижобий фазилатлар билан бирга алдамчилик, қўрқоқлик, иккиюзламачилик, хасислик, ўғрилик, иғвогарлик, ялқовлик, фисқу-фасод каби салбий ахлоқий иллатлар ҳақида хам фикр юритиб, уларнинг ҳар бири ҳақида ўз тушунчаларини ифода этади. Жумладан, «Жасурлик-бирор ишни бажаришда кишининг жасурлиги», чидамлилик-инсон бошига тушган ёмонликни тўхтатиб турувчи қувват. Аҳллилик бирор ишни бажаришда шошма-шошарлик қилишдан сақловчи қувват. «Зийраклик - севги берган нарсаларнинг ҳақиқий маъносини тезлик билан тушунишга ёрдам берувчи қувват», - деб таъриф беради. Ибн Сино ўз асарларида инсонлар ўртасида дўстлик ва биродарликка алоҳида аҳамият бериб, одамларни бир-бирлари билан дўст-иноқ бўлиб яшашга, пасткашликка олиб келадиган адоватни йўқотишга чақиради. Ҳаётда ўз дўстига меҳрибон бўлиш, қўлидан келадиган ёрдамларни аямаслик, дўстидаги нуқсон ва камчиликлардан юз ўгирмаслик, аксинча уни йўқотишга ҳаракат қилиш кабилар Ибн Синонинг асарларида кенг ўрин олган. Ибн Сино таълимотига кўра киши дўст тутишининг уч хил йўли бор. Биринчидан, ҳар қандай қийинчилик бўлишига қарамай, киши ўз дўстини қутқаришини, иккинчидан, ғоявий яқинлилик дунёқарашлар умумий бўлган чинакам ва доимий дўстликни ва учинчидан эса кишининг мансаби, пули ёки мавқеига қараб ўзининг шахсий манфаатини қондириш кўзда тутилган

дўстлик бўлади, - деб таъкидлайди,- Ибн Сино. Олим чин дўстни кўзгуга таққослайди. Чунки, кўзгу кишининг ҳақиқий борлигини кўрсатади. Киши дўстидаги нуқсонларни ўз вақтида очиб ташламаса, рўй-рост гапирмаса, у ўз дўстлик бурчини унутган бўлади. Шундай экан, биз талабаларни ҳақиқий дўст танлашга, уларни асраб-авайлашга, бирон ножўя иш қилганда камчиликларини ўз вақтида очиб ташлашга ўрганишимиз лозим. Дўстликни мустаҳкамлаш ҳақида суҳбатлар ўтказиш, очиқ муомала ва муносабатда бўлиш, тўғри тушуниш кўникмаларини шакллантириш лозим. Бунинг учун, ўқитувчилар дўстликни, яхшиликни ва умуман, инсонпарварликни тарғиб этган Ибн Синонинг қарашларини талабаларга тушунтиришлари мақсадга мувофиқдир. Ибн Синонинг ахлоқ, таьлим-тарбия ҳақидаги фикр-мулоҳазалари минг йиллар илгари ёзилган бўлсада бугунги кунда ҳам фарзандларимизни маънавий тарбиялашда муҳим ахамиятга эга. Шуни айтиш керакки, Абу Али ибн Сино ўз ҳаёти ва фаолиятида доимо эзгуликка интилган комил инсон бўлган. Шунинг учун ҳам униг номи доимо тиллардан - тилларга, диллардан- дилларга ўтиб бораверади. Ўрта Осиё мутафаккирларидан бири Юсуф Хос Ҳожибнинг асарларидан ахлоқ, маданият, тафаккур кенг ўрин эгаллаган. Аллома ақл ва адолат, бахт- саодат, фаровонлик ҳақида гапириб, дўстлик, ҳалоллик, ростгўйлик, камтарлик, одиллик каби инсоний хислатларнинг шахс камолотида муҳим ўрин эгаллашини уқтиради. Мутафаккир «Қутадғу билиг» достонида ҳоким билан халқ ўртасида ўзаро муносабатлар масаласига эътибор беради. «Агар беклар табиатан эзгу бўлсалар, барча фуқороси бойийди, олам гулистон бўлади», деб улар ўртасида эзгулик бўлиши мумкинлигини таъкидлайди. Шунингдек: «Ҳамма нарсанинг қоидаси, тартиби, таълими бор, тартиб-одоб қоидаларини тўғри тутса, кишининг юзи ёруғ бўлади», - деб таъкидлайди.

Юсуф Хос Ҳожиб инсоннинг бутун ҳаёт ва фаолиятининг бирламчи асоси ахлоқий камолот, деб билади. У ахлоқи ва одоби тўғри бўлган кишигина эмас ўз мақсадига етишиши мумкинлигини таъкидлайди. Юсуф Хос Ҳожиб илмни жамиятни тараққиёт ва гуллаб-яшнашига олиб келувчи куч, деб билади ва уни эгаллашга даъват этади. У ахлоқий муҳитни фақатгина илм-фан ва маърифат билан соғломлаштириш мумкинлигини таъкидлайди. Юсуф Хос Ҳожиб билимни зулмат ичидаги нурафшон машъалага ўхшатади. Шунинг учун ҳам мутафаккир билим олишга, ҳамма яхшиликларнинг билимдан пайдо бўлишини, билим ёрдамида инсоннинг мартабаси ошиши, номининг машҳур бўлишида ёрдам беришини таъкидлайди. Мутафаккир одобли кишининг асосий фазилатларидан бири нутқ маданиятига алоҳида эътибор беради, нутқ маданияти шахснинг билимдонлик ва ахлоқий комиллик даражасини белгилаб беради, инсонни улуғлайди. Шу мақсадда ҳар бир сўз мазмунли, қисқа равшан бўлиши, ўйлаб айтилиши керак, акс ҳолда зарар келтириши мумкинлигини таъкидлаб ёзади: «Сўзингга эҳтиёт бўл, бошинг кетмасин, тилингга эҳтиёт бўл, тишинг синмасин». Юсуф Хос Ҳожибнинг фикрича, оддийлик ва камтаринлик юксак ахлоқ- одобли кишининг фазилатларидан биридир. Камтар киши юқори мартабага эришса ҳам бойлик орттирса ҳам оддий бўлиб қолиши зарур, чунки, сен бугун бадавлат бўлсанг, эртага бойликдан маҳрум бўлиб қолишинг мумкин, агар сен бугун шон-шуҳрат топсанг, эртага улар ғойиб бўлиши мумкин. Шундай экан, кеккайма, камтар, сахий, оқкўнгил бўл. Оддийлик ва камтарлик кишини улуғлайди. Зеро, дунёдаги инсон умри, мартабалар ҳам, бойлик ва шон-шуҳрат, ҳамма-ҳамма нарса ўткинчидир. Юсуф Хос Ҳожиб билимни юксак баҳолайди. Шоир билимни бойлик, кийим, емиш каби нарса-ҳодисаларга қиёслайди. Билим ва билимдонликни ҳис эта олмоқ, уни тушунмоқ даркорлиги, билимдон бўлиш тарбия билан чамбарчас боғлиқлиги, бола қанчалик эрта тарбия қилинса, унга

ёшлигиданоқ билим сингдирилиши ҳақида ёзади. Юсуф Хос Ҳожиб билим эгаллашнинг зарурлигини таъкидлайди. Шунинг учун ҳам у болани асосан кичиклигидан ҳар қандай яхши ҳикматларга: билим, одиллик, тозалик, поклик ва бошқаларга ўргатган дуруст. Сабаби, кичик бола ҳар қандай нарсани осон ўрганиб, ёдида яхши сақлаб қолади,-деган фикрда бўлади. Одам боласининг шаклланишида жамиятнинггина эмас, оиланинг роли ҳам жуда катта. Юсуф Хос Ҳожиб боланинг ўз уйида тарбияланишини тўғри, деб билади. Шу билан бирга аллома диний қонун қоидаларга амал қилган бола ҳеч ёмонлик қилмаслигини ва бола тарбиясида ота-онанинг кўмаги қанча кўп бўлса, бола шунчалик одобли яхши хулқли бўлиб вояга етади, - деб таъкидлайди. Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асарларида ифода этилган бола тарбияси ҳақидаги фикрларни талабаларга тушунтириш уларни ҳаётга тайёрлашда, турмуш одобини шакллантиришда муҳим ахамиятга эга. Юсуф Хос Ҳожиб ўзининг «Қутадғу билиг» асарида одамларнинг бир- бирларига меҳр-муҳаббатли бўлишига алоҳида аҳамият беради. Одамийликнинг туб моҳияти азиз инсон зотини ҳурмат қилиш, бахт-иқболи йўлида доимо фидокорлик билан курашиш ва ғамхўрлик кўрсатиш, боболаримизнинг ўтмишда жаҳон фани ва маданияти тараққиётига қўшган дурдона ҳиссаларини ўрганиш, мутафаккир ва атоқли кишиларнинг одамларни бахти ва иқболи ҳақида ғамхўрлигини ўқувчиларга тушунтириш уларнинг ахлоқий онги ва тушунчасини шакллантиради. Ўзбек халқининг энг буюк мутафаккирларидан шоир Алишер Навоий бутун ҳаёти давомида ва асарларида тафаккурнинг негизи бўлган ахлоқий тарбияга катта аҳамият берди. Ёш авлодга тарбия ва таълим бериш учун вақтини ҳам, кучини ҳам аямасликка ҳаракат қилди. Мутафаккир шу билан бирга инсон ҳуқуқларини, унинг ор-номуси ва қадр-қимматини ҳимоя қилди. Навоий дунёда инсон камолотидан улкан нарса йўқ, чунки унга табиат ва жамият сир-асрорларини ва юксак чўққиларини билиш қобилияти, ақл- заковат, куч ҳадя этилган, деб ўйлайди. Шунинг учун ҳам халқнинг осойишта

ва бунёдкор ҳаётини бузувчи ёмонликка, халқнинг хўрланишига ва ижтимоий офатларга олиб келувчи воқеа-ҳодисаларга қарши чиқади. Халққа зўравонлик қилишни у энг улкан ёвузлик деб қоралайди. Шу сабабли шоир ўша даврдаги қон-қардошлар урушлари ва ижтимоий фалокатларга қарши баралла бош кўтариб, ёвузликнинг бутун мудҳиш оқибатларини жонли мисолларда кўрсатиб берди. Навоий ўзи яшаган даврнинг талабларида ва шоирнинг унга жавобан ахлоқий концепцияси ватанпарварлик, меҳнатсеварлик ва бошқа жуда кўп илғор ғояларни ўз ичига олади. Инсон камолотининг фазилатларидан ҳисобланган адолат тушунчаси ва адолат туйғуси Навоий донишмандлигининг асосини ташкил этади. Онгнинг мавжудлиги адолатнинг мавжудлиги. Адолатсиз онг-онг эмас. Инсоният тириклигининг давомийлигини таъминлайдиган бирдан – бир нарса ҳам адолат. Навоий маънавий дунёсининг бош мезони ҳам худди шу адолат бўлган. Барча баробар манфаатли адолат устувор бўлганида мамлакат ва унинг фуқаролари фаровонликка эришиши Навоийнинг орзуси эди. Мамлакатнинг осойишталиги, ободончилиги, халқнинг низоларсиз тинч – тотув яшаши, турмушнинг фаровон бўлишига давлатни ақл билан идора қиладиган доно йўлбошчига, сахий ва олижаноб, камтарин ва адолатли шоҳга боғлиқ дейди, Алишер Навоий. Шунинг учун ҳам Навоий «адолатнинг буюк қудратини кўрсатиб, давлат бошқарувчиларини бундан ибрат олишга чақиради. Қолур куфр аро қолса обод мулк, Бўлур зулм агар бўлса барбод мулк. Агар обод мамлакатга қаралмаса, вайрон бўлади, демак бу мамлакат бошлиғининг халққа зулм ўтказганлигининг натижасидир». Ҳазрати Алишер Навоий адолат ҳақида яна шундай деган эдилар: Адл ила одам обод қил, Халқ ила одам элини шод қил. Буюк тарихчи олим Алишер Навоийнинг замондоши Хондамир «Макоримул ахлоқ» асарида:

«…адолат ва инсоф эшикларини инсоният юзига очиб қўйди», деб – хазрат Навоийга юқори баҳо берди. Шу боис мавлоно Навоий адолат ва инсонпарварликнинг энг юқори намунаси эди. Инсоннинг ахлоқий қиёфаси, жамият манфаатларига, Ватан бахт-саодати учун қилинадиган муносабати, унинг болалик йилларида буюк алломаларнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида эгаллаган маълумотларига боғлиқдир. Ахлоқ ғояси боланинг тафаккур тарбияси ва етуклигининг асоси ҳисобланади. Ҳар бир киши ҳаётга ўзининг инсоний бурчи нуқтаи назаридан қараши болалик йилларидан шаклланиши лозим. Шунинг учун, Навоий саховат ва ҳимматни юксак фазилатлар, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, яхшилик сари ва муҳтож кишига фойдали бўлишга интилиш ҳар бир ахлоқли кишига хосдир. Навоий ана шу фазилати бўлмаган инсонни дурсиз чиғаноққа, кўклам фасли ёмғир келтирмайдиган булутга ўхшатади. Алишер Навоийнинг «Ҳайратул аброр» достонида етук шахснинг маънавиятидаги яхшилик, саховат, софлик, ҳаё, мурувват, андиша, адаб, камтарлик, қаноат, ростгўйлик, инсоф, адолат, бағри кенглик сингари фазилатлари таърифланиб, руҳий камолот йўллари таҳлил этилган. Навоийнинг ахлоқий орзулари Шарқда инсон қадрини ғоят оригинал дунёқараши эди. Алишер Навоий «Оламдан ўтай десанг, илму ҳунар ўрган. Дунёдан камолотга етмай ўтиш, ҳаммомда бўлмай чиқишнинг худди ўзи» деб таъкидлайди. Унинг фикрича, ёш авлодни камолотга етказиш уларни халқпарвар, билимли, энг яхши фазилатларга эга кишиларни етиштиришдир. Бунда тарбия етакчи роль ўйнайди. Шу билан бирга у тарбия таъсирига берилувчи, қобилиятли ўқувчи болалар бўлгани сингари ёмон хулқли болаларни тузатиш мумкинлигига ишонч билдиради. Навоий болаларга илм- маърифат бериш билан бирга одоб ўргатишни ҳам вазифа қилиб қўяди. Бола шахсининг камолотида тарбиянинг юксаклигини таъкидлайди.

Навоий «Фарход ва Ширин» достони билан биродарликни ва дўстликни, буюк ўзбек халқининг асрлар бўйи халқпарвар ва дўстпарвар бўлиб келганини исботлайди. Достонда байналминаллик инсонийликнинг асосий белгиларидан бири сифатида кўрсатилади. Дўстлик, садоқат, севги ва вафо жой миллат танламаслиги хитойлик Фарход, Шопур ва арман қизи Ширин мисолида гўзал тасвирларда баён этилади. Достонни ўқир эканмиз яхши ва ёмон одам, адолатли ёки ёвуз қалблар бўлиши мумкинлигига яна бир бор ишонч ҳосил қиламиз. Фарҳод ва Ширин ўртасидаги абадий дўстликнинг асоси вафо садоқатда, жасорат ва мардликка баробар бўлишларида халқи ва ватанларини бирдек севишларидандир. Алишер Навоий «Фарҳод ва Ширин» достонида вафо, дўстлик ва садоқатни жуда улуғлайди. Бу вафо ва садоқатни Фарҳод билан Шопур образида жуда яққол ифодалайди. Улуғ шоир инсонни дўстсиз, биродарсиз тасаввур этолмайди ва уни ўз ҳаётида исбот этади. Алишер Навоийнинг бир умр ёлғиз ўтганлиги, уйланмаганлиги ўз севгилиси Гулига бўлган вафодорлиги эмасми? Алишер Навоий Гули вафот этгач унинг қабрига бориб туришни ҳаж зиёратидек билади. Юртнинг оташнафас булбулидек шеърлар битади. Алишер Навоий «Фарҳод ва Ширин» достонида илм орқали Фарҳоднинг ақл-идрокли, билимдон, ҳунарманд, камтар, инсонпарвар, иродали ва эътиқодли инсон бўлганлигини кўрсатади. Бу достонни ўқиган ўқувчи инсоннинг етуклигини кўрсатувчи сифатлардан бири илм эгаллаш эканига ишонч ҳосил қилади. Жаҳонда қолмади ул етмаган илм, Билиб таҳқиқини касб этмаган илм. Бу сатрларда шоир Фарҳоддаги инсоний сифатларни тараннум этиб унинг фақат илм эгаллабгина қолмай, одамийликнинг бўлак қадриятларини ҳам муттасил эгаллаганлигини кўрсатади. Дарҳақиқат, Навоийнинг Фарҳод

образида инсонпарварлик, меҳнатга муҳаббат ғоялари мужассамлашган. Фарҳоддаги камтарлик бойликка қизиқмаслик ўзини оддий киши, деб билиши, мазлум халқни чин кўнгилдан ҳурмат қилиши умум-манфаатини ўз манфаатидан устун қўйиши каби фазилатлар ҳар бир талабага ибрат бўлади. Фарҳоднинг инсонпарварлик хислатларини ижтимоий фанлар машғулотларида тушунтириш мақсадга мувофиқдир. Ана шундагина олий таълим талабаси камолот йўлига чиқиш учун аста-секин ўзлигини излайди, оламни танийди. Ҳазрат Навоий комиллик маъносида жуда кўп хусусиятларни назарда тутганлар. «Киши ўзини ҳирс-таъма, нафс, ғафлат, сингари майллардан покламасу пайт комил бўлолмайди». Мир Алишер Навоий инсоннинг жаҳон фарзанди мавқеига кўтарилишини хоҳлаганлар. Худди шу мавқени камолотнинг олий чўққиси деб билганлар. Навоий ўз даврида комил инсонларни аҳли маъни, деб билган. Аҳли маъни бу фикрли одамлардир. Фикрсиз халойиқнинг онгида маъни чуқурлиги бўлмайди. Фикрлаш-ҳақиқатни англашдир. Ҳамма нарса тўғрисида мустақил мушоҳада юритиш демакдир. Аҳли маънилик туфайли ахлоқий онг ривожланади, одам ва олам тақдирига виждон билан қараш қобилияти шаклланади. Аҳли маъни кишилар гуруҳига оқил ва доно, камтар ва олийжаноб ҳақиқатпарвар ва фидоийларни кўрсатиш мумкин. Шундай фазилатларга эга бўлган кишиларнинг тафаккур қилиши кенгдир. Чунки уларда ақл оддий сўз ва тушунчалардан эмас, диёнат, адолат, инсон, иймон, ишқ, дард туҳфалари камол топган бўлади. Навоий дейдиларки: «аҳли сурат»ларга шоҳ бўлгунча маъни аҳли йиғинидан гадо бўлмоқлигинг карра афзалдир. Алишер Навоийнинг фикрича, аҳли маъни кишилар маънавияти етук шахслардир. Алишер Навоий ота-она улуғлигини куйлар экан, «Жаннат оналар оёғи остидадир», дея улуғлайди. Навоий асарларида қизлар иймонли, ҳаёли бўлишларини, қиз боланинг ўзига хос маъсума эканлигини уқтиради. Алишер Навоий асарларининг қаҳрамонлари Искандар, Фарҳод, Шопур,

Баҳром, Ширин, Лайли, Мажнун, Моҳинбону ва бошқалар ахлоқли, фазилатли, комил, маънавиятли шахслардир. Шундай қилиб, Ўрта Осиё алломаларининг ижодида маънавият, ахлоқ, тафаккур масалалари мазмунан бой, шаклан ғоят ранг-барангдир. Туркистон халқи тарихида маънавият таълимоти доимо ривожланиб, такомиллашиб борди. XVI - XX асрлар давомида унга салмоқли ҳисса қўшган Турди ва Машраб, Гулханий ва Мунис Хоразмий, Муқимий ва Фурқат, Аҳмад Дониш, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий, Аваз Ўтар Ўғли ва бошқа қатор алломалар ҳақида ҳам кўп мулоҳазалар баён қилиш мумкин. Ўрта Осиё мутафаккирларининг ахлоқ-одоб ҳақидаги фикрларини ўрганишнинг амалий аҳамияти шундан иборатки, унда ахлоқ-одоб маданиятидан ташқари халқимизнинг қадимий урф-одатлари ва удумлари, анъаналари ҳам яхши ёритилган. Шунинг учун ҳам уларнинг асарларида ҳар бир кишини, ақл-фаросатини, ҳатти- ҳаракатини, жасурлигини, тадбиркорлик каби инсоний фазилатларни шакллантиришда муҳим ўрин тутади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Ўрта Осиё мутафаккирлари асарларида акс этган миллий урф-одатлар, аньаналар ва инсоний қадрятлар, асар қахрамонларининг мардлик, тўғрилик, адолатпарварлик, вафодорлик, ҳалоллик каби хислатларга эга бўлганлиги бугунги кунда камол топаётгани ёш авлод маданиятининг шакилланишида муҳим ўрин эгаллайди. Ўзбек мутафаккирларининг фозил шахс, комил инсон ҳақидаги фикрлари, ахлоқ-одоб хақидаги ғоялари бугун ҳам маънавиятни ривожлантиришда қимматли дастурдир. Модомики шундай экан, улардан таълим-тарбияни такомиллаштиришда ҳамда талаба-ёшларнинг маънавиятини шакллантиришда кенг фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Маълумки, мустақилликни мустаҳкамлашнинг, унинг заминини янада бақувват қилишнинг энг муҳим ва зарур омилларидан бири бу киши тафаккуридир. Чунки инсоннинг ҳаёти фақат еб-ичишдан иборат бўлиб қолмасдан, балки илм-фан, адабиёт ва санъатга бўлган қизиқиш билан ҳам

ўлчанади. Шундай экан, тафаккурсиз инсон бу тўла маънодаги инсон ҳисобланмайди. Бу каби давлатнинг, халқнинг келажаги ҳам йўқдир. Шундай экан, талабаларда маънавий-маърифий ишлар жараёнида мустақиллик тафаккурини шакллантиришда бир нарсага алоҳида эътибор бериш керак, миллатимизнинг келажаги энг аввало унинг ўзига, тафаккур қудратига ва миллий онгининг иқтисодий кучига боғлиқдир. Бизнинг тафаккуримиз ҳозирги демократик жамиятнинг қадриятлари билан уйғунлаштириш келажакда янада равнақ топишимизнинг, жамиятимиз жаҳон ҳамжамиятига қўшилишининг гаровидир. Мустақилликнинг истиқболини белгилаб берадиган куч бу энг аввало халқнинг маънавий тикланиши, янги тафаккур тарзи, маънавий қудрати ва миллий онгининг инсоний кучидир. Мустақиллик йилларида кўп элатли бирлик вужудга келганлиги, ўзбек маданиятининг умуминсоний моҳияти, маьнавий қадриятларнинг ва миллий ўзликни англашни тикланиши муҳим воқеа бўлганлигини талабалар онгига етказиш лозим. Чунки, ўзбек халқи тарихининг тикланиши, мустақиллик тафаккурини шаклланиши миллийлик ва умуминсонийлик билан чамбарчас боғлиқ бўлган ҳодисадир. Талабаларга мустақиллик шарофати билан жаҳон ҳамжамияти мамлакатлари томонидан Ўзбекистоннинг тан олиниши, давлатимизнинг кенг ташқи сиёсий ва ташқи иқтисодий фаолияти ўзбек халқининг маънавий қадриятлари ва имкониятлари тикланишига ва бошқа халқлар оиласидаги тўла ҳуқуқли миллат сифатида англаб етишга янада куч бахш этганлигини тушунтириш муҳимдир.

Адабиётлар : 1. Каримов И. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. «Ўзбекистон» 2000. 2. Каримов И. Миллий мафкура – мамлакат келажаги пойдевори. «Халқ сўзи» газетаси. 7 апрел 2000 й. 3. Каримов И. Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман. «Фидокор» газетаси 8 июн 2000 й. 4. Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т. «Шарқ» нашриёт матбаа концерни Бош таҳририяти, 1998. 5. Алиев А. Миллий мафкуранинг туб моҳияти – ҳақиқатдир. «Тошкент оқшоми» 14 апрел 2000 йил. 6. Ватан туйғуси. Умумий ўрта таълим муассасалари учун ўқув дастури ( V - VI синфлар) ХТВ.-Т.1999. 7. Даврон Х. Ўзликни англаш саодати. «Халқ сўзи», 15 апрел 2000 йил. 8. Каримова В. Ёшлар ва миллий мафкура. «Халқ сўзи», 15 апрел 2000 йил. 9. Иброҳимов А., Султонов Х., Жўраев Н. Ватан туйғуси:-Т. «Ўзбекистон», 1996. 10. Иброҳимов А. Биз ким ўзбеклар… «Шарқ» нашриёт-матбаа концерни Бош таҳририяти.Т. 1999. 11. Маънавият дарслари. – Т.: «Ўқитувчи», 1994.

O'xshashlar

Маънавий-маърифий ишлар жараёнида талабаларда мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг педагогик шарт-шароитлари

Мустақиллик адабиётшунослиги

Мустақиллик ўзликни танимоқдир

Маънавият ва мустақиллик

Мустақиллик ва маънавият