Мустақиллик адабиётшунослиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

23.955078125 KB

$Мустақиллик адабиётшунослиги Инсон маънавиятининг шаклланишида бадиий адаби-ётнинг ўрни мислсиз эканлиги барчага аён. Ижтимоий фанларнинг бу борадаги ўрни ва қадрини ҳеч бир камсит-маган ҳолда, маънавиятнинг асосини адабиёт ташкил қила-ди, деб айта оламиз. Масалан, Навоий ижоди инсон ва жамият ҳаёти билан боғлиқ барча масалаларни ўз ичига қамраб ола олган қомусдир. Ёки жадидчилик даврини олинг. Юртбошимиз 1993 йили бир гуруҳ ижодкорлар билан бўлган учрашувда «Мен Фитратни ёлғиз адабиёт ёхуд маданият арбобигина деб билмайман. У сиёсат арбо-би ҳам эди», деган эдики, бунда теран маъно бор. Шу жиҳатдан, адабиётшунослик ижтимоий- гуманитар фан сифатида мамлакатимиз бағрида кечаётган улкан маъна-вий ўзгаришларда фаол иштирок этмоқда. Эхтимол, унинг ҳам босиб ўтган ўн икки йиллик йўлида кўнгил тўлмаган ўринлари бордир, айрим нотекисликларда бироз тўхталиб қолган, айланиб ўтган, ҳатто стратегик мақсадлар билан чекинишлар қилган жойлари учрар. Ле-кин мустақиллик мафкурасини шакллантиришда, бирин-чи навбатда, ўзликни англашда, миллатнинг миллат бўли-шида қилаётган улкан хизматини кўрмаслик мумкин эмас. Мен буни ўзимга яқинроқ мавзу — XX аср боши адабиёти масалаларининг ўрганилиши мисолида кўрсатишга \ apa - кат қиламан. 70-80-йиллар совет даври адабиёти дарсликларини кўздан кечирсангиз, 1905 йиддан 1929 йилгача бўлган давр- да узбек адабиетида фақатгина тўрт ижодкор фаолият кўрсатгандек таассурот қолади. Булар — Завқий, Аваз Ўтар, Ҳамза, Айний. Танлаш мезонларига эътибор қилайлик. Ҳар тўрт адиб ҳам жабрдийда. Хукмрон синфлардан азоб чеккан: Завқий 1921 йили «босмачилар зиндонида қаттиқ қийноқ ва азобларга дуч келган...» (1974) Аваз — «ҳукм-рон гуруҳлар... айблаб, икки юз дарра урдилар. Мозор шайхлари кишанида узоқ вақт азоб чеккан...» (1980) Ҳамза - «реакцион$

руҳонийларнинг иғвосига учган бир туда мутаассиблар томонидан ўлдирилган» (1990). Айний — «амир амалдорлари» томонидан «75 дарра уришга ҳукм этилган», «Бухоро аркининг обхонасида оғир аҳволда ётган...» (1990). Демак, улар ҳар қандай шубҳадаи холи. Бундай мезон, яъни сўзнинг қадри ғоят баланд келган, амиру амирзодасидан косибу гўлахигача шеърга ҳарис бўлган, бевосита бадиий ижод билаи шуғуллаиувчи юзлаб шоирларга эга Туркистоннинг 25-30 йиллик давридан тўртта қаламкашнинг мавжуд тузумдан жисмоний жабр кўриш даражасига қараб ажратиб кўрсатилиши (биргина «Тазкираи Қайюмий»да 150 дан ортиқ қалам эгаси саналган эди!) ҳозир жуда эриш туюлади, албатта. Лекин синфийлик ва партиявийликни асос қилиб олган шўровий адабиёт илмининг мазмун-моҳияти адабий ҳодисаларга шундай ёндашишни талаб этарди. Мустақиллик даври адабиётшунослигининг ўтган 12 йил давомида қўлга киритган энг катта ютуғи кўп асрлик адабиетимизни миллий-эстетик асосларда ўрганиш ва ба- ҳолашнинг йўлга қўйилиши бўлди. Шу жумладан, «жадид чилик», «жадид адабиёти», «Миллий уйғониш адабиёти» каби атамаларнинг истеъмолга кириб келганлиги, умуман, бу ҳодисанинг қайта баҳоланиб, миллат маънавиятининг муҳим таркибий қисмига айланиб бораётганлиги мутлақо мустақиллик самарасидир. Таъкидлаш керакки, жадидчилик даврининг энг маш ҳур вакиллари асарларини тўплаб нашр қилиш ва улар ҳақида тадқиқотлар яратиш мустақиллик одимлари билан қадамба-қадам борди. Истиқлолнинг дастлабки йиллари- даёқ «Шарқ» нашриёти «Истиқлол фидойилари» турку- мида Мустафо Чўқай, Чўлпон, Отажон Ҳошим, Ибрат, Авлоний, Беҳбудий, Сиддиқий-Ажзий, Фитрат каби ном- лари юраклардан ситиб чиқарилган миллат фарзандлари-нинг асарлари ва улар ҳақидаги рисолаларни эълон қила бошлади. «Маънавият» нашриёти ўз фаолиятини Беҳбу- дийнинг «Танланган асарлар»и нашри билан бошлади ва «Истиқлол қаҳрамонлари» туркумини йўлга қўиди. Орада кечган 5—6 йиллик муддат орасида Абдулла Авлоний «Тан ланган асарлар»ининг 2 жилдлиги, Абдурауф Фитрат, Сидқий-Хондайлиқий, Чўлпон, Каримбек Камий, Исҳоқхон Ибрат, Сиддиқий-Ажзий, Муҳаммадшариф Сўфизо- да, Сайд Аҳрорий,

Абдулҳамид Мажидий, Мунавварқори асарлари мазкур рукн остида босилиб чикди. Айримлари-нинг (масалан, Беҳбудий) тузатилган ва тўлдирилган ик-кинчи нашрлари амалга оширилди. Бундай гапни бошқа нашриётлар ҳақида ҳам айтиш мумкин. Хориж билан тенглик асосидаги ҳамкорлик йўлга қўйилди. 1995 йил февралда Франциянинг Ўзбекистонда-ги элчихонаси қошидаги Марказий Осиёни ўрганиш ил- мий тадқиқот институтида жадидчиликка бағишланган халқаро симпозиум бўлиб ўтди. 1999 йил 16-18 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Президенти қошидаги Давлат ва жамият қурилиши академиясининг Тарих маркази ва Германия Конрад-Аденауэр жамияти ҳамкорлигида « XX аср бошида Марказий Осиё: жадидчилик, мухториятчи- лик, истиқлолчилик» мавзуида катта халқаро анжуман бўлиб ўтди... Японияда профессор Хисао Коматсу Фитрат ҳақида салмоқли монография чоп этди. Токио универси- тети тадқиқотчиси Ш. Шимадо «Ойна» журналининг мун- дарижасини нашр қидди. Германиялик профессор Инге-борг Балдауфнинг « XX аср узбек адабиётига чизгилар» рисоласи «Маънавият» нашриётида узбек тилида босилиб чикди. Туркияда Чўлпон (Ҳусайн Ўзбой), Фитрат (Юсуф Авжи) асарлари ҳақида докторлик диссертациялари ёзи- либ, тадқиқотлари чоп этидди. Отатурк маданият марка зи томонидан нашр этилаётган 30 жилдлик «Турк дунёси адабиёти»да Туркистон жадидчилиги ва унинг намоёнда- лари муносиб ўрин олди ва ҳоказо. Лекин Туркистон жадидчилигининг маркази ва ҳақли вориси, шубҳасиз, Ўзбекистондир; уни ўрганиб баҳолаш- дан қай даражада истифода этишгача бўлган бурч ва масъ- улият, биринчи навбатда, бизнинг зиммамиздадир. Шу сабаб, Чўлпон, Фитратнинг энг сара асарлари ва уларни қайта кашф этувчи рисола ва мақолалар истиқлолнинг илк шабадалари билан олдинма-кейин ўқувчилар қўлига тег-ди. Бу хайрли юмуш 1991 йили Чўлпоннинг 576 саҳифа- лик «Яна олдим созимни» китоби ва довруқли адабиёт-шуносимиз Озод Шарафиддиновнинг «Чўлпон» моногра-фияси билан бошланган эди. Бугун у ҳақда ўндан ортиқ катта-кичик китоблар, номзодлик ва докторлик диссер - тациялари ёзилди. 1992 йили ғайратли фитратшунос Ҳами дулла Болтабоевнинг

«Абдурауф Фитратнинг ҳаёти ва фа-олияти» қўлланмаси чоп этилди. 1994— 1995 йиллар, бор-йўғи икки йил давомида истеъдодли ёшлардан Илҳом Ғаниевнинг уч китоби — «Эьтиқод. Ижод», «Фитратнинг трагедия яратиш маҳорати», «Фитратшунослик» босилиб чиқди. Унинг ижтимоий-сиёсий (Б. Эргашев, 1993), ада-биётшунослик (Ҳ. Болтабоев, 1996) фаолияти, драмалари поэтикасига (И. Ғаниев, 1998) оид докторлик диссерта-ииялари майдонга келди. Беҳбудий ҳақидаги илк махсус рисола 1994 йили (А. Алиев) пайдо бўлди. Буларгина эмас, ўтган асрнинг 20-йилларидаги адабий-маданий жараён-нинг иккинчи-учинчи қатламларида фаолият кўрсатган Абдулла Авлоний, Сирожиддин Сидқий, Ғози Юнус, Ғу-лом Зафарий, Отажон Ҳошим, Абдураҳмон Саъдий каби кўпдаи-кўп илмий-бадиий зиёлиларимиз ҳақида диссер-тациялар ёқланди ва ҳоказо. Тўғри, архив ва музейларнинг 70 йил давомида муз қотган ҳужжатгоҳлари бирдан ланг очилганида шошиб қолган вақтларимиз бўлди. Қатағон-қирғин машинаси томонидан бир миллат фарзандларини бир- бирларига қай-раш асосида устамонлик билан тўқилган «айбнома»лар-дан гоҳо ўйланиб қолдик. Шубҳа кўнгилларга бир соя таш-лагандек бўлди. Лекин вақти-соати билан ҳамма нарса ўз изига тушиб борди. Гоҳо совет даври ижодкорлари ҳам- маси муглақо ўзлари ёзгандек бахтиёр кўриндилар. Кўнгил- ларида заррача кадар йўқдек туюлди. Синчков ёшлари-миз дарров муносабат билдирдилар. Булар чиндан ҳам ўзликни таниш, ўзликни англашнинг табиий йўли ва жа-раёнидир. Адабиётшунослигимиз мана шу табиийлиги билан муҳим ва қадрли.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,1996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996

O'xshashlar

Мустақиллик ўзликни танимоқдир

Маънавият ва мустақиллик

Мустақиллик ва маънавият

Мустақиллик-маънавий тикланиш ва юксалиш

Талабаларда мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг илмий-назарий асослари