Маънавият-инсоннинг улғайиш ва куч-қудрат манбаи - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Маънавият-инсоннинг улғайиш ва куч-қудрат манбаи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

Маънавият-инсоннинг улғайиш ва куч-қудрат манбаи Режа: 1. Маънавиятни англаш. 2. Маънавиятни шакллантирадиган асосий мезонлар. 3. Маънавий ва моддий уйғунлиги.

Биз маънавият ҳақида кўп гапирамиз. Лекин кўпчилик маънавият ўзи нима, деган саволга аниқ ва лўнда жавоб беришга қийналади. Масъул раҳбарлик лавозимларига номзодларни танлашда бўладиган суҳбатларда маънавият ҳақида бериладиган саволларга ҳар хил, баъзан қарама-қарши, ноаниқ, саёз жавоблар ҳам учрайди. Маънавият тушунчасининг илмий, фалсафий, адабий ёки оддий тилда ифодаланадиган кўплаб таърифларини келтириш мумкин. Шунинг учун ҳар қайси маърифатли инсон маънавиятга ўз дунёқарашидан келиб чиқиб турлича таъриф бериши табиий. Илмий рисола ва ўқув қўлланмаларида, луғатларда ўзига хос таърифлар берилган. Буни инкор этмаган ҳолда “Маънавият” тушунчасининг мазмуни фақат “маъно”деган сўзлар билан чегараланмайди деб ҳисоблайман. Маънавият: - инсоннинг руҳан покланиши; - инсонни қалбан улғайишга чорлайди; - одамнинг ички дунёсини бойитади, иродасини бақувват қилади; - имон-эътиқодини бутун қилади; - виждонини уйғотадиган беқиёс куч; - инсоннинг барча қарашларининг мезони; “Маънавият” тушунчаси жамият ҳаётидаги ғоявий, мафкуравий, маърифий, маданий, диний ва аҳлоқий қарашларни ўзида мужассам этади. Инсоннинг руҳан покланиши ва қалбан улғайиши ҳақида гапирганда, ҳалол ва пок яшашни ўз учун эътиқод ва олий мақсад деб билганлар кўпчиликни ташкил қилади. Шу туфайли бу дунёда маънавият доим барқарор бўлиб келади. Лекин бундай олижаноб фазилатлардан узоқ бўлиб яшайдиган инсонлар ҳам бор. Улар ўзларини бу дунёнинг ҳақиқий эгасидек ҳис қиладилар. Муқаддас китоблар ва буюк мутафаккирларимизнинг асарларида ҳалол яшаш, мардлик, саховат ва камтарлик ҳқида кўп гапирилади.

Шу билан бирга тилимизда ҳалоллик ва нопоклик ҳақидаги ибратли сўзли билан бирга “Йшлини топдими, қандини урсин”, “Узумини енгу, боғини суриштирманг” каби мақоллар борлигини ҳам унутиб бўлмайди. Зеро, ҳаётни шундай тушунадиган кишилар ҳам бор. Лўнда айтганда, биринчиси- ўз нонини ҳалол меҳнат билан топадиган, юртига ҳолис ҳизмат билан наф келтирадиган, охират ҳақида ҳам ўйлайдиган инсонларнинг ҳаётий қарашларидир. Иккинчиси- фақат нафс қайғуси ва ҳою-ҳавас, маишатга берилиб, енгил-елпи умр кечирадиган, юрт олдидаги бурчига бефарқ одамларнинг қарашлари. Ер юзидаги инсонларни Оллоҳ турли қилиб яратган. Кимдир Раҳмон измида юрса, кимдир Шайтон измида юради. Ҳаоло турмуш кечирган инсон ҳаётидан рози ва мазмун, қалби ва осойишта яшайди. Нопок йўллар билан, енгил-елпи яшайдиган кишилар эса ҳаётининг сўнггида армон ва надоматларга ботиб ўз умрини тугатади. Мухтасар айтганда, Оллоҳ буюргандек комил инсон бўлиш, ҳаоло ва адолат билан яшаш одамзотнинг маънавий бойлигини белгилаб берадиган асосий мезондир. Маънавиятнинг яна бир муҳим ҳусусияти-одамнинг ички дунёси ва иродасини бақувват, имон-эътиқодини бутун қилишидир. Қарийб 150 йил халқимиз иқтисодий, маданий ва маънавий жиҳатдан қарам бўлди ва машаққатлар дучор бўлди. Лекин халқимиз ўзлигини йўқотмади. Тилини, динини, иймон-эътиқодини сақлаб қолди. Оғир шароит бўлса ҳам ватанпарварлар етишиб чиқди. Мустаҳкам ирода ва иймон-эътиқод маънавиятимизни ва миллий ўзлигимизни сақлаб қолишга хизмат қилди. Дунёдаги ривожланган давлатлар ана шундай фазилатларга таяниб, иқтисодий, ижтимоий, маданият, таълим-тарбия, фан соҳасида ўзининг кучли салоҳиятини ишга солиб, тараққиётга эришган. Масалан, Жанубий Корея ва Япония II жаҳон урушидан кейин оғир аҳволда қолишди. Уларда хом-ашё ва минерал ресурслар деярли йўқ. Лекин

улар миллий маънавият ҳисобидан (бошқа давлатлар ёрдами билан бирга) ҳам тез ривожлангани ҳақиқат. “Япон мўжизаси”, “Корейс мўжизаси” уларнинг маънавий фазилати туфайли юзага келди. Виждон поклиги асрлар оша инсон маънавиятининг устунларидан биридир. Жамиятда адолат ва ҳақиқат, меҳр-шавқат, инсофу-диёнатни қарор топтиришда шу омилни ўрни катта. Чунки виждонли киши ҳаётдаги воқеаларга, адолатнинг топталишига бефарқ қарай олмайди. Айниқса, эл-юрт манфаатига зиён етказадиган хавф-хатарларга бефарқ туролмайди, уни бартараф этишга интилади. Маънавият инсоннинг қон-қони, суяк-суягига йиллар давомида она сути, оила тарбияси, аждодлар ўгити, Ватан туйғуси сабоқлари билан аста сингиб боради. Маънавиятни тушуниш, англаш учун аввало инсонни тушуниш, англаш керак. 2. Маънавиятни шакллантирадиган асосий мезонлар. Маънавиятимизнинг шакллантирадиган барча омил ва мезонларни таҳлил қилиб оламиз. Маънавиятни халқнинг тарихи, урф-одатлари, анъаналари, қадриятларидан айри холда тасаввур этиб бўлмайди. Маънавий мерос, маданий бойликлар, кўҳна тарихий ёдгорликлар энг муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Бизнинг заминимизда буюк зотлар, олиму-уламолар, сиёсатчи ва саркардалар етишиб чиққан. Улар умумбашарий цивилизация ва маданиятга улкан хисса қўшганлар. Қадимий осору-атиқалар, деҳқончилик ва ҳунармандчилик маданияти, меъморчилик ва шаҳарсозлик маданияти ривожланган. Ўзбекистондаги 4 мингдан ошиқ моддий-маънавий обида жаҳоннинг ноёб намунаси сифатида ЮНЕСКО рўйхатига киритилган.

Аждодларимиз тафаккури ва даҳоси билан яратилган қадимги тошёзув ва битиклар, халқ оғзаки ижоди намуналари, кутубхоналардаги минг- минглаб қўлёзмаар, тарих, адабиёт, саъат, сиёсат, аҳлоқ, сиёсат, фалсафа, тиббиёт, математика, астрономия ва боўқа соҳаларга оид қимматбаҳо асарлар бизнинг буюк маънавий бойлигимизнинг. Бу тарихий ёдгорликлар орасида бундан 2700 йил авввал яратилган “Авесто”китоби бебаҳо маънавий обидадир. “Авесто”нинг туб маъно- моҳиятини белгилаб берадиган “Эзгу фикр, эзгу сўз, эзгу амал” тамойили бизнинг бугунги маънавий идеалларимиз билан узвий боғлиқдир. Халқ оғзаки ижоди намунаси бўлмиш “Алпомиш” достони халқимизнинг қахрамонлик қўшиғидир. Бу достон бизга ватанпарварлик фазилатларидан сабоқ беради. Одил ва хақгўй бўлишга, юртимизни , оиламизни қўриқлашга, ор-номусимизни ҳимоя қилишга ўргатади. Қанча авлод-аждодларимиз “Алпомиш” достони асосида тарбия топган, ўзлигини таниган, маънавий бойликка эга бўлган. Алп дегани-ҳокимият эгаси маъносини бериб, миллий давлатчилигимизнинг бадиий ифодаси ҳисобланади. Энг азиз ва миллий байрам бўлган Наврўз айёмидан халқимиз одамийлик, мехр-оқибат мурувват ва ҳиммат каби фазилатлардан озиқланган ва маънавий камол топган. Маънавиятимизнинг таркибий қисми бўлган ислом дини одамзотнинг юксак идеаллари, ҳақ ва ҳақиқат, инсоф ва адолат тўғрисидаги орзу- армонларини ўзида мужассам этган. Ислом динини пок сақлаш, уни турли ғаразли хуружлардан ҳимоя қилиб, унинг асл моҳиятини ёш авлодга тўғри тушунтириш зарур. Ислом маданияти равнақига улкан ҳисса қўшган Имом ал-Бухорийнинг “Ал-жомеъ ас-саҳиҳ” асари ислом динида Қуръондан кейин 2-ўринда туради. Абу Исо Муҳаммад ибн Исо Термизийнинг “Сунани Термизий” асари ҳам мусулмон оламининг юксак маънавий мероси ҳисобланади. Имом Мотурудий эса ислом оламида “Мусулмонларнинг эътиқодини тузатувчи”

деган юксак шарафга сазовор бўлган. Мотурудия таълимотида илгари сурилган ғоялар ислом динимизнинг асосида тўғрилик, эзгулик ва инсонийликдан иборат деб ҳисобловчиларнинг қарашларини ифода этади. Шарқ оламида “Бурхониддин ва милла”, яъни “Дин ва миллатнинг хужжати” деган юксак унвонга ислом ҳуқуқшунослигининг улкан намоёндаси Бурхониддин Марғиноний сазовор бўлган. Унинг 57 та китобдан иборат “Ҳидоя”-“Тўғри йўл” асари 8 асрдан буён мусулмон оламининг мукаммал ҳуқуқий манбаи бўлиб хизмат қилмоқда. Абдуҳолиқ Ғиждувоний ва Баҳоуддин Нақшбанд буюк аллома ва азиз- авлиёлардир. Баҳоуддин Нақшбандга “Баҳоуддин Балогардон” деган тариф берилган. Унинг “Дил ба ёру, даст ба кор” деган ҳаётбаҳ ҳикмати бор. Ҳар бир даврнинг долзарб масалаларига асосли илмий жавоблар топилган тақдирдагина маънавият олами янги мазмун билан бойийди. Яъни ҳар бир илмий янгилик янги дунёқараш ва фикрга туртки беради, маънавиятни шакллантиришга таъсир ўтказади. Юртимизда яшаб ўтган буюк мутафаккирларнинг бемисл илмий ижодий кашфиётлари бугун ҳам жаҳон аҳлини ҳайратга солмоқда. Муҳаммад Мусо Хоразмийнинг ўнлик саноқ системасини, алгоритм ва алгебра тушунчаларини илм фанга жорий этди ва аниқ фанлар учун асос яратди. Ахмад Фарғоний (“Астрономия асослари ҳақида китоб”), Беруний, Ибн Сино, араб тили грамматикасини мукаммал ишлаб чиққан Махмуд Замахшарий кабилар башарият тарихида ўтмас из қолдирдилар. Уларнинг ҳаёт йўли ва қолдирган мероси халқимизнинг маънавий олами нақадар бой ва ранг баранг эканини исботлайди. Бундай ноёб ва бебаҳо бойликни ҳар томонлама чуқур ўрганиш, унинг маъно мазмунини фарзандларимизга етказиш ҳаммамиз учун ҳам қарз, ҳам фарздир. Буюк боболаримизнинг маънавий олами ҳақида гапирганда, унинг “Темур тузуклари”, Мирзо Улуғбек, А.Навоий тўғрисида сўзлаш керак.

А.Навоийни авлиё десак, у авлиёларнинг авлиёси, мутафаккир десак, мутафаккирларнинг мутафаккири, шоир десак, шоирнинг султонидир. Инсон қалбининг қувончу қайғусини, эзгулик ва ҳаёт мазмунини Навоийдек теран ифода этган шоир жаҳонда кам топилади. Биз унинг бу бебаҳо меросидан ёшларимизни қанча кўп баҳраманд этсак, миллий маънавиятимизни юксалтириш, инсоний фазилатларни камол топтириш шунчалик такомиллашади. Тарихдан маълумки, юртимизда илму маърифат ва юксак маънавиятга интилиш ҳеч қачон тўхтамаганининг гувоҳи бўламиз. Чоризм мустамлакаси даврида Беҳбудий, Мунавварқори, Авлоний, Ибрат, Фитрат, Қодирий, Чўлпон, У.Носир каби юзлаб маърифатпарварлар етишиб чиқдилар. Совет давридав эса Қориниёзий, Саримсоқов, Х.Абдуллаев, Сирожиддинов, О.Содиқов, С.Юнусов, Я.Ғуломов, Ойбек, А.Қаххор, Зулфия, С.Ахмад, О.Шарофиддинов, Л.Саримсоқова, Х.Носирова, Олим Хўжаев каби дунёга танилган илм фан, адабиёт ва маданият арбоблари етишиб чиқдилар. Тарихимизда, юртиизда бундай беназир сиймоларнинг яшаб ўтганлиги, мавжудлиги ўзига хос бир феномен, яъни ўта ноёб ҳодисадир. Бу эса нафақат бугунги, балки эртанги авлодларимизнинг ҳам маънавий бойлигига айланиб, халқимизга буюк ва қудратли куч қувват ва мадад бериши муқаррар. Миллат маънавиятини шакллантиришда ва юксалтиришда оиланинг ўрни беқиёсдир. Чунки инсоннинг энг соф ва покиза туйғулари, илк ҳаётий тушунча ва тасаввурлар оила бағрида шаклланади. Боланинг маънавий қарашлари – яхшилик ва эзгулик, олижаноблик ва меҳр-оқибат, ор-номус ва андиша каби муқаддас тушунчалар пойдевори оила шароитида қарор топади. Кўп йиллик илмий тадқиқодларга кўра инсон ўз умри давомида оладиган барча информациянинг 70 фоизини 5 ёшгача олар экан. Баланинг онги асосан 5-7 ёшда шаклланишини ҳисобга олсак, шу даврда оилавий муҳит таъсирида маънавиятнинг илк куртаклар пайдо бўла бошлайди. “Қуш уясида кўрганини қилади” мақол шуни акс эттиради.

Ёшларимизни ҳар томонлама соғлом ва баркамол этиб тарбиялаш, ҳаёт абадийлиги, авлодлар давомийлигини таъминлайдиган маънавият қўрғони бўлмиш оилани мустаҳкамлаш, унинг нуфузини ошириш давлат сиёсати даражасига, энг муҳим устувор йўналишдан бирига айланган. Конституциянинг XIV боби- 63, 64, 65, 66 моддаларида оиланинг ижтимоий мақоми белгиланган, шу асосда Оила, Фуқаролик, Уй-жой кодекслари ва бошқа зарур қонунлари қабул қилинган. 1998 йил “Оила йили” деб эълон қилинган. “Эл-юрт таянчи” деган муаззам ёдгорлик барпо этилган. Бу ёруғ дунёда ҳаёт бор экан, оила бор. Оила бор экан, фарзанд деган неъмат бор. Фарзанд бор экан, одамзот ҳамиша эзгу орзу ва интилишлар билан яшайди. Оила соғлом экан-жамият мустаҳкам экан-мамлакат барқарордир. Маънавиятни юксалтиришда маҳалланинг роли ва таъсири катта. Ўзаро меҳр-оқибат, аҳиллик ва тотувлик, ёрдам, тўй-томоша, ҳашарда бирга бўлиш ҳалқимизга ҳос урф-одатлар маҳаллада шаклланган “Маҳалла-ҳам ота, ҳам она” деган ҳикматли сўз бор. Мустақиллик йилларида маҳалла ҳаёти билан боғлиқ кўплаб қадриятлар, удум ва анъаналар қайта тикланди, замон талаби асосида бойиди.Маҳалланинг ҳуқуқ ва ваколатлари кенгаймоқда. Улар ўзини ўзи бошқариш идораси, демократия дарсхонаси сифатида иш олиб бормоқда. Маҳалла тушунчаси Конституциясининг 105 – моддасига киритилиб, унинг жамият бошқарувидаги ўрни ва мақоми қатъий белгилаб қўйилган. “Кучли давлатдан-кучли жамият сари” деган тамойилнинг амалий ифодаси ҳам маҳалла ҳисобланади. Маънавий ҳаётимизни, миллий онг ва тафаккуримизни, урф-одат ва анъаналаримизни асраш маҳалла идорасига янада кўпроқ имконият бериш, унинг ваколатларини янада кенгайтириш зарур. Маънавий юксалишда таълим-тарбия тизимининг ўрни катта. Ота-боболаримиз қадимдан илм- маърифат, таълим-тарбияни инсон камолоти ва миллат равнақининг асосий шарти деб ҳисоблаган.

Таълим-тарбия онг маҳсули, онг даражаси ва унинг ривожини белгилайдиган, яъни халқ маънавиятини шакллантирадиган ва бойитадиган энг муҳим омилдир. Мактаб таълим-тарбия масаласи давлат ва жамият назоратида бўлиши Конституциянинг 41-моддасида белгилаб қўйилган. Эртанги кунимиз қандай бўлиши фарзандларимизнинг бугун қандай таълим ва тарбия олишига боғлиқ. Ёшларнинг мустақил ва кенг фикрлаш қобилиятига эга бўлган, онгли яшайдиган комил инсонлар этиб вояга етказиш таълим-тарбия соҳасининг асосий мақсади ва вазифасидир. Таълимни тарбиядан, тарбияни эса таълимдан ажратиб бўлмайди-бу шарқона қараш, шарқона ҳаёт фасафаси. Бу ҳақда фикр юритганда А.Авлонийнинг “Тарбия биз учун ё ҳаёт-ё мамот, ё нажот-ё ҳалокат, ё саодат- ёфалокат масаласидир” деган сўзларини эслаш даркор ва бу долзарблигини ҳозир ҳам йўқотгани йўқ. Чунки бизга собиқ совет тузумидан мерос бўлиб қолган маориф тизимининг энг номаъқул томони шундаки, унда ўқув жараёнида ўқувчи ва талабаларнинг мустақил ва эркин фикрлашига йўл қўйилмас эди. Аксарият ёшлар ҳақиқат билим ёки малака орттириш мақсадида эмас, кўпроқ дипломли бўлиб олиш илинжида техникум ёки институтларга кирар эди. Шунинг учун мустақилликнинг 1-йилларидан таълим тизимини тубдан ислоҳ қилиш ишлари амалга оширилди. Ҳозир бу ислоҳотлар ўз меваларини бермоқда. “Портлаш эффекти”нинг ҳақиқий моҳияти соҳлом ва баркамол авлоднинг сафимизга илдам кириб бориши билан яққол сезилмоқда. Таълим-тарбия соҳасида амалга оширган улкан ишларимиз халқимизнинг маънавий юксалиш йўлида мустаҳкам замин яратди. 3. Маънавий ва моддий уйғунлиги.

Инсоннинг кундалик ҳаёти ва фаолиятида моддий ва маънавий асослар қандай ўрин тутиши ҳақида турли-туман, зиддиятли фикр ва қарашлар қадимдан мавжуд ва бу тортушувлар ҳозир ҳам давом этмоқда. Бу ҳусусда буюк алломалар ҳам асарлар яратганлар. Қадимий хинд, хитой ёки юнон файласуфлари, ўрта асрлардаги Шарқ ва Ғарб Уйғониш даври намоёндалари, ислом мутафаккирларининг илмий меросида моддий ва маънавий олам ўртасидаги муносабатларга кенг ўрин берилган. Антик давр файласуфлари СОкрат, Платон, Эпикур, Демокрит, Хитой донишманди Конфуций ва бошқаларнинг назарий қарашларида баъзилари руҳий олам бирламчи дейилса, баъзилари моддий оламни асосий ўринга қўяди. Шу тушунча ва тасаввурлар асосида кейинчалик материализм ва идеализм таълимотлари майдонга чиқди. Турли даврларда бундай назарий масала давлатнинг расмий мафкураси мақомини олган. Шўро замонида материя бирламчи, онг иккиламчи деган тамойил ҳукмрон дунёқараш даражасига кўтарилди. Бу кўҳна дунё, ҳаёт ягона, яхлит бир воқеликдир. Шундай экан, моддий эҳтиёжларни инсоннинг руҳий оламига қарама-қарши қўйиш, бирини устун деб билиш бирёқлама қараш ифодаси ҳисобланади. Инсон руҳий дунёсини менсимаслик, уни иккиламчи ўринга қўйиш охир-оқибатда жамиятни инқирозга олиб келиш муқаррар. Инсон ўз тимсолида ҳам моддий, ҳам маънавий ҳусусият ва аломатларни мужассам этган ноёб ҳилқат. Яратганнинг буюк ва сирли мўъжизаси. Шунинг учун унинг ички дунёси, фазилати ва хислатларини охиригача англаш ва тушуниш мураккаб масала. Инсонга хос орзу-интилишларини рўёбга чиқариш, унинг онгли ҳаёт кечириши учун зарур бўлган моддий ва маънавий оламни бамисоли парвоз қилаётган қушнинг икки қанотига қиёсласак бўлади. Шу икки омил ўзаро уйғунлашса, қўш қанотга айланса, шундагина инсон, давлат ва жамият ҳаётида ўсиш, ўзгариш, юксалиш, содир бўлади.

Ўзбекистон давлати раҳбарияти дастлабки йилларданоқ шу икки омилнинг уйғун тарзда ривожланишига эътибор қаратди. Иқтисодий ўнгланиш, иқтисодий тикланиш, иқтисодий ривожланиш жараёнларининг маънавий покланиш, маънавий юксалиш ҳаракатлари билан уйғун ривожланишини давлатимиз ўз диққат марказига қўйган.

O'xshashlar

2 Инсоннинг биоижтимоий мохияти

Маънавият ва мустақиллик

Мустақиллик ва маънавият

Маънавият нима

Талабаларда мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг илмий-назарий асослари