2 Инсоннинг биоижтимоий мохияти - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

2 Инсоннинг биоижтимоий мохияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

Инсоннинг биоижтимоий мохияти Режа: 1. Одамда табиийлик ва ижтимоийлик диалектикаси. 2. Жамият ўзини-ўзи ташкилловчи ва бошқарувчи тизим (система). 3. Одамнинг инсонга айланиб бориши жараёни. Калит сўзлар: табиийлик, ижтимоийлик, ДНК молекулалари, генетик дастур, ижтимоий меҳнат, нутқ тили, тафаккур тарзи, эндогамия, агамия, экзогамия, инстинкт, одам, инсон, имонли инсон.

Фалсафий фикр тарихида инсон ва унинг оламдаги ўрни хамда ижтимоий тараққиётдаги роли доим диққат марказида турган. ИТИ, жахонда глобаллашув жараёнларининг жадал бораётгани, давлат ва жамиятни бошқаришни демократик услубларига ўтилиши муносабати билан юзага келаётган янги вазият инсон муаммосига янгича ёндашувларни тақоза этмоқдаки, унинг айрим жихатларини билиб олиш муҳимдир. Одамзотнинг яшаш шороити, аввало ижтимоий мухит доимо ўзгариб бориши қонуний бир жараён экан, инсон муаммоси хамиша долзарб бўлиб қолаверади. Муаммолар қанчалик бир-бирига ўхшаш бўлмасин, улар хар гал бошқача тарихий шароитда, ўзгарган ижтимоий мухитда яшовчи, бинобарин, ўзгача тафаккур тарзига эга бўлган, дунёни бошқача хис этувчи ва тушунувчи инсоннинг муаммолари бўлиб қолаверади. XIX асрнинг 2-ярмидан бошлаб, одам тириклик сохаси эволюциясининг хосиласи эканлиги фанга маълум бўлгач, хайвон билан одам ўртасидаги умумийлик ва айримликни тадқиқ этиш етакчи майл бўлиб қолди. Хайвон биологик организм бўлиб, унинг барча феъл-атвори ДНК молекулаларида, генетик дастурида белгиланган ва ирсият туфайли улар авлоддан авлодга ўтиб боради. Шунинг учун хам хайвоннинг хатти- харакати, яшаш учун кураш шакли сайёрамизнинг хамма жойида бир хилдир. Ҳар қандай хайвон жуда бой бўлган тайёр инстинктлар билан ёруғ дунёга келади. Айни чоғда хаёт тажрибалари хам маълум даражада улар феъл-атворида аниқ вазиятга қараб ўзгариш қилишга ёрдамлашади. Одамзот индивидуал феъл-атворида генетик дастурнинг роли бор, албатта. Ундан ташқари фанга социал генларнинг хам хатти-харакат белгилашга муайян таъсири борлиги аён бўлмоқда. Масалан, аждодларида ўғри, муттахам, лўттибоз бўлмаган авлодда бундай қусурлар ё мутлақо учрамайди, ёки кам учрайди. Зеро, одам биологик тур бўлиш билан бир вақтнинг ўзида муайян тарихий давр ва маълум мамлакатдаги ижтимоий мухитнинг хам фарзандидир. Бинобарин, одамнинг қайси тарихий даврда,

қайси ижтимоий мухитда яшашига қараб феъл-атворида жиддий ўзгаришлар бўлади. Овчи, чорвадор, хунарманд, ишчи, тадбиркор , зиёли, технократ каби кўплаб қиёфаларда у ўзини бошқа-бошқа тусда намоён қила олади. Одамнинг феъл-атвори, хатти-харакатида туғма (ирсий) хусусиятлар бўлишига қарамай, умуман олганда, булар асосан муайян ижтимоий мухитда (оила, ўқув ва мехнат жамоаси, давр рухи, давлат тузилиши, ижтимоий-сиёсий гурухлар, касбий ва ижодий уюшмалар ва х.к.) хамда мехнат, тил, нутқ, тарбия, тажриба орқали ўзига хос равишда намоён бўлади. Жамиятнинг шаклланиши ва тарихий такомилида ижтимоий мехнат, нутқ тили ва тафаккур тарзининг ўзгариши билан бирга оила муносабатларининг ахамияти катта бўлган. Одам галаларидаги мавжуд бетартиб жинсий алоқаларни тартибга туширишда дастлабки ижтимоий бирликлар – уруғларнинг таъсири кучли бўлди. Гурухий никохлар ўрнига аста-секин якканикохлик муносабатлари уруғ ичида таркиб топди. Аммо чиройли қизлар ва барно йигитлар учун талашиш жараёнида уруғнинг парчаланиб кетиш хавфи пайдо бўлгач, уруғ бошлиқлари битта уруғ ичидагилар никохларини тақиқлаб қўйдилар. Бу, ижтимоий муносабатларнинг кенгайиши ва соғлом авлодга эга бўлишда инқилобий бир ходиса бўлдики, буни уруғ бошлиқларининг ўзлари хам сезмай қолдилар. Зеро, яқин қон-қариндошлар ўртасида жинсий алоқанинг тақиқланиши уруғни ташкил этган кишилар ўртасида хам бошқа уруғлар билан (эркак ё аёлни алмаштириш зарурати туфайли) дўстона муносабатларни қарор топтириш орқали майиб-мажрух, ақлий заиф болалар туғилиши камайиб, уруғ жамоаси соғлом, бақувват авлод хисобига миқдор жихатдан кўпайиб борди. Якканикохликнинг таркиб топиши жараёнида мулкий муносабатлар такомиллашди, бола тарбияси учун нисбатан қулай шарт-шароитлар вужудга келди.

Маълумки, ҳайвонларда ички (тартибсиз) жинсий муносабатлар (эндогамия) мавжуд. Агамия (юнонча «а» - йўқ, «хамас»-жинсий алоқа) яқин қондошлик жинсий муносабатларни тақиқланишини англатса, экзогамия (юнонча – «экзо» - ташқаридан, «хамос» жинсий муносабат) никох муносабатларининг ташқаридан, қариндошликка асосланмаган бўлиши маъносини англатади. Жинсий алоқаларда хайвонлар инстинктларга таянса, одамларда у инстинктлар ўрнини аста секин ахлоқ– одоб маромлари асосидаги рухсат ва тақиқларга таяниш расм бўла борди. Бу холат одамлар жамоаларидаги муносабатлар тартибга тушиб боришида ижтимоий қонунлар амал қила бошлаганидан дарак берарди. Ахлоқий ижтимоий рухсат ва тақиқларнинг хар қандай пода ва гала инстинктларидан туб фарқи шуки, булар уруғ ва жамоанинг барча аъзоларига - кучлилар ва кучсизларга хам, ёшлар ва кексаларга хам бирдай тааллуқлидир. Ёввойилик мухитида эса «мумкун эмас»лик (тақиқ) фақат ожизларга нисбатан амал қилган, кучлилар учун эса уларнинг барча истак - хохишлари мумкин, «қонуний» эди. Уруғ ва қабилалардаги рухсат ва тақиқлар мажбурий бўлиб, уларнинг бутун жамоа ва уруғ етакчилари қаттиқ назорат остига олишган эди. Уруғ ёки қабиланинг хар бир аъзоси онгига ёшлигиданоқ бу рухсат ва тақиқлар муқаддас эканлиги чуқур сингдирилар, уларга риоя қилмаган ёки бузган кишилар, ким бўлишидан қатьий назар, жазоланар эди. Сўнгра, одамлар феъл-атворларини кўзга кўринмас, аммо хамма жойда хозир бўлиб турадиган рухлар кузатиб бориши тўғрисидаги тасаввурлар кенг ёйилган бўлиб, одамлар бунга қаттиқ ишонар ва ўз-ўзини бошқаришда бу омил катта рол ўйнарди. Динлар, айниқса жахон динлари шакллангач, уруғ-қабилачилик муносабатларидаги рухсат ва тақиқлар ўрнини аста – секин савоб ва гунох тушунчалари орқали белгиланадиган муносабатлар эгаллади, яъни худо ва пайғамбарлар номидан диний китоблардаги битилган талаблар, панд- насихатлар доирасида фаолият йўналиши белгилайдиган одамлар комил инсонлар сирасига киритилган бўлса, бунинг аксини қилганлар

ғайриинсонлар сифатида талқин этилиб, бу дунё ва «у дунё» да жазоланишлари муқаррар эканлиги барча мафкуравий воситалар, усуллар ва шакллар орқали изчил таъкидланарди. Демократик тартиботлар қарор топиб бораётган жамиятларда эса эндиликда аста-секин давлат белгилаган қонунлар доирасида фаолият йўналиши белгилайдиган индивидлар рағбатлантирилиб, ғайриқонуний ишлар билан шуғулланаётганларни изчил равишда жазолаб бориш етакчи майл бўлиб бормоқда. Оила, ўқув ва мехнат жамоалари, таълим тизими, маданий-маърифий муассасалар, давлат ва нодавлат ташкилотларининг ғоявий таъсир ўтказиб бориши, назорати ва мафкуравий ишлари орқали одамнинг инсонга айланиб бориши учун умумий ҳаракатлар бор. Айни чоғда диний жамоалар ва ташкилотларнинг инсон маънавий оламини мунаввар қилишга қаратилган фаолиятлари давлат муассасалари ва жамоатчилик томонидан қўллаб- қувватланмоқда. Юқорида айтилган холатларнинг барчаси ўзаро боғлиқ, бир-бирини тақоза этади, яъни нутқ тили ва мантиқий тафаккурсиз одамда бурч, масъулият каби хис-туйғулар айтарли бўлмайди, бинобарин, уларда ахлоқий ва қонун доирасидаги рухсат ва тақиқларни англаш, уларга риоя қилиш хақида гап бўлиши мумкин эмас. Одамзотдаги табиийлик ва ижтимоийлик ўртасидаги алоқадорликларда ижтимоийлик майлларининг етакчи бўла бориши одамнинг инсонга, яъни жамиятлашган индивидга айланиши учун шарт-шароитдир. Генетик жихатдан чегараланган табиий омилларга ижтимоийлик катта таъсир кўрсатиб, ҳатто одам хаётининг давомийлиги хам узайиб боряпти. Тадқиқотчиларнинг фикрича, одам ўртача 90 йил (баъзи манбаъларда 120 йил) умр кўриши мумкин. Ижтимоийлик майлларининг устивор бўлиб бориши натижасида қадимда одамлар ўртача 22 ёш, XVIII асрларда 30 ёш, XX аср бошларида 56 ёш умр кўрган бўлсалар, хозир ўртача 70-75 ёш яшаяптилар.

«Одам» ва «инсон» тушунчаларида умумийлик билан бирга жиддий тафовутлар хам борлигини англаш таълим-тарбия тизимида мухим ахамиятга эга. Одамдаги биологик омил ахамиятини асло камситмаган холда, унинг табиати ва рухий оламида ижтимоийликнинг муқимлашиб бориши натижасида одам зотининг инсонга айланиб бориши мумкинлигини тарихий ҳақиқатлар тасдиқлайди. Одамда биологик омил етакчи бўлса, инсонда ижтимоийлик (маънавий) омиллар биринчи ўринга чиқиб олади. Яшаш учун кураш жараёнида инсон ўзи мансуб бўлган жамият ва маданият қадриятларига асосланиб, хатти-ҳаракат ва фаолият йўналиши белгилайди, ижтимоий хаётда таркиб топган ва анъанага айланган одоб-ахлоқ маромлари, қонун-қоидалар, тартиб-интизомларга қатьий риоя қилади, мабодо ташқи таъсирлар остида уларни ногахон бузса, виждон азобида қолиб, ўзини-ўзи сира кечирмайди. Шу маънода хозирги физиологик тузилишга эга бўлган барча онгли мавжудод одам турига киради, аммо улар орасида инсонга айланмаган, яъни хайвонларга хос олғирлик, босқинчилик, ёввойилик қусурларидан холи бўлмаганлари хам йўқ эмас. Масалан, ўғри, таъмагир, юлғич, порахўр, қотил, фохиша в.б. нафс қурбонига айланганлар албатта одам, аммо уларни инсон қаторига қўшиб бўлмайди. Одамнинг инсонга айланиб боришида имон тушунчасининг фалсафий идроки мухим ахамият касб этади. Инсонда имон диний йўл билан хам, илмий-маърифий йўл билан хам шаклланиши мумкин. Имон қайси йўналишда инсон ахволи рухиясида муқим бўлишидан қатъий назар, худо ёки олий ижтимоий мақсад (олий ғоя) га қалбан, рухан ишонч ва бу ишончга хар қандай шароитда хам содиқ қолиш учун ички онт ичишдан иборат онгнинг нодир ходисасидир. Имон ли ликнинг яна бир шарти сўз (тил) билан амал (иш) бирлигидир. Мана шу шартлар асосида имонли инсонларга виждон ли лик, халол-поклик, ростгўйлик, инсоф-диёнат, саховатпешалик, мурувватлилик, халқ, Ватан ишқи билан яшаш каби фазилатлар шаклланади, зеро, имонли инсон учун улар муқаддас

қадриятлар бўлиб, хаёт маъносини белгилайди. Имонли инсон яқинлари, дўстлари, Ватани, халқига хар қандай шароитда хам содиқ қолади, ўлишга рози бўладию , аммо у имонига хиёнат қилмайди. Одам табиатидаги табиийлик ва ижтимоийликнинг ўзаро нисбати хақида гап борганда , улардан бирини идеаллаштириш ёмон салбий оқибатларга олиб келишини эътиборга олиш керак. Социал дарвинистлар одам наслини ўзгартириш орқали одамни инсонга айланиш жараёнини тезлаштириш мумк и н десалар, марксистлар ижтимоийликни биринчи ўринга қўйиб , ундаги биологик омиллар ролини пасайтиришга уринадилар. Ҳар икки қ а раш хам ижтимоий тараққиёт ва инсон камол о ти учун завол бўлишини тарихий жараёнлар тасдиқлайди. Демак, одамзот биологик ва ижтимоий мохиятлар бирлигида мавжуд бўлади, аммо ижтимоий майлларнинг устивор бўлиб бориши унинг табиатидаги биологик имкониятларнинг воқеликка айланишини таъминлайди. Хулоса: а) одам табиий ва ижтимоий мухит таъсирида муайян социал қиёфага эга бўлади; б) жамият ўз ички қонуниятлари билан шаклланадиган ва ривожланадиган система; в ) одам биосоциал мавжудод бўлиб, муайян тарихий даврда мавжуд қонун - коидалар, одоб-ахлоқ маромларига ихтиёрий равишда риоя этишга одатланиш орқали инсонга айланади.

O'xshashlar

Маънавият-инсоннинг улғайиш ва куч-қудрат манбаи

Миллий мустакиллик тушунчаси ва унинг мохияти

Миллий мустакиллик тушунчаси ва унинг мохияти

2 Jamiyat va shaxs munosabatlari

2 Жаҳон сиёсат майдонида Марказий Осиё