2 Jamiyat va shaxs munosabatlari - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

2 Jamiyat va shaxs munosabatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5 KB

Ko'chirib olish

Jamiyat va shaxs munosabatlari Reja: 1. Jamiyat va shaxs evolyutsiyasi. 2. Shaxslarning tabiat va jamiyat qonunlarini anglab olib faoliyat yỹnalishlari belgilashlari muammosi. 3. Ijtimoiy hodisalar, ulardagi «yetakchi mayllar»ni shaxslar bilib olishlari mumkinligi. 4. Tarixiy jarayonlarning subyekti va harakatlantiruvchi kuchlari.

Odamlarning ijtimoiy birikmasi bỹlgan jamiyat uning kelib chiqishi, taraqqiyoti haqida diniy, badiiy, ilmiy va falsafiy adabiyotlarda turlicha fikrlar mavjud. ITI shitob ketayotgan, bu jarayon na faqat insoniyat ongi, shuuri, ruhiy olami, ma’naviy –ahloqiy qiyofasining ỹzgarishiga ỹz jiddiy ta’sirini ỹtkazayotgan, shu bilan birga tabiiy hodisalarga ham faol ta’sir kỹrsatish pallasi (Noosfera davri)ga kirgan bir paytda, shaxslarda ijtimoiy hodisalarga ilmiy yondoshuvni qaror toptirish hayot-mamot masalasi bỹlib turibdi. Jamiyat ham makro va mikro jismlar kabi ỹzini-o‘zi tashkillovchi va boshqaruvchi sistemadir. binobarin, bu sistema muayyan qonunlar asosida mavjud bỹladi va takomillashib boradi. Ikki jinsning yakkanikohlikka asoslangan oila shaklida yashashga ỹtishi, urug‘, qabila, elat (xalq), millatlarning vujudga kelishi va shu birliklarda ỹz moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishlari qonuniy jarayonlardir. Jamiyat taraqqiyotining kelib chiqishi, mulkiy munosabatlar, ishlab chiqarish munosabatlari, har bir jamiyatning ỹz bazis va ustqurmasi bỹlishi, bozor iqtisodi munosabatlari (bularni iqtisod nazariyasi va satsiologiya fanlari batafsil ỹrganadi) ana shu ijtimoiy hodisalar abatta ijtimoiy qonunlar ta’sirida tarixan ỹz- ỹzidan shakllangan. Tabiat qonunlari bilan jamiyat (ijtimoiy)qonunlar ỹrtasida umumiylik va ayrimlik bor. ¥ar ikki yỹnalishdagi qonunlar obyektiv tasnifga ega, ya’ni ular odamlarning ongi, xohish- irodasiga bog‘liq bỹlmag‘an holda amal qiladi .Bu qonunlar orqali har qanday butunlik bir sistema shaklida ỹz-ỹzidan harakatga kelib, ỹz strukturaviy tuzilashiga ega bỹladi. Tabiat qonunlari odamzot paydo bỹlmasdan oldin ham mavjud edi, ular quyosh sistemasi va bizning koinotimiz doirasidan tashqaridagi sistemalarda ham amal qiladi. Jamiyat qonunlari faqat Aqlli mavjudod – odamlarning ijtimoiy birliklaridagina bỹladi va shu jarayonlardagi ishtirokiga qarab, individlar shaxsga aylanadi, jamiyat qonunlarining amal qilishi odamlar uyushmalarining ongli faoliyati bilan bog‘lanib ketadi .

Tabiat qonunlari uzoq tarixiy davrda amal qiladi, jamiyat qonunlari nisbatan qisqa muddat davomida ỹz hukmini ỹtkazadi. Tabiatning yangi qonunlari kashf etilishi birdaniga ijtimoiy larzalarga olib kelmaydi, ijtimoiy qonunlarning kashf etilishi va unga amal qilinishi esa katta ijtimoiy larzalarga olib kelishi mumkin. ¥ar bir tarixiy davr va mamlakatdagi ijtimoiy munosabatlarga muvofiq ravishda individlar muayyan sotsial qiyofaga ega bỹladilar. Sotsial guruhlarning tub mafaatlari va ehtiyojlarini teranroq anglab, ularni aniq-ravshan maqsadlar sari yetaklovchi kishilarda shaxsiy qobiliyatlar rivojlanib , ỹsha guruh, butunlik (urug‘, qabila, elat, millat, sinf, partiya, mehnat va ỹquv jamoasi va h.k) yetakchisiga aylanadi.O‘z navbatida shaxslarning dunyoqarashi, ma’naviy-axloqiy qiyofalariga monand tarzda ỹsha sotsial butunliklar ỹzlarini namoyon etadilar. Tabiat va jamiyat qonunlari ỹrtasida farqlar bilan birga yana bir mushtaraklik shuki, biosferaning Noosfera bosqichiga ỹtishi qonuniy jarayon bỹlib, buni anglab faoliyat yo‘nalishi belgilash tabiat (Yer)ni ham, jamiyatni ham muqarrar halokatdan saqlab qoladi. Tabiat va jamiyat qonunlarini bilishning ỹziga xos xususiyati shuki, tabiat va uning hodisalari bilish obyekti, ammo ularning ỹzlari bilish subyekti emas. Jamiyat qonunlari ham bilish obyekti, ham subyektidir. Zero, jamiyat bir- biri bilan ehtiyojlar va manfaatlar mushtarakligida uyushgan odamlar va ijtimoiy guruxlarning yaxlit birligi, birlashmasidir. U muayyan ijtimoiy tizimning maromli ishlashi va rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitni anglatib, narsa va hodisalarga odamlarning aniq munosabatlarida namoyon bỹladi. Ehtiyojlar shaxsiy, guruhiy, sinfiy, kasbiy, milliy va umumbashariy mohiyatga ega bỹladi. Ehtiyoj har bir odam, jamoa, ijtimoiy guruh, sinf, elat, millat yashashi, faoliyati, ravnaqi uchun zarur bỹlgan ỹzaro muvofiqlik, muvozanat holatini saqlashga qaratilgan sog‘lom ehtiyojlarni qondirish deb tushinilsa, tỹg‘ri bỹladi. Ehtiyojlar qanday tus olishi shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarni ilmiy-falsafiy anglashga kỹp jihatdan bog‘liq.

Ijtimoiy manfaatlar obyektiv bỹlib, uni tỹg‘ri idroki shaxsning turmush tajribasi, tarixiy xotirasi, ilmiy salohiyoti, insoniy sifatlari, dunyoqarashi bilan uzviy bog‘lanib ketadigan imon-e’tiqodining g‘oyaviy yỹnalishiga ham bog‘liqdir. Masalan, milliy manfaatlarni chuqur anglagan odamlar va ijtimoiy guruhlar ỹz manfaatlarini milliy va umumbashariy manfaatlarga bỹysundiradilar, chunki ularning moddiy va ma’naviy ehtiyojlari ana shu katta manfaatlar doirasida shakllansagina tỹlaroq va maqsadga muvofiqroq bỹladi. Bunday ehtiyojlarni qondirish yỹlidagi barcha faoliyat natijasida ijtimoiy qonunlarning amal qilish yỹllari ravonlashadi. Shu ijtimoiy birlik mohiyatida ma’lum hududda muayyan jamiyat va madaniyat tarkibida uyushgan kishilar ỹz tarixini yaratish, ỹz taqdirlarini belgilash imkoniyatiga ega bỹladilar. Agar ular ijtimoiy qonunlarlarni anglab, ularni amal qilish mayllariga rioya etsalar, ijtimoiy taraqqiyotni tezlashtiradilar, aksincha bỹlsa, ijtimoiy taraqqiyot sustlashishi va hatto tanazzulga yuz tutishi mumkin. Biroq, ijtimoiy taraqqiyot obyektiv tasnifga ega bỹlgani sababli, qonunlar ỹzlariga yỹl ochib oladilar va albatta ijtimoiy taraqqiyot pastdan yuqoriga, soddadan murakkabga qarab rivojlanib boradi. Odamlar, ularning guruxlari va yỹlboshchilari ijtimoiy qonunlarga amal qilgan taqdirlaridagina insoniyat porloq istiqbolga ega bỹla oladi. Jamiyat qonunlarini ham eng umumiy, umumiy va xususiy (juz’iy) qonunlar tipologiyasiga ajratish mumkin. Falsafa qonunlari va kategoriyalarida ỹz ifodasini topgan ỹzaro aloqadorliklar, bog‘lanishlar ijtimoiy hayotda ham namoyon bỹladi. Binobarin, bu eng umumiy qonunlar, kategoriyalar, tamoyillarni bilish jamiyatni ilmiy boshqarish imkonini tug‘diradi. Insoniyat tarixiy takomilida, sotsial guruxlar, elatlar, millatlar hayotida ỹxshash shart- sharoitlarda birdek amal qiladigan qonunlarni umumiy qonunlar deb atash mumkin. Masalan, moddiy ishlab chiqarish bilan ma’naviy boyliklar yaratish

ỹrtasidagi mutanosiblik qonuni bozor munosabatlarining ikki tomoni ỹrtasidagi yoki ehtiyojlar bilan manfaatlar ỹrtasidagi munosabatlarni anglatadi. Muayyan jamiyat taraqqiyoti va tanazzulining aniq bir bosqichlari, holati tỹg‘risida ravshan tasavvurga ega bỹlish uchun xususiy (juz’iy) ijtimoiy qonunlarni ham anglab olish zarur. Bunday qonunlarning amal qilish doirasida ma’lum bir makon va zamonda cheklanganligi va ular jamiyat taraqqiyotining faqat ayrim bosqichlarigagina xos aloqadorliklarni ifodalashi bilan farqlanadi. Masalan, sobiq SHỹrolar davrida amal qilgan planli-proporsional deb atalgan qonun shu davlat tugashi bilan barham topdi. Yoki talab va taklif ỹrtasidagi mutanosiblik qonuni, roqobatga asoslangan munosabatlar kabi umumiy qonunlar O‘zbekiston sharoitida ỹziga xos, betakror amal qilishi u qonunlarga xususiylik baxsh etadi. Prezident Islom Karimov asos solgan O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga ỹtishning besh tamoyili barcha qonunlar amal qilishiga ỹziga xos hususiyatlarda namoyon bo‘ladi. Umuman olganda, eng umumiy, umumiy, xususiy qonunlar bir-biri bilan dialektik aloqadorlikda bỹlib, ular bir-birini ham iqror qiladi, ham istisno etadi. Shunday qonunlar va qonuniy aloqadrliklar tufayli jamiyat ỹzini-o‘zi tashkillovchi va boshqaruvchi sistema sifatida bir butunlikni hosil etadi. Jamiyat qonunlarini bilmaslik yoki ularga amal qilmaslik volyuntarizmga, ỹzboshimchalikka olib keladiki, bu har qanday jamiyatni va davlatni halokatga olib keladi. Jamiyat qonunlari ham obyektiv bỹlgani sababli, ularni anglab olish, ulardan ijtimoiy amaliyotda samarali foydalanish shu sohadagi bilimlar turkumi bilan qurollanishni taqoza etadi. Tabiiyotshunos yoki texnikashunos ỹz sohasi bỹyicha kashf etilgan qonunlar va qonuniniyatli aloqalarni ỹzlashtirib olishi kifoya qilsa, jamiyat qonunlarini bilish uchun falsafa, tarix, sotsiologiya, siyotshunoslik, huqukshunoslik, davlat qurilishi asoslari, ruxshunoslik, dinshunoslik, etnografiya, antropologiya kabi qator fanlardagi umumiy mayllarni anglab olishi kerak bỹladi. Zero, ijtimoiy qonunlar kỹp hollarda ziddiyatli munosabatlar, manfaatlar ta’sirida amal qilishi tufayli «yetakchi

mayllar» shaklida namoyon bỹladi. Bunda qonun talabidan kelib chiqadigan ijtimoiy jarayonlar umumiy tekis rivojlanish yỹnalishida tỹg‘ridan- tỹg‘ri emas, balqi odamlar manfaatlari va maqsadlari yaqinligida uyushgan, ularning turli jamoalari faoliyati ta’sirida kỹplab chetga og‘ishlar, orqaga ketishlar, buzilishlar bilan jamiyat muqarrar ravishda ỹziga taraqqiyot yỹlini ochib oladi. Ijtimoiy qonunlar «sof» holda emas, balki «yetakchi mayl» shaklida va «taxminiy» tasnifda namoyon bỹladiki, bu hol jamiyat qonunlarini ỹrganish alohida metodologik ahamiyat kasb etadi. ¥ar bir tarihiy davrda yetilgan ijtimoiy ehtiyojlarni anglash, bu ehtiyojlarni qondirishdan manfaatdor kuchlarni birlashtirish uchun ana shu «yetakchi mayllar»ni anglab yetgan, uning harakat yỹnalishlariga monand odamlar faoliyatini aniq maqsadlar sari yỹnaltirishga qobiliyatli tarixiy shaxslar, ularning g‘oyalarini amalga oshirishga kamarbasta bỹlishga uyushgan siyosiy partiyalar va ijtimoiy harakatlar kerak bỹladi. Albatta tarixiy jarayonlarning subyekti xalq ommasi , ya’ni moddiy va ma’naviy boyliklar yaratishda ishtirok etadigan barcha odamlardir. Shu odamlarning mehnati, izlanishlari tufayli ijtimoiy-siyosiy munosabatlar takomillashib boradi. Masalan, ỹtni, g‘ildirakni , par mashinasini, elektr dvigatelini kashf etgan odamlar, avtomobil, samolyot yoki murakkab asbob- uskunalarni ijod qilgan yoki islohat dasturlari bilan chiqadigan odamlar shu ishlari qanchalik ijtimoiy oqibatlarga olib kelishini aniq-ravshan tasavvur qilishmagan, oddiy tirikchilik tishvishida yurgan odamlar uchun bularning oqibati bilan qiziqishning keragi ham yỹq. Biroq, ularning ana shu faoliyatlari muayyan qonuniyatli bog‘lanishlar bilan vobasta ekanini tarixiy shaxslar (olimlar, taraqqiyparvar ulamolar, siyosiy arboblar v.b.) anglaydilar va shunday faoliyatlarni rag‘batlantiradilar. Demak, tarixni xalq ommasi yaratadi, ammo ỹsha ommaning yetilgan ehtiyojlarini idrok etishda va obyektiv ijtimoiy manfaatlarni anglashida tarixiy shaxslarning betakror ỹrni va roli bỹladi. Tarixiy shaxslarni ikki toifaga bỹlish mumkin: a) jamiyatdagi «yetakchi mayllar»ni anglab, ijtimoiy taraqqiyotga boshchiliq qiladigan shaxslar; ỹz kashfiyotlari jamiyat ma’naviy-ahloqiy muxitini sog‘lomlashtirish, ijtimoiy

adolatni qaror toptirishga yordam beradigan g‘oyalar, dasturlar bilan chiqqan olimlar, ulamolar ham tarixiy shaxslar sirasiga kiradi. Masalan, Zardusht Sepitoma, Muhammad Ibn Abdulloh, Amir Temur v.b, hamda IX-XII asrlar, XIV-XV asrlarda ỹtgan va arab –musulmon olamida Uyg‘onish davrida yashab ijod etgan mutafakkirlarni kiritish mumkin, b) «Yetakchi mayl» (ijtimoiy qonunlar)ni nazar-pisand qilmay, ijtimoiy taraqqiyot yỹlini ma’lum bir muddatda tỹsib qỹygan, tarixda ỹzlaridan yomon nom qoldirgan Aleksandr Makedonskiy, Chingizxon, Gitler, Lenin va boshqalarga ỹxshash shaxslar hamda ilmiy va diniy bilimlari sayoz bỹlgan, ammo lỹttibozliklari bilan ma’lum bir guruhni ỹz ta’siriga olgan aqidaparast shaxslar ham tarixda ỹzidan yomon nom qoldiradilar. Xalq ommasi tushunchasini xalq galasi (olamon) tushunchasidan farqlamoq darkor.Kattami-kichikmi har bir jamoaning ỹz yetakchisi bỹlganidagina u muayyan sotsial qiyofaga kiradi. Ana shu shaxsning dunyoqarashi, tafakkur tarzi, ma’naaiy qiyofasi muayyan jamoa faoliyatida moddiy tus oladi. Xalq ham xuddi shu kabi qanday tarixiy shaxsga ergashsa, uning g‘oyalarini rỹyobga chiqarishga intilsa, muayyan sotsial qiyofaga kiradi, ya’ni xalq ommasiga aylanadi, aks holda u olamon qiyofasida ỹzini namoyon etadi. Demak, xalq ommasi «yetakchi mayllar»ni anglab, ilg‘or, sotsial dasturlarga ega bỹlgan ma’naviy-axloqiy yetuk, barkamol shaxslar ortidan borgandagina u tarix ijodkorni, tarixiy jarayonlar subyektiga aylanishi mumkin. Xulosa: a) jamiyat muayyan qonunlar asosida ỹzini-o‘zi tashkillovchi va boshqaruvchi sistemadir; b) tabiat va jamiyat qonunlaridagi umumiylik va ayrimliklarni anglab, ulardan ijtimoiy-taraqqiyotda foydalanish mumkin; v) ijtimoiy qonunlar odatda «yetakchi mayllar» sifatida namoyon bỹladiki, ularni anglash orqali jamiyatni ilmiy boshqarish mumkin; g) tarixiy jarayonlarning subyekti va harakatlantiruvchi kuchi aniq sotsial kiyofaga ega bỹlgan xalq ommasi va ijtimoiy qonunlarga amal qiladigan shaxslardir.

O'xshashlar

Jamiyat va shaxs munosabatlari

Antropologik goyalar individ va shaxs, inson omili

Mafkuraviy muammolar, ma’naviy tahdidlar va barkamol shaxs tarbiyasi

Jamiyat taraqqiyotining g’oya va mafkura bilan o’zaro bog’liqligi.doc

2 Инсоннинг биоижтимоий мохияти