Antropologik goyalar individ va shaxs, inson omili - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Antropologik goyalar individ va shaxs, inson omili

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.5 KB

Ko'chirib olish

Antropologik goyalar: individ va shaxs, inson omili Reja: 1. Individ va shaxs tushunchasi. 2. Tanlov erki muammosi. 3. Insonning ichki olami masalasi. 4. Ijtimoiy taraqqiyotda inson omilining oshib borishi.

Tayanch so`zlar: individ, shaxs, ijtimoiy muhit, axborotli intixos, tarixiy shaxs, shaxs erki, biologik tanlov, inson omili, inson ichki olami, ruh, fozil odam, johil odam. Falsafa tarixida antropologik g`oyalarning rivojlanishi, odamzot evolyutsion taraqqiyoti xamda uning Yer deb atalgan bir butun tabiatga, shuningdek ijtimoiy taraqqiyotga xal qiluvchi ta`sir o`tkazish bosqichi – Noosfera davriga kirganini har bir individ anglab olishi zarur. Muayyan ijtimoiy birlik (butunlik) ichidagi ayrimlik individdir. YA`ni individ yakka-yolg`iz odam emas, balki betakror (individual) xususiyatlariga ega bo`lgan ayrim kishidir. Individda ayrimlik bilan umumiylik uyg`un xolda mavjud bo`ladi. Masalan, Aqmadda odam zotiga xos xamma xususiyatlar bor. Umumiylikdan ayrimlikni farqlash uchun individ tushunchasi qo`llaniladi. Umumiylikdagi ayrimlik – individuallik quyidagilarda namoyon bo`ladi: a) muayyan ijtimoiy gurux, jamoa, tashkilotni tashkil etgan odamlarning o`ziga xos fe`l-atvorlari; b) o`zini tashkil etgan muayyan ijtiomiy gurux kishilarining o`zlariga xos ijtimoy belgilari, sotsial qiyofalari. Individ va shaxs tushunchalari bir-biriga yaqin. Shaxs betakror (individual) sifatlari bilan albatta individ, ammo u faol xususiyatlari tufayli shaxsdir. Individni o`ziga xoslik, betakrorlik sifatlasa, shaxsni shu bilan birga, erkin, ijodiy fikrlash va muayyan vaziyatda mas`uliyatni o`z zimmasiga olib, mustaqil harakat yo`nalishi olish qobiliyati kabi sifatlar belgilaydi. Shaxs har bir davrda mavjud bo`lgan muayyan ijtimoiy extiyojlar va manfaatlarni ilg`ab olib, o`zi mansub bo`lgan odamlar guruxi manfaatlarini to`laroq gavdalantiradigan va u sotsial guruxga xos fazilat va qusurlarni yorqinroq namoyon etadi. Bunday shaxslar o`zi mansub bo`lgan ijtimoiy gurux manfaatlarini faol ximoya qila oladi va buning uchun mas`uliyatni o`z zimmasiga dadil ola biladi. YA`ni muayyan umumiylik ayrim shaxslarda o`zining yorqin ifodasini topadi. Masalan, «Temir xotin» spektaklida Ј o`chqor obrazi Sovet kolxoz tuzumida shakllangan individlarning yorqin namunasi

bo`lsa, Abdulla qahhorning «Sinchalak» romanidagi Saida obrazi shaxsga misoldir. Ijtimoiy muxit inson shaxsini qay darajada shakllantirsa, shaxslar xam o`sha muxit qanday xolatda bo`lishini kafolatlaydi. Biroq, shaxslarning barchasi xam ijtimoiy muhit doirasida harakat qiladigan, qotib qolgan turg`un fikrlar asosida hayot yo`nalishi belgilaydigan insonlar emas. Har bir individda genetik dastur asosida qabul qilingan va qayta ishlaydigan axborotli in`ikos turlicha bo`lgani sababli, undagi o`zi yashab turgan ijtimoiy muxit xodisalariga qiziqish darajasi xam turlicha bo`ladi. Shaxs o`z shaxsiy sifatlari bilan muayyan ijtimoiy harakatga ta`sir ko`rsatish darajasiga qarab qadrlanadi va qadrsizlanadi. Muayyan tarixiy sharoitlarda yirik ijtimoiy xarakatlarga boshchilik qilganlar tarixiy shaxs sifatida o`zidan yaxshi yoki yomon nom qoldiradi. Tarixiy shaxslarda jamiyat taraqqiyotini tezlatish yoki sekinlatish, xatto orqaga qaytarish imkoniyati katta bo`ladi. Bunda ulardagi tarkib topgan dunyoqarash va shu asosida vujudga kelgan imon yo`nalishi va darajasi muhim rol o`ynaydi, undagi insoniy fazilatlar va qusurlar o`zi boshchilik qilayotgan harakatga ijobiy yoki salbiy ta`sir ko`rsatadi. Shaxs va uning erki muammosi doimo dolzarb bo`lib kelgan. Erkin faoliyat ko`rsatishga ega bo`lish shaxs uchun tarixiy, ijtimoiy va axloqiy qadriyat bo`lib, uning individualligi namoyon bo`lishi va jamiyat taraqqiyoti darajasining mezonidir. Shaxs erkinligini poymol etish, uning ongi va xulq- atvorini bir qolipga solishga intilish, individlarni jamiyat, davlatni boshqarish ishlaridan amalda chetlatish shaxs kamolotiga salbiy ta`sir ko`rsatish bilan birga ijtimoiy taraqqiyotni xam sekinlatadi, turg`un xolga keltiradi va xatto tanazzulga olib keladi. SSSR bunga misol. Tirik tabiatda biologik tanlov xayvonlar uchun qanchalik axamiyatli bo`lsa, ijtimoiy xayotda xam insonlarning tanlov erki shunchalar axamiyatlidir. Faqat shaxslar uchun tanlov erki bor joydagina taraqqiyot tez va maqsadga muvofiq borishi mumkin. Umuman mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, xuquqiy

munosabatlar shaxs erki va kamolati uchun qanchalik ta`sir ko`rsatmasin, ayni chog`da u munosabatlar qanday bo`lishi ko`p jixatdan shaxslarning bu munosabatlarga amaliy yondashuvlariga xam bog`liq bo`ladi. Sobiq SSSR da shaxsga sig`inish va bu bilan ma`lum darajada bog`liq xolda ro`y bergan turg`unlik yillarida adolat o`rnini riyo, xaqiqat o`rnini qo`rquv, xadiksirash egallaganini albatta nazarda tutish kerak. Ikkiyuzlamachilik kadrlar uchun qadriyatga aylanib qoldi, chunki buningsiz ular o`z vazifalarini bajara olmaydigan xolga keldilar. Demak, bizning zamonamizda individlar, ayniqsa shaxslar ijtimoiy-iqtisodiy va davlat tuzumlarining asiri emas, balki ularning ijodkori xam ekanligini nazarda tutib siyosat belgilagan tarixiy shaxslar o`zlaridan yaxshi nom qoldirishlari, avlodlar xotirasida buyuk kishilar sifatida abadiyatga doxil bo`lishlari mumkin. Buning aksi xam bo`lishi mumkin. Masalan, Chingizxon, Gitler, Lenin va Stalin kabi shaxslar ma`lum qisqa tarixiy davrda o`zlarini qanchalik ulug`lanishlariga erishmasinlar, piravordida ularning nomi bilan bog`langan qarashlar, tuzumlar g`ayriinsoniy tusda ekani ma`lum bo`ldi va ularning nomlari taraqqiyparvar insoniyat tomonidan la`natlanib tilga olinayotgani tamomila tabiiy xoldir. Hatto ularning urug`-aymoqlari ham og`ir ahvolga tushib qolganini, iztirobli hayotni boshlaridan kechirganliklarini unutmaslik lozim. O`zbekiston xalqlari milliy mustaqillikka erishib, ular jahon hamjamiyatida o`z munosib o`rnini topish yo`lida dadil odimlar tashlamoqdalar. Mustaqillikni mustahkamlash manfaatlari dunyoda integratsiya va globallashuv jarayonlari, milliy zaminda chiqayotgan ziddiyatlar ko`pincha o`z qarama- qarshi tomoniga og`ib ketayotgani va shu kabi hodisalar inson omilini tobora birinchi o`ringa chiqarib qo`ymoqda. Binobarin, odamlarning insonga aylanishida insonparvarlik g`oyalari har bir kishi hayotining maqsad- muddaosiga aylanishiga erishishda falsafa fanininng o`rni va ahamiyati oshib bormoqda.

Falsafa fani insonshunoslik fanlari (psixologiya, grajdanlik tarixi, adabiyotshunoslik, san`atshunoslik, tilshunoslik, pedagogika, dinshunoslik, germenevtika va b.) bilan shu ma`noda uzviy bog`langanki, har ikki yo`nalish ham insonning ichki ma`naviy olamini munavvar etishga qaratilgan. Inson ma`naviyati uning ruhiy olami bilan mushtarak bo`lib, ruh narsa, buyum sifatida emas , balki so`zlar, fikrlar, nuqtai nazarlar, dunyoqarashlar, an`analar, qadriyatlar, me`yoriy maromlar, munosabatlar sifatida ong va qalbga singadi hamda shunga muvofiq tarzda odam fe`l-atvori, hatti-harakati, faoliyati aniq bir tus oladi. Odam hayoti fikrlar va his-hayajonlar bilan limmo-lim bo`lib, uni har bir odamning o`ziga xos hayot rejalari, loyixalari, taxminlari, nimanidir kutishlar, nimagadir umidvorlik, ularni ruyobga chiqarish yo`lidagi omadlar va omadsizliklar belgilaydi. Odam ayni bir vaqtda ham o`zi, ham o`ziga begonadek, ya`ni hozir borlig`i, mavjudligi bilan ertaga, kelajakda qanday bo`lishi zarurligi chegarasi o`rtasida doimo izlanishda bo`ladi. Yashash uchun kurash jarayonidagi bu izlanishlar nixoyatda murakkab, ziddiyatli jarayon bo`lib, qanday va qaysi g`oyalar, dunyokarash bilan uzviy bog`lanib ketgan imon-e`tikod yo`nalishlari, fikrlash tarzlari mutanosib ravishda individuallik namoyon bo`ladi. Inson va uning muammolari bilan shug`yllanadigan boshqa fanlar masalaning ayrim bir jihati, tomonini tadkiq etsa, falsafa fani odamni bir butun holicha hamda uni kurshagan tabiiy va ijtimoiy muhitning ta`siri va unga javoban odamning munosabatini o`z ichki va tashqi ziddiyatlari bilan o`rganadi. Shunday bo`lishiga karamay, falsafaga, bu fanga munosabat har bir davrda aytarli darajada ijobiy bo`lavermagan. Biz yashayotgan davrdagi falsafaga munosabatlarda ham kuvontiradigan alomatlar sezilmaydi. Biroq, insonlar, ular uyushmalarining barcha faoliyatlarini bunyodkorlik, yaratuvchilik tomonga burib yuborish ham milliy, ham umumbashariy zaminda kechiktirib bo`lmaydigan zarurat bo`lib qolgan bir sharoitda, falsafa fanining individual va

ijtimoiy ongga ko`rsatadigan ta`siriga yetarli baho berish ijtimoiy taraqqiyot va inson kamoloti uchun benazir xizmat qilishini ta`kidlash loeim. Sharq falsafasi inson ichki olami, ruhiy takomiliga hamisha katta e`tibor beri6 kelgan. Odamzotidagi hayvoniy qusurlar o`rniga insoniy fazilatlarni shakllantirish bu falsafa tadqiqotining markazida turadi. Umar Hayyomning quyidagi fikrlarini Sharq falsafasining tamal toshi deyish mumkin: Olamning tilagi – samari ham biz, Aql ko`zin qorasi – javhari ham biz. To`garak jahonni uzuk deb bilsak, Shaksiz, uning ko`zi – gavhari ham biz. Forobiy inson barkamolligini jamiyat farovonligi, barqarorligining negizi deb hisoblagan. Fozil odamlar va ularning fazilatlarini ta`riflar ekan, u johillikka, jaholatga qarshi ma`rifat uchun kurashish jarayonida barkamol insonlar yetishib chiqishi, jamiyatda adolat qaror topishiga umid bog`lagan edi; fozil odamlar shahsining hokimi sifatlarini birma-bir sanab ko`rsatish bilan barkamol insonlar fazilatini tavsiflagan edi. Bunga ko`ra, davlat va jamiyatni boshkarish tizimida ishtirok etadigan hokim (rahbar) quyidagi 12 ta fazilatga ega bo`lgandagina u muayyan jamoaning yulboshchisi deb tan olinishi mumkin. Forobiy fikricha, hokim (rahbar)ning to`rt muchali cog`, kuchli xotiraga ega, o`tkir zehnli, zukko qalb egasi, o`z fikrini boshqalarga aniq-ravshan tushuntira oladigan, ma`rifatga chanqoq, taom yeyishda, ichkilikda, ayollarga yakinlikda ochofatlikdan yirok, aksincha, o`zini-o`zi tiya oladigan, haqiqatni sevadigan va haqiqatparvar kishilarni yoqtiradigan, yolgondan qochadigan, o`z qadrini biluvchi, or-nomusli, mol-dunyo ketidan quvmaydigan, istibdod va jabr-zulmni qoralaydigan, tabiatan adolatparvar, biron maqsadga erishishda qat`iyatli, sabotli, jur`atli, jasur, qo`rqoqlik va hadiksirashlardan uzoq yura oladigan shaxs bo`lmog`i zarur. Shundagina u odamlarni to`g`ri, bunyodkorlik yo`lidan boshlay oladi, odamlar uchun bunday shaxslar ideal (namuna) bo`lib qoladi.

Milliy mustaqillikni mustahkamlash manfaatlari Sharq falsafasidagi bunday durdona fikrlar asosida sog`lom avlodni tarbiyalashni taqoza etmoqda. Milliy g`oya va mafkuraning umumiy mazmuni ana shunday fikrlardan oziq olib, o`z oldiga sog`lom avlodni tarbiyalashdek ulugvor vazifalarni qo`ygan.

Xulosa: a) individ muayyan sotsial guruhdagi ayrim kishi, shaxs esa ma`lum guruh manfaatlari va ehtiyojlarini anglab, o`z shaxsiy kobiliyatlarini shunga muvofiq namoyon etuvchi insondir; b) tanlov erkiga ega bo`lgan individlar ijtimoiy taraqqiyotda faollik ko`rsatadilar; v) inson ichki olami boy va go`zal bo`lganda, uning taqdiri baxtli bo`ladi; g) milliy istiqlol hamda jahonda integratsiya va globallashuv jarayonlari inson omili masalasini tobora birinchi o`ringa chiqarmokda .

O'xshashlar

Jamiyat va shaxs munosabatlari

2 Jamiyat va shaxs munosabatlari

G’oyaviy immunitеtni shakllantirish – xavfsizlik va barqarorlik omili

Mafkuraviy muammolar, ma’naviy tahdidlar va barkamol shaxs tarbiyasi

Hozirgi zamonda inson qalbi va ongi uchun kurash