Чўлпон ҳақида роман - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Чўлпон ҳақида роман

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.794921875 KB

Ko'chirib olish

Чўлпон ҳақида роман Бугунги кунимизнинг машҳур адабиётшуносларидан Наим Каримовнинг «Чўлпон» асари босмадан чиқиб, китобхонлар қўлига тегди. Бирдан айта қолай, китоб зийнати билан ҳам, мазмун-моҳияти билан ҳам ҳар қандай ўқув- чини мамнун қилади. Бежирим, дид билан ишланган муқова, юқорида олислардаги қуёшнинг лоқайд ёғдуларига қўшилиб кетгувчи мовийлик (эҳтимол, ҳаёт уммонига ёйилган шаҳид боболаримиз қонидир), китоб юзига тўғри тўртбурчак ичига туширилган яшил маскан ва унинг ўртасидаги Чўлпон ҳайкали (балки Ватан келажаги ва бунда шоиримиз қадри) бу беназир истеъдод қисматига (тўғрироғи, тақцирига) ишора қилгандек. Китобни қўлга олар экансиз, вужудингизни аллақандай бир иликдик чулғаб олади. Чунки бу ном бугун ҳар бир узбек зиёлиси қалбида яшамоқца. Гарчи унинг шуҳрати 20-асрнинг 20-йилларидаги каби бўлмасада, ҳар қалай кўнгилга яқин тутадилар. Айниқса, ижодкор ёшлар юксак қадрлайдилар. Биздагина эмас, четда ҳам унинг ҳурмати баланд. 20-аср узбек адабиёти ҳақида қай бир хорижий мамлакатда илмий иш қилинган бўлса, марказий ўринда Чўлпон турган. Ўзим дуч келган бир воқеани айтай. 1995 йилда Ўзбекистондан 4 киши Анқарага уч ойлик илмий сафарга бор дик. «Турк дунёси адабиёти» ва «Турк дунёси тарихи» ёзил- япти. Олти туркий жумҳурият - Узбекистан, Қозоғистон, Қирғизистон, Туркманистон, Озарбойжон, Туркиядан мутахассислар иштирок этишяпти. Китобга кирадиган ҳар бир адабий шахе ҳақидаги материални биргаликда атрофлича муҳокама қиламиз. Бир куни аҳволимиздан хабар олгани таълим вазиринииг муовини келди. Ишларимизнинг қандай бораётганлиги ҳақида суриштира туриб, бир дан бизга юзланди: «20-асрдан ўзбеклардан кимларни оляпсиз?» деб қолди. Бир бошдан санай бошладим. Сабри чидамади. «Чўлпон борми?» — деди. «Албатта, борда, усиз янги узбек шеъриятини тасаввур қилиб бўладими?»

дедим. «Яхши!» - деди бир қадар қониқиш билан. Сўнг қандай шеьрлари танлаб олинганлигига ўтди. Яна жаво-бимни ўртасида шошқин аралащди. «Мана бу шеъри бор-ми, анавинақа бошланарди-ку...» Бир дақиқа ўйлаб олди-да, туркча талаффузда бошлади: Гулам башқалардир, о t лаян банам... Вазир муовини шоирнинг «Мен ва бошқалар»ини ўқий кетди... Сўнгроқ Ҳусайн Ўзбой билан учрашдим. У Чўлпон ҳақида докторлик диссертацияси ёзган ва «Чўлпон шеьр лари» комли китоб чоп этгирган эди. Биздаги чўлпоншу-носларни, биринчи навбатда, Озод акани суриштирди, адабиёт ҳақида узоқ суҳбатлар қурдик, чўлпонхонлик қилдик. Амин бўддимки, Чўлпонни Туркияда биздан кам билмайдилар. Ўйлайманки, бу ҳол биргина Туркияда эмас. Лекин ran шундаки, уни англамоқ керак. Бунинг учун эса кашф этмоқ керак. Бугунги кун нуқгаи назаридан қайта идрок этмоқ лозим. Узбекистонда мана шу жараён кечяпти ва Наим Каримовнинг мазкур китоби бу борадаги жиддий қадамлардан. Муаллиф биринчи маротаба Чўлпоннинг ҳаёт йўлини давр контекстида, унга дахлдор расмий-норасмий, хусусийумумий факт ва ҳужжатларни, эътироф-эътирозларни жалб зтган ҳолда ва энг муҳими, бевосита асарларидан келиб чиқиб ёритишни бош мақсад қилиб олган ва бунга бир қадар муяссар ҳам бўлган. Муаллиф асар жанрини «маърифий роман» деб бел-гилайди. Бу биз ўрганган «роман»лардан эмас, албатта. Эҳтимол, уни «роман-эссе» ёхуд ҳатто «биофафик роман-эссе» деб аташ маъқулдир. Ҳарҳодда китобда ижодийбио-график йўналиш устувор. Шунга қарамасдан, у биргина Чўлпон доирасида қолмайди, албатта. У — яқин ижгимоий-маданий тарихимизнинг катта-кичик саҳифалари, таъ-кидлаш керак, ўқилмаган саҳифалари. Аниқроғи, улар бугунги кун нуқтаи назаридан, Ватан ва Миллат манфаа- тидан келиб чиқиб тадқиқ этилмаган эди. Сарлавҳаларига эътибор берсангиз, бунга ишонч ҳосил қиласиз. Чунончи: «Чиғатой гурунги», «Қизил Шарқ» поезди», «Бухоро ах- бори», «Балжувон», «Нашри маориф», «Дархон», «Кўгарт водийси», «Узбек драмстудияси», «Чўлпон театри», «Ҳужум» ва

ҳоказо. Бу саҳифаларнинг барчаси Чўлпон тақцири орқали еритилган. Муаллиф бу буюк истеъдод шахси, фаолияти билан боғлиқ бор нарсани тўплашга ва тадқнқотга жалб этишга ҳаракат қилади. Энг майда ёхуд энг зиддиятли тафсилларгача назардан қочирмайди. Бу борада турли-туман давлат ва жамоат архивлари, биринчи навбатда, Ўзбекистон Миллий хавфсизлик хизмати ва ижодий ташкилотлар ҳужжатгоҳи материалларидан, замон дошлари хотираларидаи, вақтли матбуот маълумотларидан кенг фойдаланади. Бу ўринда, муаллифнинг Салимхон Тиллахонов «кўр-сатма»си муносабати билан билдирган бир қатор мулоҳа залари, хусусан, 20-йилларда «ўз миллатини севиш» маъ носида кенг ишлатилиб, 30-йилларда сиёсий ранг берилган ва «тавқи лаънат»га айлантирилган «миллатчилик» атамасига берган изоҳ ва шарҳлари (176-177-бетлар), «Дар- хон»даги Чўлпон мақолаларида «босмачилик»ни «тинч» йўл билан «тугатиш» борасидаги мулоҳазалар акс этганига диққатни қаратиши (203-205-бетлар) каби бугунги кун нуқтаи назаридан ғоят муҳим бўлган фикрларни таъкидламоқ керак. Айни пайтда, совет қатағон даври ҳужжатларига ёндашишда маълум нозик жиҳатлар борлигини, жумладаи, миллий зиёлилар бирбирига атайин қайралиб, айбномаларнинг деярли барчаси бичибтўқилганини ҳам назар дан қочирмайди. Иккинчидан, муаллиф ўринли қайд эт-ганидек, «...жамиятни қарама-қарши синфларга ажратиб юборган Совет давлати яна бир синфни — хоинлар ва сот-қинлар синфини вужудга келтир»ган эди (442-бет) Тарихнинг ажиб «такаррури» (Чўлпон) бор. Машҳур Гасприн- ский XIX аср сўнгидаги хонликларимиз даври ҳақида ёзган эди: «Шоҳ Темур замонинда ҳар бири бир арслон ўлан туркистонийлар бу замонда таъсири зулм ва истибдод ила бирор сочсиз хотин, соқолли заифалар поясина кирмиш эди. Эски илм ва уламодан ҳам деярли асар қолмаган. Холис ва ҳалол (киши) қолмай, узун чопонларга, хилъат ларга ўралган риёкор кўпайган эди. Золимлар йўлини тўса диган шариат аҳли тугаб, золимларга фатво топиб бериб, 5-10 тиллаолтун учун сабоҳдан оқшома қадар «омин-

омин» айтиб, миллатни хароб ва барбод этганлар саноқ сиз эди. Қандай бахтсизликки, бир учи Садди Чиига, дигар учи Ўрта ер денгизига чиққан салтанат баҳоднрларининг авлоди ёшликда баччалик, сўнг эса баччабозлик ҳаромликлари ичида умр кечирадирлар эди. Умаро ва вукалонинг аксари ё Эрон асирларидан, ё баччалик қилганларидан мансабга кўтарилар эди. Шижоат майдонида Темурларнинг, Шайбонийларнинг исмишарифлари уну- тилгани каби илм майдонида Ибн Синолар, Форобийлар, маориф майдонида Али Қушчи, Улуғбеклар ёддан чиқиб, бутун Мовароуннаҳр бир хонақойи паришон ва диёри дарвешон ўлмиш эди. Илм, ҳилм, маориф иззатнафс ва ҳайсият (ҳурмат-эътибор) риёкорликка айланган эди. Бу сўзлар балки аччиқ сўзлардир, лекин тўғри сўзлардир. Тарих ёзадиган муаррих мадхия ёзадиган мирза эмас». Ниҳоят, машъум 30-йиллар қурбонларининг болачақалари ўша давр суд- тергов ишларига ҳақноҳақ жалб этилиб, қатағон манфаатига мослаб гувохликлари олинган ва ҳужжатларда муҳрланиб қолган мингминглаб кишиларнинг авлодлари билан бугун ёнмаён яшайдилар. Бинобарин, масаланинг илмий жиҳатидан ташқари амалийҳаётий томонлари ҳам йўқ эмас. Китобнинг муҳим ютуқларидан бири, фикримизча, Чўлпон асарларининг яратилиш тарихи билан боғлиқ мулоҳазалардир. Бу жиҳатдан, унинг шахсий- интим ҳаёти тадқиқи, «Уйғониш» тўпламидаги «Юрт қайғуси» рукни остида берилган шеърлар шарҳи, шоир руҳиятини очишга уриниш, Чўлпон ва турк адабиёти масаласининг қўйилиши ҳамда ёритилиши, 1923-1925 йиллардаги Москва адабий муҳитига дойр фикрмулоҳазалар, «Гамлет» таржимасига, умуман таржималарга кўрилган тайёргарлик каби кўпданкўп ижодий масалалар борасидаги факт ва материаллар янгилиги билангина эмас, талқин ва ёнда-шуви, ҳатто пафоси билан ҳам мароқлидир. Айниқса, бу тун ҳаёти кечаю кундуз ёт кўзлар назоратида кечган шоирнинг ижод лаҳзаларини тиклашга бўлган уринишни алоҳида таъкидлаш керак. Хусусан, Чўлпон ён дафтарининг, умуман у ёзган нарсаларнинг «тўсатдан» ички иш-лар

ходимлари қўлига тушиб қолиши билан боғлиқ воқеалар баёни муаллифнинг улкан хизмати ва жасоратидан нишонадир. Шунингдек, машҳур адибнинг катта-кичик замондош ижодкорлар билан ўзаро мулоқотлари, ҳали илмий жамоатчиликка номаълум келаётган қанчадан-қанча асарларининг (шу жумладан, бошқалар номидан босилган «Рустам», «Аваз» каби) аниқлаштирилиб, муомалага олиб кирилиши, кўпчиликка маълум асарларининг (масалан, «Ёрқиной» каби) туғилишидан тақдиригача бўлган кузатишлар китобни маълум маънода Чўлпон ижодиёти борасидаги энг кейинги ва энг жиддий адабиётшунослик тадқиқоти даражасига кўтаради. Мана шу хил бир қатор фактларга суяниб, ушбу китоб шоир ижодий биографиясини яратиш йўлидаги дастлабки ва муваффақиятли тажрибалардан деб қаралмоғи керак. Китоб қурилишига кўра ҳам анча пухта, атрофлича ўйланган. Беш фаслдан иборат: Уйғониш, Булоқлар, Тонг сирлари, Ойдин кечаларда, Қор қўйнида лола. Буларнинг ҳар бири шоир асарларининг номлари ҳамдир. Сўнгида «Чўлпон шажараси» плова қилинган. «Уйғониш» аталган биринчи фасл 1902 йилдаги машҳур Андижон зилзиласи тарихи билан бошланади. Муаллифга бу воқеа икки нарса учун керак. Биринчиси, Чўлпоннинг туғилган йилини аникламоқ, иккинчиси, ижтимоий-маданий ҳаётдаги асрий турғунликни ларзага солган қудратли бир куч кириб келаётганига ишора қилмоқ. Ниҳоят, асар, муаллиф қайд этганидек, «роман» ҳам дир. Унда Чўлпоннинг ҳаёт йўли ҳақидаги барча маълумотларни бир жойга тўплаб, шарҳлашгина эмас, унинг шоир ва инсон, Миллат ва Ватан фидойиси сифатидаги шаклланиш жараёни ва аянчли қисматини жонли лавҳаларда таъсирчан ҳикоя қилиб бериш ҳам кўзда тутилган. Шунинг учун ҳам китобда ҳар қандай илмий ишнинг алиф беси саналувчи манба ва ҳаволалар йўқ. Бу, табиийки, ундан илмий мақсадларда фойдаланишни қийинлаштиради ва китобнинг илмий қимматига ўз таъсирини кўрсатмай қолмайди. Лекин Чўлпондай шоирни кенг оммага танитиш йўлидаги мақсад ва иштиёқ

муаллиф танлаган усулни оқлайди. Ҳар бир китобда бўлганидек бунда ҳам камчиликлар йўқ эмас, албатта. Уларнинг айримлари шунчаки, жузъий, сўз, ифода, факт ҳар хилликлари билан боғлиқ. Иккинчи бирлари баҳсталаб, мунозарали. Баъзилари аниқлик киритишни талаб қилади. Масалан, 64-бетда Чўлпоннинг тахаллуси муносабати билан Фитрат ҳақида ran очилади ва ўқиймиз: «Фитрат бу пайтда Чўлпон билан ҳали учрашмаган эди. Улар 1917 йилга келибгина бир-бирлари билан танишиш имконига эга бўлганлар». «Чўлпоннинг Фитрат билан илк учрашуви 1919 йилнинг бошларида рўй берган». Ҳарҳодда ойдинликка эҳтиёж бор. «Танишиш имкони» билан «илк учрашув» бир-биридан узоқ тушунчалар эмас. Факт хатолари: «Вақт» журнал эмас, газета ; «Дорур-роҳат»даги саройнинг номи қизил-қирмизи маъно- ларини англатувчи «Ал-Ҳамро», «Эл- Ҳамроҳ» эмас. «Ўктам исмли мунаққид» таниқли тиладабиёт олими Қаюм Рамазон бўлади. 2-Николайнинг мардикорлик фармони 1915 йилда эмас, 1916 йидда чиқ-қан. Жонли Шарқ тиллари институти (Лазарев номида эди), янглишмасам, Москвада эди. Машҳур Ильминский «аср ( XX аср кўзда тутиляпти - Б.Қ.) бош-ларидаги арбоблардан» эмас, у 1891 йилда ва-фот этган, бинобарин, XIX асрга дахлдор, Чўлпоннинг «1913 йилдан бошлаб шўро давлатига қарши аксилинқилобий кураш йўлига ўтган»лиги айтилади ва ҳоказо. Хатиб — хатиф , таййиба — таййива , қадимчи - қадимги, юқладим - йўқладим, Қашамшам - Қамашшам, жентилмон - жижтилмон, тап тортмаган — таъб тортмаган , Ҳалаб - Халоб бўлиб кетган ўринлар анча- мунча. «РусТА» негадир «РусТО» ўқилади. Фитрат, Чўлпон, Боту шеърларини ўз ичига олган машҳур манба «Узбек ёш шоирлари» 1923 йилда нашр қилинган дейи-лади. Шу пайтгача у 1922 йил, деб кўрсатиб келинарди. Буларни бир оғиз изоҳсиз бериб бўлмас. Чунки уларнинг аксарияти мазмун билан боғлиқ. Ва принципиал аҳами-ятга эга. Айрим сўзлар, атамалар ўриисиз ишлатилгандек. Ма-салан, бир ўринда ёлғон тонгни ифодалаш учун «субҳи каззоб» ишлатилибди. Ёлғон ва чин

тонгни фарқ- лаш учун Сидқий-Хондайлиқий халқдаги «субҳи козиб» ва «субҳи содиқ»ни қўллаган эди. Олим Шарафиддиновнинг Чўлпон ҳақидаги машҳур мақоласига «шармандали» сифати берилибди. Бу — мафкураку! Уни илмий баҳолаб кетавериш керак эмасми?! Гоҳо НавоиЙ ва унинг салаф лари ҳақида сўз юритилиб, «ижод ва илм аҳлини даҳшатга (таъкид бизники - Б.Қ.) солган» ижодкорлар деб таърифланади. «Енисей» лақабли бир айғоқчи «воқеа-навис», «хоинлар ва сотқинлар синфи» нинг иккинчи бир вакили Назирхўжаев эса «зот» деб таништирилади. Ҳар иккиси ҳам кўпроқ ижобий маънода ишлатиларди. «Истеъмол жамиятлари» - изоҳталаб. Шунингдек, «ором ёзиш учун» деган ифодалар ҳам, табиийки, эриш туюлади. Матн бузилишлари учрайди. Масалан, Чўлпоннинг «Балжувон» марсиясидаги дастлабки икки сатр: Фарёдим дунёнинг борлиғин бўлсин!(?) Умиднинг энг сўнгги ипларин узсин! — деб берилган (163-бет). Қофиядан англашилиб турибди-ки, «бўлсин» эмас, «бузсин». Шунингдек, «Қуртулуш» (озодлик) «Қутқариш»га, «Салоник» «Селаник»га айланган. Мағжон Жумабойнинг машҳур «Туркистон» ўлани : Туркистон икки дунё эшиги-ғўй, Туркистон ер турктин бесиги-ғўй,— деб келтирилибди (281-бет). Ҳолбуки оригиналда бу бош-қачароқ эди: Туркистон — эки дунё эсиги-ғўй, Туркистон — Эр Турктунг бесиги-ғўй. Маълум бўлганидек, ran туркий халқлар ҳақидагина эмас, Нўҳ пайғамбарнинг набираси Турк ибн Ёфас ҳақида кетяпти. Ёфаснинг лақаби «АбутТурк» (Туркнинг отаси) эди. Бу билан Мағжон Туркистон Туркдан тарқалган тур-кийлар бешиги эканлигига урғу бермокда. Энди, айрим баҳсли фикр ва хулосалар ҳақида. Асарнинг «Нашри маориф»га бағишланган саҳифала-рида жадидчиликнинг 1917 йилгача бўлган даври билан 20-йилларнинг бошини

бир-бирига зид қўйишга мойиллик сезилади. Лекин нашри маорифчиларнинг мақсад ва вазифалари шарҳланганида бу фарқни илғаб олиш қийин. Масалан, иттифоқ ҳақида Беҳбудийдан тортиб, Фитрату Ажзийгача бонг урмаганмидилар?! Маҳкамаи шаръия ҳақида ҳам худди шу фикрни айтиш мумкин. Бизнингча, Туркистон жадидчилиги яхлит, ҳар тарафлама шакллан- ган ва 19-асрнинг охирларида майдонга келиб, 20-асрнинг 20-йилларигача давом этган ижтимоий, сиёсий, маданий ҳаракатчилик. У октябрь тўнтаришидан кейин янги шароитдан келиб чиқиб, истиқлол учун кураш шакллари ва усулларини ўзгартирди, холос. Буни «Нашри маориф» нинг таркиби асосан «эски жадид» лардан ташкил топга-ни ҳам кўрсатиб турибди- ку. Жадидларимизнинг 1917 йилгача бўлган фаолиятларини биргина маърифатчилик билан чеклашга мойиллик китобнинг бошқа ўринларида ҳам учрайди. Масалан, 184-бетда бу шунчаки «юрган гап» дек эслатилиб, Чўлпон фаолияти ажратиб олинади ва унда «ғаройиб манзара» кўрилади. Аслида бу ерда ҳеч қандай «ғаройиблик» йўқ. Беҳбудийнинг 1906 йилда больше виклар фирқасини асосли рад этиши, 1907 йилда «Тур кистон мухторияти» дастурини тузиб, Гаспринский орқали Давлат Думаси муҳокамасига чиқармоқчи бўлгани сиё сий фаолиятнинг ҳар қандай шубҳадан холи намунаси эмасми?! Қолаверса, «Нашри маориф» нинг бизга қоронғу жойлари кўп. Масалан, 1922 йилнинг охирларида тузилган ташкилотнинг 1923 йилда «ишлари самарали» бўлиб, унинг фаолиятини «янада жонлантириш истаги» билан ҳайъат таркибининг 1924 йил январида қайта сайланиши ва шу ойнинг 30- куни бир кишининг кутилмаган таклифи би лан кўп овоз олиб тарқалиб кетиши, сирли, албатта. Мантиқий ноизчилликлар бор. «Кишилар ўз сажияларига кўра, икки тоифага бўлинади...» деб бошланади учинчи фасл. Ва булар: сардор, эргашувчи. Чўлпон эса зиёли. Учинчи тоифа бўлаяптику?! Айрим мўътабар манбаларга ёндашишда, юмшоқроқ айтганда, бир томонламалик сезилади. Масалан, Заки Ва-лидий ҳақида ёзади:

«Заки Валидий февраль инқилобидан кейин Туркистондаги истиқлол учун кураш ҳаракатларида ўзининг катта роль ўйнаганини алоҳида таъкидлагани ҳолда Маҳмуд хўжа Беҳбудий, Мунаввар қори Абдурашидов, Убайдулла Хўжаев сингари маҳаллий халқ ҳаракати раҳбарларининг фаолиятини кўпинча четлаб ўтади. Бизнинг ихтиёримизда бошқа тарихиймемуар адабиёт бўлмагани учун, Вали дийнинг бу манманлик «касал» ини билганимизга қара-май, яна унга мурожаат этишга мажбурмиз». Эътироз ғоят умумий бўлгани учун унга умумий эътироз билдиришни лозим топмаймиз, лекин мантиқий жиҳатига озгина тўхташни истаймиз. Аввало, кўчирмалардан маълум бўлишича, муаллиф Заки Валидийнинг бир - гина «Хотиралар»идан фойдаланган. Унинг ҳам тўла нус-хасидан эмас, Ш. Турдиев таржима қилган парчасидан. Ҳолбуки, унинг «Бугунги турк эли- Туркистон ва унинг яқин тарихи» номли жаҳон тан олган фундаментал кито- би бор. Унга кўпроқ суяниш керак эди. Иккинчидан, у Валидийнинг хотиралари. Унинг марказида Валидий тур май, ким туриши керак?! Қолаверса, ихтиёрингизда «бошқа тарихиймемуар адабиёт» йўқ экан, у мўътабар бўлади-да, нега ундан «манманлик касали»ни излашимиз керак?! Қизиғи шундаки, ўша «манман»нинг «маҳаллий халқ раҳ-барлари фаолиятини кўпинча четлаб ўт»ган китобидан сонсиз-саноқсиз кўчирмалар келтирасиз. 146—147-бетларда эса «Чўлпонлар фожиасини бутун даҳшати билан ҳис этиш имконини беради»ган кичкина бир парчасини тўрт жойда эҳтирос билан шарҳлайсиз... Демак, масала, сиз айтгандан бошқачароқ. Булар ҳаммаси йўл-йўлакай гаплар. Муҳими, жуда катта хизмат қилинган. Чўлпондек шоиримиз ҳақида бу гунги куннинг тугал бир эссетадқиқоти майдонга келган. Барчамизга ушбу китоб муборак бўлсин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,1996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996

O'xshashlar

Лудомания ёки ўйинбозлик ҳақида

Мустақиллик адабиётшунослиги

Миллим уйғониш даври узбек адабиётини ўрганишнинг долзарб масалалари

Улар халқнинг юрагида яшайди

Уйғонган миллат маърифати