Paxta hosilini yig’ish mashinasi

Paxta hosilini yig’ish mashinasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

858 KB

Ko'chirib olish

Paxta hosilini yig’ish mashinasi Reja: 1. Paxta hosilini yigishtirish texnologiyasi. 2. Shipendelli baraban o’lchamlari. 3. Terish apparati ish tirqishining kengligi. 4. Yerga to’kilgan paxtani terish mashinalari.

Maxalliy tuproq va iklim sharoitlariga qarab, paxta hosili turli mintakalarda har xil texnologiya buyicha yiuishtiriladi. Lekin respublikamizda kullaniladigan texnologiyalarning asosini kuyidagilar tashkil etadi: Hosili pishib yetilgan dalalarning chetlarida mashina uchun burilish yulakla- ri koldiriladi, ukariklar tekislanadi. Guza barglari defoliatsiya qilinadi. Vertikal shpindelli paxta terish mashinasi bilan birinchi terim hosil 60% atrofida ochilganda, ikkinchi terim esa kolgan qismi ochilgandan keyin boshlanadi. Gorizontal shpindelli paxta terish mashinasi bilan esa, terimni hosilning 85 – 90% ochilgandan sunggina o’tkaz ishi maksadga muvofikdir. Hosilning qoldiqlari maxsus mashinalarda yoppasiga yigiladi va qisman tozalanadi. Iklim sharoiti paxtaning to’liq ochilishiga imkon beradigan joylarda gorizontal shpindelli paxta terish mashinasi bilan hosil bir marta to’liq yigishtirib olinadi. Paxta hosilini yigishtirish texnologiyasi Paxta yigim-terimida ishlatiladigan mashinalar kuyidagi turlarga bulinadi: 1. Ochilgan paxtani terib oladigan mashinalar, ya`ni paxta terish mashinalari. 2. Paxta hosili qoldiqlarini yigishtiradigan va tozalaydigan (erga tukilgan paxtani yigishtirib oladigan, kusak teradigan va kusak chuviydigan) mashinalar. 3. Dalani guzapoyadan tozalaydigan mashinalar — guzapoyani sugurib olib dala chetiga olib chiqadigan yoki uni urib, maydalab dalaga sochib ketadigan) mashinalar. Agrotexnik talablar . Paxta terish mashinalarining ishiga Davlat andozalari buyicha bir kator talablar kuyiladi, ulardan asosiylari kuyidagilardan iborat: 1. Mashina bir yurishida ochilgan paxta hosilining 92 – 94 % gacha yigishtirishi lozim. 2.Hosil mashinada terilayotganida undan yerga tukilayotgan paxta miqdori 3 – 4% dan oshmasligi kerak. 3. Terilmasdan va guzapoyaga ilinib kolgan paxta umumiy hosil ning 2 ... 3 foizidan oshmasligi kerak.

4. Terilgan paxtaga aralashgan barg, xas-chup, chanok pallalari kabi kushindilar 8% dan oshmasligi kerak. Z. Terilgan paxtadagi shikastlangan chigitlar 1% dan oshmasligi kerak. 6. Mashina utgandan keyin yerga tukilgan xom kusaklar soni har 3 m masofada 1 donadan oshmasligi kerak (0,2 – 0,3 donaG’m) 7. Terilgan paxta tolasi kuk shira, moy va boshqa narsalar bilan ifloslanmasligi zarur. 8. Paxta tolasining shikastlanishi 0,5% dan oshmasligi kerak. Ochilgan paxtani terish mashinalari Bu mashinalar tuzilishi va texnologik ish jarayonining bajarilish tartibiga kura, mexaniq, pnevmatik, elektromexaniq va boshqa turlarga bulinadi. Ulardan keng tarkalgani va amalda ishlatila yotganlari mexaniq turi bo’lib, ular uz navbatida, vertikal va gorizontal shpindelli mashinalarga bulinadi. Vertikal shpindelli paxta terish mashinasining tuzilishi va ishlash jarayoni. Vertikal (tik) shpindelli paxta terish mashinalari ochilgan chanoklardagi paxtani terish uchun mo’ljallangan. Paxta terish mashinasining asosiy qismlari kuyidagilardan iborat (244- rasm): terish apparatlari bloki 8 , yiggich 7 , rama 11 , bunker 6 , tozalagich 4 , boshkarish maydonchasi 12 , mashinani yuvish sistemasi, elektr jixozlari, gidrosistema, uzatish va yurgizish moslamalari. Mashinaning guza tegadigan qismlari maxsus tuskichlar bilan yopilgan bo’lib, ochilgan paxtani tuqilishdan saklaydi. Guza shoxlarini barabanlar oraligiga yunaltirish uchun terish apparati shoxlarni ko’targich va yunaltirgichlar bilan jixozlangan. Mashinaning ishchi qismlariga traktorning quvvat olish validan tarkatish reduktori orqali harakat uzatiladi. Terilgan paxta havo surish sistemasi yordamida bunkerga utadi. Mashina bunkeri ag’darma tipda bo’lib, terilgan paxtani tirkama aravaga bushatadi. Suv sistemasi mashinaning shpindellarini yuvadi va bakka suv tuldiradi. Elektr jixozlari traktor dvigatelini ishga tushirish, uning ishini nazorat qilish, tungi smenada ish joyini hamda mashina qism va mexanizmlarini yoritish uchun

mo’ljallangan. Mashinani boshkaruvchi barcha qismlar boshkarish maydonchasiga o’rnatilgan. Mashinaning texnologik ish jarayoni kuyidagicha: Mashina guza kator oralarida harakatlanganda shox ko’targichning yunaltiruvchi chiviklari guza tupini shpindelli barabanlar 1 orasiga (ish tirkishiga) yunaltiradi. Barabanning aylanma tezligi mashinaning tezligidan katta bo’lganligi uchun guza tuplari sinmaydi va yotib kolmaydi. Aylanayotgan baraban guza tupini kamrab, ish tirkishiga tortib oladi. Shpindel galtagi ish zonasida tashki kuzgalmas ponasimon tasmalar bo’ylab yumalanishi natijasida u baraban yunalishiga teskari aylanib, ochilgan paxtani tishi bilan ilib uziga urab oladi. Baraban aylanishini davom etib, shpindelni ish zonasidan ajratish zonasiga olib boradi. U yerda shpindel galtagi ich tomondan kuyilgan ponasimon tasmalar bo’ylab yumalab shpindel aylanishi yunalishini o’zgartiradi va undagi paxtaning asosiy qismi inertsiya kuchlari ta`sirida yechiladi. Ajratkich 13 chutkalarini killari shpindel tishlariga 1,5 mm gacha kirib turganligi sababli, chuvitilgan paxta tolalarini shpindellardan ajratib olib qabul kamerasi 9 ga tashlaydi va shu bilan bir vaqtda shpindel tishlarini qisman chirklanishdan tozalaydi. qabul kamerasidagi paxtani ventilyator 3 kuvurlar orqali surib olib, chiqarish kuvuri yordamida bunker 6 ga tashlaydi. qabul kamerasi 9 ning tubi ochik bo’lganligi uchun, ogir jismlar (kesak, tosh, ochilmagan kusak va boshkalar) bunkerga utmasdan yerga tushadi.

Terish apparati ta`sirida yerga tukilgan paxtani kuchli havo okimi yordamida surib oladigan yiggich 7 o’rnatilgan. Yiggich ikkita soplodan iborat bo’lib, unga suruvchi karnay biriktirilgan. Barabanlar oraligidan (ish tirkishidan) chikkan guzapoyalar sinmasligi, ulardagi xom kusaklar uzilmasligi uchun, shpindelli baraban bilan yiggich orasiga devor yunaltirgich o’rnatilgan. Yiggich ventilyatori esa paxtani havo yordamida surib olib, haydash trubasi vositasida kichik hajmli tozalagichga uzatadi. Tozalagich esa korpus, arra tishli tozalash barabani 4 , chutkali ajratish barabani 5 , chikindilarni chiqa rib yuboradigan nov, chiviklar, kuzgalmas chutka, arrali disk va kistirmalardan iborat. Tozalagichga paxta bilan birga tushgan mayda xaschuplarni havo okimi bunkerdan tashqariga chiqarib tashlaydi. Paxta esa arra tishlariga ilinadi va aylanayotgan disklar uni sikish tusiKiga keltirgandan sung, paxtadan chanoklar va xaschuplar ajra ladi, qisman tozalangan paxta chiviklar zonasiga utadi, chiviklar esa paxtadagi kolgan xas- chuplarni silkitib tushiradi. Tusik va chiviklar ajratgan chanok va xas-chuplar katorlar orasiga sepiladi. Chutkali ajratkich tozalangan paxtani arrali barabandan yechib, mashina bunkerining kichik qismiga tashlaydi. Terish apparatlarining blokiga karkas, shpindelli barabanlar, ajratkichlar, ularning yuritmasi, reduktorlar, shpindellar yuritmasi, tup ko’targichlar, qabul kameralari kiradi. Apparatlarning barcha uzellari ikkita karkasga o’rnatilgan bo’lib, har qaysi karkas ikkita apparatni birlashtiradi Apparatda ichki va tashki sektsiyalar bor. Ichki sektsiyalar karkasi bikr, tashki sektsiyalar esa kuzgaluvchan kilib biriktiriladi. Tashki sektsiyalarni kuzgalmas sektsiyalarga nisbatan 40° ga kerish mumkin. Shpindelli baraban (245- a rasm) mashinaning asosiy uzeli bo’lib, sochilgan paxtani terish va ajratkichlarga keltirish uchun xizmat kiladi. Har qaysi katordagi guzalarning paxtasini terib olish uchun apparatga turtta (ikkita ung va ikkita chap) baraban o’rnatilgan. Barabanlar yuqorigi 1 va pastki 2 podshipniklarning korpusi vositasida apparat karkasining ramkalariga maxkamlangan. Pastki 4 va yuqorigi Z disklar barabanga o’rnatilgan shpindellarning tayanchidir. Disklar orasiga sikish

barabani 5 o’rnatilgan. Bu baraban shpindellar orasiga shox, kusaklar kirishiga yo’l qo’yma ydi va paxtani shpindelga uralishiga yordam beradi. Shpindel sirtiga tishlar 7 kertilgan muayyan uzunlik va diametrga ega bo’lgan kuvurchadan iboratdir. Uning yuqori uchiga yuritish galtagi 8 presslab o’rnatilgan galtakning kuyi qismiga kiydirilgan podshipnik 9 , kopkogi bilan birgalikda shpindelning yuqorigi tayanchini tashkil etadi. Shpindelning pastki tayanch vazi - fasini kuvur teshigiga kuyilgan metall sopolli vtulka 10 va uning ichiga kirgizilgan pastki disk barmogi 11 bajaradi.

Shpindel tishlarining uchi qaysi tomonga karatilganiga qarab, ung va chap turga bulinadi. Ung shpindeldagi tish soat mili yunalishida, chap shpindeldagi tish esa soat miliga teskari yunalgan bo’ladi (245- v , rasm). Barabanni ishchi zonasida (IZ) shpindellar tashqari tomondan kuyilgan ponasimon tasma 12 yordamida aylantiriladi. Bu tasmalar karkas ramkalariga biriktirilgan bo’lib, u shpindellar galtagiga hamisha tegib turadi. Shpindelga uralgan paxtani ajratib olish zonasida (A3) tasmalar shpindellarning ichki tomonidan kuyilgan bo’ladi. Ajratkich shpindelda yechilmasdan kolgan paxtani ajratib olib, qabul kamerasiga tashlash uchun va shpindel tishlarini chirklanishdan qisman tozalash uchun xizmat kiladi (246- rasm). Ajratkichning ishchi qismi chutkali barabanni tashkil kiluvchi chutkalar 1 dan iborat. Chutkali baraban apparatning yuqorigi va pastki panellariga o’rnatilgan podshipniklar 2 da aylanadi. Chutkalar separa tor 3 ning tutkichlari orqali val 4 ga maxkamlangan. Ajratkich shesternya 5 vositasida aylantiriladi. Barabanni pastki qismiga kuyilgan tishli plankalar killarni yulinishdan sak laydi. Chutkaning pastki qismi, odatda, tezroq yeyiladi, shuning uchun chutkalarning xizmat muddatini oshirish maksadida, ularning yeyilgan qismini yuqoriga ugirib kuyish mumkin. Apparatlarni osish mexanizmi, ularni mashina ramasiga birik tirish, ish va transport holatiga tushirish hamda ko’tarish uchun xizmat kiladi. Sharnirli val tarkatish reduktoridan apparat reduktoriga aylanma harakat uzatadi. Sharnirli valda saklash muftasi bo’lib, u apparatga begona narsalar tushish yoki biror nukson okibatida zurikish paydo bo’lganda apparat shpindellari va boshqa detallarning sinishini oldini oladi. Paxta terish mashinasining pnevmosistemasi markazdan kochma tipdagi ung va chap ventilyator, havo surish va haydash karnaylaridan tashkil topgan. Uzatilayotgan paxtaning chigiti sinmasligi yoki ezilib yorilmasligi uchun, karnaylarning egilish shakli va ventilyatorning tuzilishini, paxta ularga zarb bilan urilmasligini ta`minlashga karatish lozim. Buning uchun ayrim mashinalardagi

paxtani uzatish sistemasida paxta, ventilyatorning ichidan o’tkaz ilmay ejektsiya xisobiga uzatiladi. Vertikal shpindelli paxta terish mashinasini ishga tayyorlash Mashinani ishga tayyorlashda kuyidagi sozlanishlarga e`tibor berish kerak. 1. G’ildirak shinasidagi bosimning me`yori. Bosim manometr yordamida mashina bunkeri bush bo’lganda o’lchanadi 2. G’ildiraklarga suyri tusiklar o’rnatish. 3. Terish apparatini buylama va kundalangiga gorizontal o’rnatish. Apparatlar tekis maydonchada yerdan 100 mm balandlikda o’rnatiladi, chunki, tortkilarining uzunligi ramkalar gorizontalligini ta`minlashi kerak. Kushni apparatlarning balandligi bir-biridan 15 mm dan ortiq fark kilmasligi lozim. Apparat kundalang va buylama uk buyicha gorizontal kilib rostlanadi. Bu osish mexanizmini rostlash vinti 4 va apparat orqasidagi tortki 2 ning uzunligini o’zgartirish orqali bajariladi. (247- rasm). 4. Karama-qarshi baraban shpindellarini «shaxmat» tartibida o’rnatish. Shpindellarning «shaxmat» holati sharnirli valni harakat uzatish yunalishi buyicha kulda aylantirilib, ish tirkishining pastki va yuqori tomoniga maxsus shchup kiritilib tekshiriladi. Agar shpindellarning «shaxmat» holati buzilgan bo’lsa, barabanni harakatlantiruvchi shesternyaning tishlashish holatini o’zgartirib to’g’rilanadi Shpindellar «shaxmat» holatida o’rnatilayotganda ish tirkishi minimal bo’lishi kerak.

Karama-qarshi barabanlar orasidagi ish tirkishini tanlash. Bunda ish tirkishi hosildorlik va guza tuplarining qalinligiga qarab tanlanadi. Uni sozlash uchun tashqariga chiqarilgan vint 1 (248- rasm) buraladi. Vintning tula bir aylanishi ishchi tirkishini 1 mm ga o’zgartiradi. Kerakli tirkish o’rnatilgach, vint kayta buralib ketmaydigan holatga keltiriladi. Oldingi barabanlar orasidagi ish tirkishi orqa barabanlarga nisbatan 2 mm keng bo’ladi. Zarur bo’lganda, oldingi va orqa barabanlar orasidagi ish tirkishining farki vintsimon mufta 5 yordamida o’zgartiriladi. Ish tirkishining kengligi to’g’ri o’rnatilganda, paxta terish jara yonida ochilmagan kusaklar sirtida shpindel tishlari izining kolishi, katorda esa 2...3 m masofadagi yerga tukilgan xom kusaklar soni bittadan oshmasligi kerak. Birinchi terimda ishchi tirkish 28 – 36 mm, ikkinchi terimda esa 22...28 mm bo’lgani ma`kul (249-rasm). 1. Terish apparatlarini mashina g’ildiraklariga nisbatan joy lashtirish. Bunda shablon chiziklari 250-rasmda ko’rsatilganidek, tekis maydonchaga chiziladi. Maydonchadagi shablonga g’ildirak simmetriya va apparat buylama uklari, orqa g’ildiraklar kundalang uki 1 – 1 buyok bilan ko’rsatilgan bo’ladi. G’ildirak shinalaridagi havo bo simi me`yoriga yetkazilgan mashina shablon ustiga chiqarilib, apparatlar esa chizmadagi tegishli chiziklar ustiga tushadigandek kilib joylashtiriladi. 7. Apparatni yerga nisbatan muayyan balandlikda o’rnatish. Tekis maydonchada apparatni to’liq ko’targanda, u bilan yer orasidagi masofa 250*10 mm bo’lishi kerak. Bu osish mexanizmini rostlash vinti 4 yordamida bajariladi (247- rasm).

8. Ajratkichni shpindelga nisbatan r o stlash . Bunda ajratkich chutkasining killari shpindel uzunligi buyicha uning tishlariga 1...1,5 mm gacha botib turishi kerak. Agar chutka kili shpindelga tegmasdan k o lsa , birinchidan , paxta shpindeldan to ’ liq ajralmaydi , ikkinchidan , chirkdan t o zalanmaydi . Bordi-yu, killar shpindellarga 1,5

mm dan ortiq botib tursa, chutkalar yeyilib tezda ishdan chiqadi. Bu rostlashni bajarish uchun terish apparatining sharnirli valini kulda burib, shpindel , ajratkich va barabanning uklari bir tekislik (0 a –0 sh –0  ) da yotadigan (251- rasm) holatga keltiriladi. Ajratkichning yuqori qismini shpindelga yakinlash tirish uchun, yuqori podshipnigining korpusi maxsus uyik bo’ylab buriladi. Kuyi qismi esa pastki podshipnik korpusining panelidagi uyik buyicha surib rostlanadi. Chutkaning pastki killari kuprok yeyilgani sababli, kupincha ugirib kuyiladi. 9. qabul kamerasi eshigini sozlash. Bunda qabul kamerasi eshigi bilan oldingi ajratkich killari orasidagi tirkish 5...7 mm atrofida bo’lishi kerak. Buning uchun bolt 4 ni (251- rasm) uzunligi o’zgartiriladi. 10. Apparatga nisbatan pnevmatik yiggichni o’rnatish. Bunda apparat ishchi tirkishi va yiggich ish koridori uk chiziklari ustma-ust yotishi kerak. 11. Yiggich karnayi ogzini apparat ramkasiga nisbatan o’rnatish. Bunda karnay ogzining pastki kirrasi apparat ramkalarining past ki chetidan 4,0 mm yuqorida o’rnatilishi kerak. 12. Ventilyatorga harakat uzatuvchi tasmalar tarangligini sozlash. Tasmalar tarangligini ularning urtasiga muayyan miqdordagi kuch bilan bosish orqali aniqlanadi. Bunda tasmalarning egilishi 252-rasmda ko’rsatilgan kiymatlarga to’g’ri kelishi kerak. Tasmalar tarangligini rostlayotgan paytda harakat uzatish shkivlari va taranglashtirish galtaklari bitta tekislikda yotishi zarur. Agar tasma taranglashmagan bo’lsa, ish jarayonida bexuda sirpanish tufayli tasma kizib, uz xususiyatini o’zgartiradi. Tarangligi oshib ketsa, podshipnik hamda vallardagi zurikish ortadi. Shpindelli baraban o’lchamlari Shpindelli baraban diametri D b paxtani yerga tukmay va chanoklarda koldirmay terishga bevosita ta`sir ko’rsatadi. Diametrning katta-kichikligi guzapoyani ish tirkishiga tortib kiritish imkoniyatini, shpindelga ochilgan kusakdagi paxtaga yetarli ta`sir vaqtini, shpindelga uralgan paxtani tukmasdan ajratkichga uzatib, uning begona jismlardan qisman tozalanishini ta`minlab berishi kerak. Yuqoridagi

talablarning to’liq bajarilishi uchun barabanning diametri kattarok bo’lgani ma`kul. Ammo uning vaznini kamaytirish maksadida diametr kichikrok olinadi. Barabandagi shpindellar sonini tanlashda, bir barabandagi yonma-yon joylashgan ikki shpindelga pishib ochilgan kusakning barobar tegib turishi inobatga olinadi. Shpindellar oraligi me`yoridan kichik bo’lsa, kushni shpindellardan biriga uralgan paxtani ikkinchisi ham ilib olishi va tortib uzishi mumkin. Chanokdagi paxtani ilintirib olish uchun shpindelning tishlari paxtaga chuqurlikkacha botishi kerak. Karama-qarshi turgan barabanlardagi shpindellar „shaxmat“ tartibida joylashtirilgan bo’lsa, bir barabandagi shpindellar oraligi kuyidagicha ifodalanadi: Shpindelli barabanning diametri ma`lum bo’lsa, uning burchak tezligi, guzapoyani apparatning ish tirkishiga tortib olishni ta`minlaydigan darajada qabul qilinadi. Shoxlari yoyilib erkin turgan guzapoya apparatning ish tirkishiga kirishdan oldin (253-rasm) passiv shox yunaltirgichlar 1 ta`sirida kuchli kisilib bir necha marta kichraytiriladi. Shuning uchun shpindel guzapoyalar bilan A holatidan keyingina uchrashadi. Baraban guzapoyalarni ish tirkishiga aktiv tortib olishi uchun A nuktani absolyut tezligi ning V m yunalishiga tushirilgan proektsiyasi mashina tezligiga qarshi yunalgan bo’lishi kerak. Aks hol da, guzapoya ish tirkishiga tortib olinmaydi. Guzapoyani ish tirkishiga tortib olishga imkon beradigan absolyut tezlik yunalishining chegarasi (agar ishkalan ish e`tiborga olinmasa) mashina harakat yunalishi ni xisobga olish  ga perpendikulyar bo’lishi kerak. Ammo ishkalan ish burchagi a lozim. Shu sababli, yunalishining chegarasi gacha o’zgaradi. vektori berilgan va barabanga urinma yunalishlariga taksimlansa, muxim xulosa chiqadi: xatto chega raviy yunalishini ta`minlash uchun V  > V m bo’lishi kerak. V = R

ekanligi ma`lum bo’lsa, R  > V m bo’lishi kerak. Barabanning shpindel markazlari buyicha chizikli tez ligi V  ni ma shinaning ilgarilama harakatdagi tezligi ga nisbati K barabanning uzish koeffitsienti deyiladi: Albatta, K >1,0 bo’lishi lozim, amalda K = 1,3...1,6 deb qabul qilinadi. Paxta terish mashinasi o’rnatilgan traktorning tezligi V m ma`lum bo’lsa, barabanning burchak tezligi (176) Terish apparati ish tirkishining kengligi Paxta terish apparati ish tirkishi kengligini sozlashda hosili terilayotgan paxtazorning agrofoniga (hosildorligi, kusaklarning yirikligi, ochilish darajasi, guza shoxlarining qalin ligi va boshkalarga) aloxida ahamiyat beriladi. Shundan sung, terish apparatining ish tirkishining kengligi 22...36 mm kilib o’rnatiladi. Agar tirkish to’g’ri o’rnatilgan bo’lsa, mashinaning ish unumi ortadi. Ish tirkishining kengligi V ochilgan kusaklar o’rtacha diametri d ok bilan kuyidagicha ifodalanadi: V min = d ok – (8...10), mm. Demak, kushni barabandagi „shaxmat“ tartibida joylashtirilgan uchta shpindel bir vaqtning uzida bitta ochilgan kusakka tegib turishi, paxtani ilintirib olishi uchun shpindel sirtiuni 0,10...0,15 N yuton kuch bilan sikishi, ya`ni kusaklar ishtirkishida 8... 10 mm gacha deformatsiyalanishi kerak. Terish apparati ish tirkishining kengligini agrofonga moslab tanlashnilarda tavsiya etilgan nomogramma yordamida bajarish aniqrok natija beradi. Shu maksadda berilgan N (har gektardagi guza tuplarining soni), n (tupdagi kusaklar soni) va m (pishib ochilgan kusakdagi paxta massasi) kabi ko’rsatkichlarga mos keladigan hosildorlik U kuyidagicha aniqlanadi:

bu yerda, m — grammda ifodalanadi. 254-rasmdagi nomogramma o’zgartirilmasdan kuchiriladi va ko’rsatilgan tartibda berilgan U, m paxtaning ochilish darajasi , kuk kusaklar o’rtacha diametri d kk va uning o’zgaruvchanligini ko’rsatuvchi o’rtacha kvadratik ogish va shpindel diametri d sh larni ketma-ket birlashtirish natijasida o’rnatilishi kerak bo’lgan ish tirkishi kengligi V topiladi. Shpindel o’lchamlari Chanokdan sugurib olingan paxta shpindelga uralgan hol da yerga tukilmasdan ajratish zonasiga o’tkaz ilishi kerak. Agar shpindelning diametri kichik bo’lsa, chanokdan pilta ko’rinishida sugurib olingan paxta pallasi shpindelga bir necha marta uralib koladi. Shu sababli, paxta piltasini shpindeldan to’liq ajratib olish kiyinlashadi. Natijada, paxtaning bir qismi shpindeldan to’liq ajratib ulgurmay ishchi tirkishi tomoniga utib ketish hol lari kupayadi. Agar shpindelning diametri yugon bo’lsa, unga paxta yetarlicha uralmaydi, okibatda, u ajratkichga yetib bormay, shpindel tishidan ajralib tuqilishi mumkin, lekin, shpindeldagi paxta to’liqrok ajratiladi. Demak, shpindel paxtani tukmasdan yetarli kuch bilan ushlab turishi va kerakli joyda uni uzidan oson ajratishi uchun, uning diametri chanokdan sugurib olingan paxta pallasidan hosil bo’lgan piltaning uzunligiga bog’liq hol da aniqlanadi (255- rasm). M.V. Sablikov shpindel diametrini kuyidagicha aniqlashni tavsiya etgan: l — chanokdagi paxta pallasining dastlabki uzunligi, mm; Guza naviga qarab, l = 45 ... 80 mm; ye =0,5 ... 1,1; 6 ... 20 mm deb qabul qilish mumkin. Shpindel tishining balandligi h (256-rasm) ish davomida paxtani ilintirib olishi va uni tushirib yubormasligi kerak. Paxta pallasidagi tolalarni tish kuprok ilintirib olishi uchun, uning oldida yetarli miqdorda paxta bo’lishi kerak. Buning uchun esa

har qanday diametrdagi shpindelga S q5,5...6,0 mm kenglikdagi tokcha (raf) yasash lozim bo’ladi. Kerakli S ni ta`minlahda tish balandligi mm bo’ladi. (179) Katordagi tishlar «kadami» terilayotgan paxtaning miqdoriga, shpindelga uralgan paxtaning tukilmasligiga, tishlarning shira bosib chirklanishiga kuchli ta`sir ko’rsatadi. Tadkikotchi olimlar tishlar „kadami“ ni aniqlash buyicha kuyidagi ifodani tavsiya kilganlar: t = (3...4) h , mm. (180) Chanokdagi paxta pallasiga bir vaqtda shpindelning ikki kushni tish katorlari ta`sir ko’rsatsa, paxta terish nisbatan oshadi, chunki paxta chanokdan piltaga aylanib sugurilganda paxta pallasi uzilmaydi, u to’liq teriladi. Shuning uchun shpindel uzunligi guzapoya balandligiga bog’liqdir. Xozirda respublikamizda yetishtirilayotgan navlarning balandligi N K = 80 ... 120 sm ga teng. Zamonaviy mashinalarning ish tirkishiga kirayotganda guzapoya mashina harakati tomoniga =35°...50° engashadi. Shpindelning zarur uzunligi kuyidagicha aniqlanadi: L sh = H K cosa, mm. (181) Shpindelning guzapoya orasidagi harakatlanish traektoriyasi Paxta terishga bevosita ta`sir ko’rsatadigan omillar, ya`ni guzapoyani baraban yaxshi kamrab olishi, uni ish tirkishiga yunaltirishi, shpindelni ochilgan kusakka ta`sir ko’rsatish vaqti va boshkalar shpindel traektoriyasining ko’rinishi bilan bog’liqdir. Shpindel markazi, mashina bilan ilgarilama (kuchirma) va baraban uki atrofida aylanma (nisbiy) harakatlar kiladi. Kuchirma tezlik paxta terish mashinasining ilgarilama tezligi nisbiy. Paxta terish ta`minlanishi uchun V > V M bo’lishi kerak. Bu hol da, shpindel markazining traektoriyasi uzaytirilgan tsikloida ko’rinishida bo’ladi (257- a rasm). Shpindel guzapoya bilan uchrasha boshlagan joyidan, ya`ni traektoriya

sirtmogining A 2 dan keyingi holatlarida V va V m tezliklarining yig’indisining harakat yuna li shiga proektsiyasi mashina tezligining yunalishiga teskari bo’ladi. Natijada, shpindel guzapoyani ish tirkishiga majburan tortib oladi. Traektoriya sirtmogi esa ochilgan paxtani chanoklardan to’liq rok sugurib olishga imkon yaratadi. Ammo, sirtmokni kengaytirish maksadida me`yoridan oshirib yuborilsa, guzapoyani sidirish holati ortib, kuk kusaklarning kupi uzilib yerga tushadi. Demak, doimo V > V m , ya`ni, V / V m >1,0 bo’lishi kerak. Avval yozilganidek, V / V m = K deb belgilaganda, har doim K >1,0 bo’lishi talab qilinadi. Shuning uchun, amalda, K = 1,3...1,6 deb qabul qilinadi. Agar K = 1,0, ya`ni V = V m bo’lsa, (257- rasm), traektoriya oddiy tsikloida ko’rinishida bo’ladi. Bu hol da, baraban sirti guzapoya bilan uchrashish vaqti kiska bo’ladi, uni ish tirkishiga tortib ololmaydi, natijada paxta terilmaydi. Agar K < 1,0, ya`ni V < V m , bo’lsa, (257- v rasm), traektoriya kiskartirilgan tsikloida ko’rinishida bo’ladi. Bunday holatda shpindel guzapoyani tortib olib ish tirkishiga kiritish urniga, aksincha, uni oldinga surib chiqarib yuboradi. Traektoriyani chizish tartibi kuyidagicha bo’ladi: shpindelli baraban to’liq bir aylangandagi vaqt ( t =30/ n ) ichida mashina bosib utadigan yo’l ( S m =V m t ) aniqlanadi va 257- a rasmda ko’rsatilganidek, 0 1 va 0 2 markazlaridan R radiusi bilan bara ban ning dastlabki va to’liq bir aylangandan keyingi holati chiziladi. Shpindelni A nuktada joylashgan deb faraz kilib, aylana teng 0, 1, 2, 3, . .. , n , S m esa 0, I, II, III, ... , n bulaklarga bulinadi. Aylanadagi I-nuktadan gorizontal chizik bo’ylab 0 1 - I yulini, 2-nuktadan 0 1 -II yulini 3-nuktadan 0 1 -III yulini va xokazo kuyib, shpindel markazining ketma-ket eg’alla ydigan A 1 , A 2 , A 3 , A 4 ... joylari topiladi. A 0 , A 1 , A 2 , A 3. .. nuktalarni birlashtirib markaz traektoriyasi chiziladi.

Baraban to’liq bir aylanganda, undagi har bir shpindel, apparat ish tirkishiga bir martadan kirib chiqadi. Hamma shpindel traektoriyalari chizilganda, barabanda yonma - yon joylashgan shpindel sirtmoklari oraliKi (258-rasm) l k kuyidagicha aniqlanadi:

bu yerda: R b — baraban radiusi, mm; K — barabanning uzish koeffitsienti; Z sh — barabandagi shpindellar soni. Yuqorida aniqlangan l k shpindellarning guzapoyaga ta`sir kada mi dir, uning miqdori paxta terilishiga katta ta`sir ko’rsatadi. l k ochilgan kusaklarning kattaligiga moslab kuyiladi. Markaz traektoriyasiga uxshash r (shpindel radiusi) uzoklikdagi ekvidistant egri chizik topilsa, barabandagi shpindellar sonini aniqlash mumkin. Kushni barabandagi shpindellar „shaxmat“ tartibida joylashgan bo’lsa, ochilgan kusakka bir vaqtda uchta shpindel (masalan, ikkita shpindel ung barabanda, bittasi chap barabanda) ta`sir ko’rsatishi maksadga muvofikdir. Demak, l k masofasi, albatta ochilgan kusak diametri d k dan kichik bo’lishi lozim ( l K < d k ). Ochilgan kusak diametri taxminan d K = 50...60 mm, baraban diametri D  = 2R  =292 mm, uzish koeffitsienti K =1,5 bo’lsa, shpindellar soni: Shpindel ning aylanish tezligi Harakatlanayotgan shpindel A holatida ochilgan paxtani uziga uray boshlaydi (253- rasm). Terish apparati tuzilishiga binoan, shpindel S holatiga utganda paxta bilan tuknashuvni tugatadi. Demak, shpindel A holatidan S holatga utgan vaqt ichida chanokdagi paxtani to’liq sugurib olib, l p uzunlikdagi piltasimon paxtani uziga urab olishga ulgurishi kerak. Buning uchun esa, shpindel barabanning ish zonasida uz uki atrofida 3 – 4 marta aylanib ulgurishi kerak. Ammo, uta kiska t vaqt ichida shpindel keragidan kuprok aylansa, uning chanokdagi paxtani sugurib olish ya`ni tishning tezligi ortadi. Agar sugurish tezligi V tish q 1,5 m/s bo’lsa, chanokdan piltalanib chiqayotgan paxta uziladi va bir-ikki chigitli paxta joyida kolib ketadi. Yuqoridagi talablarga javob beradigan shpindelning burchak tezligini kuyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

bu yerda, K – barabanning uzish koeffitsienti; V m – mashina harakatining tezligi, m/s; l p – chanokdan piltasimon sugurilayotgan paxtaning uzun ligi, mm; a 1 Q a 2 – shpindelning paxtaga ta`sir burchagi; r sh , R –shpindel va baraban radiuslari, m. Shpindelga harakat uzatadigan maxsus friktsion yuritma (tashki tasma) unga zarur tezlikni ta`minlab berishi kerak (259- rasm). Aylanayotgan barabandagi shpindel galtagi kuzgalmas tasma ustida yumalashi natijasida shpindelga harakat uzatiladi, shu sababli, uzatish nisbati kuyidagicha ifodalanadi: bu yerda, r yut — galtakning paxta terish zonasidagi yumalash radiusi (260 - rasm) shpindel ukidan to tasmaning ishkalan ayotgan qismi ogirlik markazigacha bo’lgan masofadir. Harakat uzatish nisbatini baraban burchak tezligi orqali ifodalab, (184) formulani e`tiborga olib ung tomonlari tenglashtiriladi: bu yerdan,

Galtakning yumalash radiusi r yut bo’lganda, burchak tezligi bilan aylanayotgan, barabandagi shpindel paxtani terish zonasida t burchak tezligiga ega bo’ladi. Yuqorida yozilganidek, terish zonasida shpindelga zarur tezlik berishni ta`minlaydigan tasma galtaklarning tashki tomoniga o’rnatiladi. Paxtani shpindeldan ajratish zonasida esa shpindelni teskari aylantirish uchun tasma, galtaklar ichkarisiga o’rnatiladi. Shu sababli, galtak yulagining o’lchamlari o’zgarmasa ham uning yumalash radiusi o’zgaradi: Shpindel harakat yuritmasining o’lchamlari Baraban uki atrofida aylanayotgan shpindellar galtagi paxta terish zonasida tashki tomondan o’rnatilgan tasmalar sirtida yumalanish bilan uz uki atrofida ham aylanadi (259- rasm) va paxta piltasini uz ustiga urab oladi. Uralgan paxtani shpindeldan yechib olish uchun galtakni teskari aylantirish kerak bo’ladi. Shu maksadda, ajratish zonasida galtaklarga ichkari tomonidan tegib turadigan kuzgalmas tasmalar o’rnatiladi. Demak, baraban bir marta aylanganda uning ustidagi shpindel aylanishining yunalishi ikki marta o’zgaradi. Paxtani to’liqrok

terish uchun shpindel tezligini kuzda tutilgan miqdorda o’zgartirmasdan ushlab turish kerak. Guzapoya shpindellar orasida maksimal sikilganda (253- rasmdagi V holat), tishlarga guza shoxlari kuprok ilinadi. Natijada, uz uki atrofida aylanayotgan shpindel qarshilik R k kuchlarining eng katta momenti M k ning ta`siriga uchraydi (260- rasm). Galtak bilan tasmalar orasidagi ishkalan ish kuchi F shpindel ukiga nisbatan aylantiruvchi moment M a ni hosil kiladi. Agar M a < M k bo’lsa, shpindel aylanmasdan koladi va uning ishi keskin yomonlashadi. Aylantiruvchi moment: M a = r yu F mm, bu yerda, r yu — galtakning tasmalar bo’ylab yumalanish radiusi, mm; F— galtak bilan tasmalar orasidagi ishkalan ish kuchi, N. Tadkikotlar natijasida, qarshilik kuchlarining momenti M q1,2 Nm gacha bo’lishi aniqlangan. M a momentini ko’paytirish uchun ishkalan ish kuchini oshirish kerak. Bu kuch, uz navbatida, kuyidagicha ifodalanadi: bu yerda, Q — tasmadan galtakka tushadigan bosim, N; f — galtak bilan tasma orasidagi ishkalan ish koeffitsienti;  — galtak yulakchasining nishab burchagi (260- rasm). Demak, F kuchini oshirish uchun tasmalar ishkalan ish koeffitsienti kuprok bo’lgan materialdan yasalishi kerak. Undan tashqari, nishab burchagini kamaytirish va Q kuchini oshirish ham maksadga muvofikdir. Q kuchining miqdori tasmaning tarangligiga bog’liq: bu yerda, R 1 — tasmani galtak yumalab bosib utishi kerak bo’lgan

qismining tarangligi, N; R 2 — tasmaning galtak yumalab bosib utgan qismining tarangligi, N; F kuchi miqdori aniqlanib, u hosil kiladigan aylantiruvchi moment M a topiladi. Kupincha bitta tasmadagi F kuchi yetarli bo’lmaydi. Uni oshirish uchun esa Q ni yoki tasmalar sonini ko’paytirish kerak. Q ning miqdori me`yoridan ortiq bo’lsa, shpindelning galtagi egilishi mumkin. Shu sababli, tasmalarning sonini ko’paytirishadi. Tasmalar soni z T M k / M a ga teng. Burchak tezligi bilan aylanayotgan R radiusli barabandagi shpindelga terish texnologiyasini bajarishga imkon beradigan burchak tezligini hosil qilish uchun tasma ustida yumalayotgan galtak radius mm bo’lishi kerak. Tasma yuritmali shpindel terish zonasida baraban aylanishiga teskari, ajratish zonasida esa baraban aylanishi buyicha harakatlanadi. Shpindel kuyidagi (261- rasm) tartibda harakatlandi: — LA oraligida paxtasidan ajralgan shpindel baraban aylanishi buyicha uz inertsiyasi bilan aylanadi; — shpindelning A holatida uning galtagi tasmaga tegadi va tormozlanadi; uning tezligi kamayib, V holatida uta kiska vaqtga tuxtaydi; keyin esa, shpindel teskari tomonga katta tezlanish bilan aylana boshlaydi va S holatida mo’ljallangan tezlikka ega bo’ladi; shunday kilib, urchagi ichida shpindel tormozlanib tuxtaydi va teskari tomonga aylanadi; — CD oraligida yoki burchagida shpindel bir tekis aylanib paxta teradi; — DE oraligida tashki tasmadan chikkan shpindel ustiga uralgan paxtasi bilan ajratkich tomon siljiydi; — ye holatida galtak ichki tasmalarga tegib, tormozlanib, F holatida tuxtab, keyin teskari aylanib, K holatida mo’ljallangan tezlikni oladi.

— EF oraligida shpindelning tormozlanishi natijasida unga uralgan paxta piltalarining asosiy qismi (80...85%) inertsiya kuchi ta`sirida yechilib ajratkich chutkasi ta`sirisiz tukiladi. Tashki tasmaning lozim bo’lgan ishchi uzunligini topish uchun AV, VS va CD yoylarining uzunligini aniqlash kerak. Ilmiy tadkikotlar diametri 24 mm bo’lgan shpindel galtagi A holatidan mo’ljallangan ishchi tezlikka ega bo’ladigan S gacha t 1 = 0,04...0,06 s vaqt ichida yetib borsa, paxtani terish texnologik jarayoni to’liq bajarilishini ko’rsatdi. Tasmaning galtakka siqilishi kuchaytirilsa, t 1 vaqti kamayadi, ishkalan ish kuchi esa ortadi. Ammo, tasmaning AS qismi tez yeyiladi. Aksincha, t 1 vaqti ko’payib ketsa, ya`ni galtakning tasma bilan ishkalan ishi yetarli bulmasa, shpindel paxta bilan dastlabki tuknashadigan joyga kamrok burchak tezligi bilan yetib boradi, texnologik jarayon yetarli darajada ta`minlanmaydi. Shpindeltishi chanokdagi paxtani piltaga uxshatib, chuzib sugurib, uz ustiga urab oladi. Diametri d sh bo’lgan shpindel chanokdagi dastlabki uzunligi l bo’lgan paxta pallasini uzmasdan to’liq, qoldiqsiz sugurib va uziga urab olishi t 2 vaqt ichida davom etadi: (191) bu yerda, Agar R radiusli barabanning burchak tezligi ma`lum bo’lsa, tashki tasmalarning CD uzunligi kuyidagicha topiladi:

Unda tasma ishchi qismining uzunligi: Paxta terish apparati ajratkichining ish ko’rsatkichlari Paxta ajratkichining vazifasi, shpindel sirtini shiradan tozalash va shpindelga uralgan paxta piltasini yechib, qabul kamerasiga uzatishdan iboratdir. Paxta terish jarayonida shpindelning sirti o’simlik shirasi va chang utirishi okibatida tez chirklanadi, natijada tishning paxta tolasini ushlab turishi pasayib, paxta yerga kuprok tukiladi. Shunday ekan, shpindel sirtining chirklanishini kamaytirish yullaridan biri ajratkich chutkalarini tishlarga nisbatan to’g’ri sozlashdir. Ajratkich shpindel sirtiga uralgan paxta piltasini uta kiska vaqt ichida yechib tushirib, bunga qo’shimcha ravishda shpindel sirtiga yopishgan shirali chirkning bir qismini ham chutkalari bilan sidirib oladi. Shunga kura, ajratkichni shpindel sirtiga va uralgan paxtaga ko’rsatgan ta`sir koeffitsientlari k va k 1 aniqlanadi.

Baraban bilan aylanayotgan shpindelga uralgan paxta piltasi uzining A holatida ajratkichni uchratadi (265-rasm). V holatida chutka bevosita shpindel sirtiga tegaboshlaydi, S holatida chutka kili shpindel tishiga maksimal kirib turadi va D holatida esa shpindelga bo’lgan ta`siri tugaydi. Ajratkichning shpindel sirtiga ko’rsatgan ta`sirini bahol ash uchun uning shpindelga ta`sir vaqti t, shpindel sirtining tozalanadigan qismi bir tuknashuvdagi chutkalarning shpindel sirtiga urilish soni n aniqlanadi. Masalani yechish uchun 265-rasmdagi chizma 1:1 masshtabida chiziladi. Chizmadan burchagi o’lchab olinadi va ajratkichning shpindelga ta`sir vaqti aniqlanadi: Shpindel sirtining ajratkich ta`sirida tozalanadigan qismi va chutkalarning urilish soni n analitik tarzda aniqlanadi: bu yerda, R , r a , r sh — shpindelli baraban, ajratkich va shpindel radiuslari, mm; r yu — shpindel Kaltagining yumalash radiusi, mm  Z — ajratkichdagi chutkalar soni. Shpindel sirtining chirk bo’lishini kamaytirish uchun t , n ko’rsatkichlarni ko’paytirish kerak. Bunga R , r a , r sh , n a , n , Z va larni o’zgartirish bilan erishiladi. Paxta dalasida ishlayotgan mashinada faqat o’zgartirish mumkin, shu sababli shpindel sirtini ajratkich yaxshi tozalashi uchun chutkalarning tishga botib turish holatini uzluksiz nazorat kilib turish lozim. Ajratkich ishini kupincha uning shpindel sirtiga ta`sir koeffitsienti k yordamida aniqlanadi: (195)

Shpindel sirtiga uralgan qalinlikdagi paxta piltasiga nisbatan ajratkichning ta`sir koeffitsienti K 1 topiladi: Elagich va kepchigichning o’lchamlarini aniqlash Ellipssimon yulduzchalar yordamida silkitiladigan elevatorli elagichning o’lchamlariga chiviklarning tezligi V ch , elevatorning engashish burchagi, elevator ishchi qismining uzunligi L , elevator kengligi V , chiviklar oraligi S , silkituvchi yulduzchaning aylanish tezligi n va boshkalar kiradi (294-rasm). Elevator chivigining tezligi V ch agregat tezligi V m ga nisbatan 2...3 baravar katta bo’lishi lozim, aks hol da lemexdan elevatorli elagich ustiga utayotgan tuproq uning bosh qismida tuplanib koladi, natijada tozalash jarayoni kiyinlashadi. Elevatorni majburan silkitadigan krivoship-shatunli moslama krivoshipining radiusi ga teng bo’lishi kerak. Bu yerda: K q1,5...2,0 — proportsionallik koeffitsienti bo’lib, u elevatorning erkin tebranishini xisobga oladi; n — krivoshipning aylanish tezligi, ayl/min, Elevatorning tezligi V e q zntG’60 • 1000, m/s, bu yerda: z — yetaklovchi yulduzcha tishlarining soni; n— yetaklovchi yulduzchaning aylanish tezligi, ayl/min; t — elevator zanjirining kadami, mm.

Bu ifoda maxrajiga minutni sekundga, mm ni metrga aylantirish uchun 60 va 1000 rakamlari kiritilgan. Etaklovchi va yetaklanuvchi yulduzchalar oraliui L q(30...50) t qabul qilinsa, elashga kulay sharoit yaratiladi. Agar t q38...41 mm bo’lsa, L q 1100...2000 mm bo’ladi. Elevatorni taranglashtiruvchi kuch kuyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: R t = Rk e + R m + R f ; (214) bu yerda, R — zanjirdagi yetaklanuvchi yulduzchaga uzatilayotgan urinma kuch;R=q 102 N/V ch ; N — uzatilayotgan quvvat, kVt; V r — elevator chiviKining tezligi, m/s; k e — elevator ish rejimining ko’rsatkichi (koeffitsient), k e = 1,0...1,6; R m — yulduzchadan utayotgan zanjirning markazdan kochirma kuchlar ta`sirida taranglashtirish kuchi, R m q mV 2 /g; m— zanjirning 1 metrli qismining massasi, kg/m; gq9,81 m/s 2 ; R f — zanjir salki holatda bo’lgan qismining ouirligi ta`sirida taranglashtiruvchi kuch, R f = K f = L; L— yulduzchalar uklarining oralig’i, m; K f — zanjirning salkilik koeffitsienti ( K f = 4...6); q — elanib tugunaklardan ajratilishi lozim bo’lgan mayda tuproq massasi, kg.

Kepchigich galvirini 30° burchak ostida kiyalatib, tortkilari 20° burchak ostida A = 0,015...0,025 m amplituda bilan tebranadigan kilib o’rnatiladi. Galvirni tebratadigan krivoshipning aylanish tezligi ayl/min ga teng kilib tayinlanadi, bu yerdagi N = 3,3...4,0 tugunaklarni tebranayotgan galvirdan ajratib, kepchishni ta`minlaydigan koeffitsient. Tugunaklardan kesak va toshlarni ajratadigan moslamalar Mayda tuproqdan elanish xisobiga tozalangan tugunaklar orasida yirik kesak va toshlar ham saklanib koladi. Tosh va kesaklarni esa kuyidagi turt usulda ajratib olish mumkin: 1. Harakatlanuvchi stol atrofida utirgan ishchilar tosh va kesaklarni kartoshkadan kulda ajratib olishadi. 2. Shu stol atrofida utirgan ishchilar toshlardan kartoshkani kulda ajratib oladilar. 3. Elanib mayda tuproqdan tozalangan maxsulot mexaniq tuzilma yordamida ikki bulakka — kartoshka va aralashmalarga ajra tiladi. 4. Elangan maxsulotlardagi har bir jism elektron tuzilma yordamida tekshirilib, ikki bulakka — kartoshka va aralashmalarga ajratiladi. Birinchi va ikkinchi usullarning ish unumi pastrokdir, turtinchi usul esa kimmatrok bo’lganligi sababli, asosan, uchinchi usul keng kullaniladi. Mexaniq tuzilmalar kartoshkaning xossasi tosh va kesak xossalaridan fark qilishini xisobga olgan hol da ishlaydi. Bu xossalarga zichligi, aerodinamik ko’rsatkichlari, sirtining qattiq-yumshokligi, ishkalan ish koeffitsienti va boshkalar kiradi. Zichligi buyicha suyuk suspenziyada kartoshkani tosh kesaklardan ajratish mumkin (295-rasm). Katta idish 1 ning ichiga suspenziya (zichligi suv zichligidan ortiqrok bo’lgan, kartoshka chukmaydigan aralashma) kuyilgan bo’lib, uning ichiga transportyor 2 tozalanadigan maxsulotni keltirib tashlaydi. Idishdagi suyuklik vintsimon 3 moslama yordamida soat mili buyicha doimiy harakatga keltiriladi, suspenziyaga tushgan maxsulotdagi tugunaklar suyuklik

betiga kalkib chiqadi va toza kartoshka transportyor 4 ga qarab suzib ketadi. Transportyor 4 esa tugunaklarni maxsus idishga yetkazib tashlaydi. Maxsulotdagi mayda tuproq pastki transportyor 6 ustiga chukindi bo’lib tushadi, keyin chiqarib tashlanadi. Kartoshkadan ogir bo’lgan toshlar suspenziyaga chukayotib, transportyor 5 ustiga tushadi va aloxida idishga chiqarib tashlanadi. Kartoshkani toshlardan «kaynayotgan» (tagidan katta havo bosimi beriladigan) kum ustida tozalash mumkin. Bu aerodinamik usul havo okimining tezligi 35 m/s dan ortsa sodir bo’ladi. Shu sababli uta ko’p quvvat sarflashga to’g’ri keladi. Ishkalan ish koeffitsientiga asoslanib ishlaydigan moslamalar juda ko’p bo’lib, ularning biri kuyidagicha ishlaydi (296- rasm). Transportyor 1 maxsulotni uziga nisbatan tikrok o’rnatilgan transportyor 2 ga keltirib tashlaydi. Transportyor tasmasi bilan ishkalan ish koeffitsienti kuprok bo’lgan kesaklar yuqoriga ko’tarilib, idish 3 ga tushadi. Kartoshka tugunaklari esa pastga, idish 4 tomonga yumalab tushadi. Ba`zi kombaynlarda kartoshkani toshdan tozalash maksadida, rezina matoli kiya tasma ustiga yumshok rezinadan yasalgan kozikchalar o’rnatilgan moslama ishlatilmokda (297-rasm). Kozikchalar ustiga tushgan tuganak uz ogirligi bilan (engil bo’lganligi sababli) ularni engashtirib oraliklariga kirib ololmaydi va kiyalik bo’ylab pastga yumalab tushadi. Tosh esa ogir bo’lganligi sababli kozikchalarni engashtirib, ularning orasiga kirib ketadi va transportyor bilan yuqoriga, boshqa joyga chiqarib tashlanadi. Kombayn bir vaqtning ichida kartoshkani kovlab oladi, uni avvaliga mayda tuproqdan, keyin toshlardan ajratib, maxsus transportga yuklaydi. Kombayn turlari ko’p bo’lgani bilan ularning ishchi qismlari bir-biridan deyarli fark kilmaydi. Kuyida 298-rasmdagi sxema buyicha ishlaydigan kombaynning ish jarayonini misol tarikasida keltiramiz. Galtaklar 1 yordamida yerning past-balandligiga mosla nib, kovlash chuqurligini o’zgartirmasdan harakatlanadi. Lemex 3 kartoshka tupini tagidan kuporib beradi, disksimon lemex 2 lar esa tugunaklar aralashgan tuproqni chetga tukmasdan

elevator 4 ga uzatadi. Elevatorda tuproqni yumshatish, titish va uning mayda qismini elab ajratish jarayoni boshlanadi. Keyinrok tozalanayotgan maxsulot kesak ezuvchi ballon 5 lar orasiga tushadi. Bu yerda yirik kesaklar ezilib, palakning bir qismi ajratiladi. Elevator 6 da

tugunaklarni tozalash davom etadi. Elevator 6 dan sung palakyulgich 7 utayotgan maxsulotdan o’simlik poyalarini ajratib yerga tashlaydi. Kolgan maxsulot kozikchali transportyor 8 ga tushadi va u yerda poyaning qoldiqlaridan tozalanadi. Asosiy maxsulot ko’taruvchi barabansimon elevator 12 ga tushsa, mayda kesak, tosh va mayda poyalar kiya o’rnatilgan kozikchali transportyor bo’ylab mashina orqasiga, yerga tushib ketadi. Transportyor 9 yirik poyalarni chiqarib tashlaydi. Barabansimon elevator 12 maxsulotni yuqoriga, ikkinchi kavatga ko’tarib chiqayotib, mayda kesaklardan tozalaydi va uni kozikchali kiya transportyor 18 ga tushiradi. Kozikchali transportyor 18 keng yasalgan bo’lib, kiyalikka perpendikulyar yunalishda harakatlanadi. Shu sababli u tushayotgan maxsulotni ikkiga ajratadi. Yirik tugunak va aralashmalar uning ustidan yumalab tushib, tozalash stoli 15 ga uzatiladi. Maxsulotning kolgan qismi transportyor 11 yordamida buylama o’rnatilgan kozikchali kiya transportyor 10 ga utadi va mayda aralashmalardan ajratilib, mashinaning orqasidan tashqariga chikib ketadi. Tozalangan tugunak va unga aralashgan jismlarning koldigi tosh ajratuvchi transportyorli moslama 13 va 14 ga tushadi. Ularning ustidagi chutkalar kolgan tugunaklarni tozalash stoli 15 ga o’tkaz ib yuboradi, mayda aralashmalar esa yerga tushadi. Tozalash stolining ikki tomonida utirgan ishchilar tosh-kesaklarni tugunaklardan sunggi marta ajratib tashlaydilar. Nixoyat, tozalangan tugunaklar transportyor 16 yordamida bunker 17 ga keltiriladi. Bushatuvchi elevator 18 esa kartoshkani bunkerdan transport vositasiga yuklab beradi. Kombaynni ishga tayyorlashda birinchi navbatda tugunaklarni kovlash chuqurligi sozlanadi. Buning uchun kombayn oldidagi galtaklarning lemexlarga nisbatan balandligi o’zgartiriladi. Elevatorlar, barmokli transportyorlar, saralash stolining tasmasi, yuklagich transportyori, qismlarni harakatlantiruvchi zanjirli uzatmalarning tarangligi ularning tayanch valini siljitish xisobiga sozlanadi. Hamma barmokli

transportyorlarning engashish burchaklari kovlanayotgan kartoshka va ularga aralashgan tosh-kesaklarning xossalariga qarab o’rnatiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A. Xamidov. Qishloq xo’jalik mashinalarini loyixalash. Toshkent, 1994 2. M.Shoumarova, T. Abdillaev. Qishloq xo’jaligi mashinalari. Toshkent, O’qituvchi, 2002. 3. M.Sh o umar o va, T. Abdillaev. G’alla k o mbayni va paxta terish mashinalari. Toshkent, 2000 4. Listopad G.E. Sel skoxozyaystvenno’e i meliorativno’e mashino’. Moskva, 1989 5. Shoumarova M, Abdillaev T. Qishloq xo’jalik mashinalari. Toshkent, O’qituvchi, 2000 6. Klenin N.I. Sel skoxozyaystvenno’e i meliorativno’e mashino’. Moskva, 1980 7. Karpenko A.N., Xalanskiy V.M. Sel skoxozyaystvenno’e mashino’. Moskva, 1989 8. Komaristov V.E., Dunay N.F. Sel skoxozyaystvenno’e mashino’. Moskva, Kolos, 1984 9. Sablikov M.V., Kuz min M.V. Kursovoe i diplomnoe proetirovanie po sel skoxozyaystvenno’m mashinam. Moskva, Kolos, 1973 10. Shoumarova M., Abdillaev T., Musaev D. Qishloq xo’jalik mashinalari atamalarining ruscha-o’zbekcha lug’ati. Toshkent, 1994

O'xshashlar

Donli ekinlar hosilini yig’ish mashinalari

Donli ekinlar hosilini yig’ish mashinalari

Guzapoyani yigish mashinasi

Gorizontal shpindelli paxta terish mashinasining tuzilishi va ishlashi

Kusak terish mashinalari