Mashinasozlikda ishlab chiqarish jarayonlari - Mashinasozlik - Referatlar

Mashinasozlikda ishlab chiqarish jarayonlari

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

146.5 KB

Ko'chirib olish

Mashinasozlikda ishlab chiqarish jarayonlari Reja: 1. Ishlab chiqarish va texnologik jarayonlar 2. Texnologik jarayonning tarkibiy qismi 3. Ishlov berilayotgan detalni bazalash 4. Bazalarni doimiyligi va o‘rnatilishi 5. Detallarni dastgohlarda o‘rnatish usullari

Ishlab chiqarish va texnologik jarayonlar Mashinasozlikda ishlab chiqarish jarayoni xom-ashyodan yoki chala mahsulotdan (zagatovkadan) tayyor mahsulot olish uchun bajariladigan barcha jarayonlar (ishlar) yig‘indisidan iborat. Ishlab chiqarish jarayoniga faqatgina asosiy jarayonlar: mashina detallariga mexanik ishlov berish ularni yig‘ish emas, balki yordamchi turdagi jarayonlar: detallarga mexanik ishlov berish, nazorat qilish, kesuvchi asboblar va moslamalarni tayyorlash kabi jarayonlar ham kiradi. Texnologik jarayon material yoki xom-ashyodan tayyor mahsulot olish maqsadida ularning shaklini, o‘lchamlarini va xususiyatlarini belgilangan texnik talablar asosida ketma- ket o‘zgartirishdan iborat . Mexanik ishlov berish texnologik jarayoni ishlab chiqarish jarayonining bir qismidir. Ishlab chiqarish jarayoni quyidagi davrlardan iborat bo‘ladi : 1. xom-ashyo tayyorlash - quyish, bolg‘alash, shtamplash yoki prokatdan tayyorlanadigan materiallarga birlamchi ishlov berish; 2. mashina detallarini yakuniy shakl va o‘lchamlarga keltirish uchun metall kesish dastgohlarida ishlov berish; 3. yig‘ma birikmalar, agregatlar yoki mexanizmlarni hosil qilish; 4. mashina yoki mahsulotni yakuniy yig‘ish; 5. mashina yoki mahsulotni sozlash va sinash; 6. mashina yoki mahsulotni bo‘yash va ularni konservatsiya qilish. Ishlab chiqarishda bajariladigan texnologik jarayonlarning barcha operatsiyalarida texnik nazorat o‘tkaziladi. Texnik nazorat o‘tkazishdan maqsad mahsulotni talab qilingan texnik shartlarga javob bera olishini tekshirishdan iborat. Mexanik ishlov berish texnologik jarayoni kam materiall va mehnat resurslarini sarflagan holda talab etilgan texnik shartlar asosida tayyor mahsulot yaratishga qaratilgan bo‘lishi kerak.

Texnologik jarayonlar davlat standartlari asosida loyihali, ishchi, donaviy, tipaviy, standart, vaqtli, taraqqiy xarakterdagi (kelgusida qo‘llaniluvchi), marshrutli, operatsiya uchun va marshrutli-operatsiyali bo‘lishi mumkin Texnologik jarayonning tarkibiy qismi Texnologik jarayonini maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirish uchun tayyorlanayotgan detalni qaysi yuzalariga va qanday ketma-ketlikda ishlov berishni ifodalovchi reja tuziladi. Ushbu rejada detal yuzlariga ishlov berish usullari keltiriladi. Shu maqsadlarda mexanik ishlov berish texnologik jarayoni alohida qismlarga bo‘linadi, bu qismlarning yig‘indisi uning tarkibini tashkil etadi. Texnologik jarayon quyidagi tarkibiy qismlarga bo‘linadi: texnologik operatsiya; pozitsiya; o‘tish; yurish; harakatlar yig‘indisi . Texnologik operatsiya texnologik jarayonning bir qismi bo‘lib, bir ish o‘rnida (bir yoki bir necha ishchi tomonidan) ketma-ket bajariladigan ishlar yig‘indisidan iborat. O‘rnatish operatsiyaning bir qismi bo‘lib detalni (dastgoh turiga qarab bir necha detalni) bir marta mahkamlaganda bajariladigan ishlar yig‘indisidan iborat. Dastgohga o‘rnatilgan yoki mahkamlangan xom-ashyo uning ishchi kismlariga nisbatan stolini aylanishi yoki siljishi natijasida yangi pozitsiyani egallash mumkin. Pozitsiya detalni bir marta mahkamlagan holatida dastgohning ishchi kismlariga nisbatan egallagan holati. Holatni o‘zgarishi dastgoh stolining aylanishi yoki siljishi natijasida bo‘ladi. Masalan: ko‘p shpindelli ko‘p pozitsiyali dastgohlarda. Operatsiya texnologik va yordamchi o‘tishlarga bo‘linadi. Texnologik o‘tish texnologik operatsiyani tugallangan qismi bo‘lib detalni ishlov berilayotgan yuzasini, kesuvchi asbobning va kesish o‘lchamlarining doimiyligi bilan harakterlanadi. Yordamchi o‘tish texnologik operatsiyaning tugallangan qismi bo‘lib ishchining va (yoki) dastgohning harakatlari yig‘indisidan iborat. Yordamchi o‘tish natijasida detalning sikli, o‘lchamlari va xususiyatlari o‘zgarmaydi. O‘tish o‘z navbatida ishchi va yordamchi yurishlardan iborat bo‘ladi.

Ishchi yurish texnologik o‘tishning tugallangan qismi bo‘lib kesuvchi asbobni, ishlov berilayotgan yuzani doimiy saqlagan holda detaldan ma’lum qatlamni kesib olish bilan bog‘liq bo‘ladi Yordamchi yurish texnologik o‘tishning tugallangan qismi bo‘lib kesuvchi asbobni ishlov berilayotgan detalga nisbatan metalni kesib olmagan holda bir marta siljishidan iborat. Bu o‘tish kesish jarayonini takroran amalga oshirish uchun kesuvchi asbobni kerakli holga qaytarish uchun zarur bo‘ladi. Mashinasozlikda ishlab chiqarish turlari. Ishlab chiqarishni tashkil qilish shakllari. Ishlab chiqarish dasturiga, mahsulotni turiga va ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish texnik-iqtisodiy shart-sharoitlariga qarab mashinasozlikda uch xil ishlab chiqarish turi mavjud: donali (yakka); seriyali va yalpi. Har bir ishlab chiqarish turining texnologik jarayonlari va ishlab chiqarishni tashkil qilishining shakllari o‘ziga xos xususiyatlariga ega. Yuqoridagi tushunchalarni yanada yaqqol ifodalash maqsadida ishlab chiqarish dasturi bilan tanishib chiqamiz. Mashinasozlik korxonasining ishlab chiqarish dasturi tayyorlangan mahsulotning turi, har-bir turdagi mahsulotning bir yilda tayyorlanadigan miqdori, ehtiyot qismlarning turlari va miqdorlaridan iborat bo‘ladi. Korxonaning umumiy ishlab chiqarish dasturiga asosan har-bir detalni bir yilda tayyorlash dasturi yaratiladi: bunda: N—detalni bir yillik ishlab chiqarish dasturi; bir yil davomida tayyorlanadigan mahsulotlar soni; ^-bitta mahsulotdagi detalning soni; p- ehtiyot qismlar soni. Ishlab chiqarish dasturiga mahsulotni umumiy ko‘rinishidagi chizmalari, alohida detallar va yig‘ma birikmalarning chizmalari ilova qilinadi. Shuni inobatga olish kerakki bitta korxonaning yoki bir sexning o‘zida turli hil ishlab chiqarish sharoitlari mavjud bo‘lishi mumkin. Masalan, bir xil detal ko‘p miqdorda ikkinchi xil detal esa oz miqdorda tayyorlanishi mumkin.

Donali ishlab chiqarish sharoitida mahsulot bir nusxada tayyorlanadi. Tayyorlangan mahsulotlar turli tuzilishga, o‘lchamlarga ega bo‘lib ular umuman takror tayyorlanmasligi yoki juda kam hollarda takrorlanishi mumkin. Bu turdagi ishlab chiqarish sharoitida universal dastgohlardan keng foydalaniladi. Universal dastgohlar turli xil ishlov berish usullarini bajara olish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Xuddi shuningdek, universal, universal qayta sozlanuvchi moslamalar va standart kesuvchi asboblardan foydalaniladi. Donali ishlab chiqarish sharoitidagi texnologik jarayon integral xususiyatga ega bo‘lib bitta dastgohda turli, bir necha, operatsiya bajariladi. Bitta dastgohda turli tuzilishga ega bo‘lgan, turli o‘lchamli va turli materiallardan tayyorlangan detallarga ishlov beriladi. Birgina dastgohda turli ishlar bajarilganligi va universal vositalardan foydalanganligi uchun sarflangan vaqt tarkibidagi asosiy vaqtning miqdori kichik bo‘ladi. Bundan tashqari, ushbu ishlab chiqarish sharoitida qo‘llaniladigan nazorat qilish asboblari ham universalligi bilan harakterlanadi. Seriyali ishlab chiqarish , bu ishlab chiqarish turi donali va yalpi ishlab chiqarishning o‘rtasida bo‘lib oraliq harakterga ega bo‘ladi. Seriyali ishlab chiqarish sharoitida detallar partiyalab yoki seriyalab tayyorlanadi. Bitta partiya (seriya) tarkibidagi detallar tuzilishining, o‘lchamlarining va materialining bir xilligi bilan ajralib turadi. Bir partiya yoki seriyadagi detallar birdaniga tayyorlab olinib keyin ikkinchisiga o‘tiladi. «Partiya» so‘zi detallarga taalluqli bo‘lsa, «seriya» so‘zi esa mashinalarga taalluqlidir. Partiyadagi detallar soni va seriyadagi mashinalar soni turlicha bo‘lishi mumkin. Seriyali ishlab chiqarish sharoitida yil davomida tayyorlanadigan seriyadagi mahsulot (detal) miqdoriga qarab mayda kichik seriyali, o‘rta seriyali va ko‘p seriyali ishlab chiqarish bo‘ladi. Seriyali ishlab chiqarish sharoitida texnologik jarayonning operatsiyalari diferensiallashgan bo‘ladi yoki texnologik jarayon operatsiyalarga bo‘lib yuboriladi. Bu ishlab chiqarish sharoitida turli xil dastgohlar qo‘llaniladi: universal, maxsus, maxsuslashgan, avtomatlashtirilgan, agregat va shu kabilar. Dastgohlar tayyorlanayotgan mahsulotni turini o‘zgartirilganda ularni tayyorlash imkoniyatiga qarab maxsuslashtiriladi.

Universal dastgohlardan keng foydalanilgan holda maxsuslashtirilgan, maxsus moslamalar, standart kesuvchi asboblar bilan bir qatorda maxsus kesuvchi asboblar ham qo‘llaniladi. Xuddi shuningdek, bu ishlab chiqarish sharoitida chegaraviy kalibrlar, shablonlardan keng foydalaniladi. Barcha dastgohlar, moslamalar, kesuvchi va nazorat asboblari o‘z tannarxini tez qoplay oladi. Buning asosiy sababi tayyorlanayotgan mahsulot miqdorining donali ishlab chiqarishga nisbatan ancha ko‘pligidir. Seriyali ishlab chiqarish sharoiti keng tarqalgan bo‘lib, kompressorlar, presslar, dastgohlar, to‘qimachilik mashinalari, yog‘ochga ishlov berish sanoati, oziq-ovqat va o‘rmonchilik sanoati mashinalari, kommunal xo‘jalik mashinalari tayyorlashda va shu kabilarda qo‘llaniladi . Yalpi ishlab chiqarish sharoiti tayyorlanayotgan mahsulotning ko‘pligi sababli doimiy (yil davomida) takrorlanmaydigani operatsiyalarni bajaruvchi ishchi o‘rinlar yig‘indisidan iborat. Yalpi ishlab chiqarish sharoiti quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: a) yalpi potokli ishlab chiqarish sharoitida tayyorlanganayotgan detallar texnologik jarayonni bajarish ketma-ketligi bo‘yicha tuzilgan operatsiyalarni to‘xtovsiz o‘tib boradi. Bunday holda har-bir operatsiyani bajarish uchun sarflangan vaqt bir biriga teng yoki bo‘linuvchi (ko‘payuvchi) bo‘lishi kerak. Shu talabgina texnologik jarayonni to‘xtovsiz bajarilishini ta’minlaydi. б) yalpi to‘g‘ri potokli ishlab chiqarish sharoitida ham operatsiyalar texnologik jarayonni bajarish ketma-ketligi bo‘yicha tuziladi, ammo operatsilarni bajarish uchun sarflangan vaqt bir-biriga teng bo‘lmaydi. Shu sababli ayrim operatsiyalarni bajaruvchi dastgohlar oldida detallarni to‘planib qolish holatlarini kuzatish mumkin. Yalpi ishlab chiqarish sharoiti ko‘p miqdordagi mahsulot tayyorlashda qulay hisoblanadi. Bu ishlab chiqarish sharoitida maxsus, avtomatlashtirilgan, agregat dastgohlar va avtomatik liniyalar qo‘llaniladi. Xuddi shuningdek, qo‘llaniladigan moslamalar, kesuvchi va nazorat asboblari ham maxsusligi bilan ajralib turadi. Shunga qaramay mahsulot hajmining kattaligi ularni qisqa muddat ichida o‘z- o‘zini qoplash imkoniyatini beradi.

Yuqoridagi fikrlar yalpi ishlab chiqarish sharoitida mahsulot doimiy bo‘lib uning tuzilishi, aniqlik va boshqa ko‘rsatkichlari o‘zgarmaydi degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Texnika va texnologiyaning rivojlanishi natijasida mahsulot sifati o‘zgaradi, bu o‘z navbatida texnologik jarayonga o‘zgartirishlar kiritishni talab etadi. Ko‘rib chiqilgan ishlab chiqarish sharoitlarining barchasi uchun o‘ziga xos ishlab chiqarishni tashkil qilish shakllari mavjud. Ishlab chiqarishni tashkil qilishda dastgohlarni joylashtirish tartibi alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu o‘z navbatida mahsulot turiga, ishlab chiqarish jarayonining murakkabligiga, mahsulot hajmiga va shu kabi omillarga bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarishni tashkil qilishni quyidagi asosiy shakllari mavjud : 1) metall kesish dastgohlarining turlariga qarab . Bunday shakl asosan donali va ayrim detallar uchun seriyali ishlab chiqarish sharoitida qo‘llaniladi. Bunday holda dastgohlarning turlariga qarab alohida uchastkalar tashkil etiladi. Masalan faqat tokarlik, parmalash, frezerlash dastgohlaridan tashkil etilgan uchastkalar 2) predmetli, bu shakl asosan seriyali ayrim detallar uchun yalpi ishlab chiqarish sharoitida qo‘llaniladi. Bu shaklga qo‘ra dastgohlar texnologik jarayonni bajarish ketma-ketligi asosida joylashtiriladi va bir xil yoki bir-biriga yaqin bo‘lgan detallarni tayyorlashga mo‘ljallanadi. Bunday holda operatsiyalarni bajarish uchun sarflangan vaqt bir-biri bilan kelishtirilmaydi. Shu sababli ayrim operatsiyalarda detallar to‘planib qolishi mumkin. Detallar partiyalab tayyorlanadi. 3) potokli seriyalab , yoki o‘zgaruvchan-potokli, bu shaklda ham dastgohlar texnologik jarayonni bajarish ketma-ketligi bo‘yicha joylashib asosan seriyalab ishlab chiqarish sharoitida qo‘llaniladi va operatsiyalarning bajarish uchun sarflangan vaqt bir-biri bilan moslashtirilgan bo‘lib detallarni operatsiyadan- operatsiyaga to‘xtovsiz uzatib berishni ta’minlaydi. Bunday holda ham detallar partiyalab tayyorlanadi va boshqa partiyaga o‘tish uchun ishlov berish liniyasi to‘xtatilib qayta sozlanadi. 4) to‘g‘ri potokli , bu shakl asosan yalpi va ayrim hollarda ko‘p seriyali ishlab chiqarish sharoitida qo‘llaniladi. Bu shaklga asosan dastgohlar texnologik jarayon ketma-ketligi bo‘yicha joylashadi. Operatsiyalarni bajarish uchun

sarflangan vaqt barcha hollarda ham bir-biriga teng bo‘lmaydi. Dastgohdan dastgohga detal donalab uzatiladi. Operatsiyalar uchun sarflangan vaqt bir-biriga teng bo‘lmaganligi sababli detallarni tashish uchun roliklar, qiya o‘rnatilgan novlar va ayrim hollarda konveyyerlardan foydalaniladi. 5) to‘xtovsiz potokli , bu shakl faqat yalpi ishlab chiqarish sharoitida qo‘llaniladi. Bu shaklda dastgohlar texnologik jarayon ketma-ketligi bo‘yicha joylashib, barcha operatsiyalarni bajarish uchun sarflangan vaqt bir-biri teng yoki moslashtirilgan bo‘ladi. Bu vaqt o‘z navbatida ishlab chiqarish taktiga teng yoki bo‘linuvchi (ko‘payuvchi) bo‘ladi. Ishlab chiqarish takti , bu bitta detal tayyorlash uchun sarflanadigan vaqt (texnologik jarayon bo‘yicha) bo‘lib, ikki, ya’ni birinchi va ikkinchi detallarni tayyorlash oralig‘i bilan o‘lchanadi. Texnologik jarayonlarni ishlab chiqishda muhim bosqichlardan biri ishlab chiqarish turini aniqlash hisoblanadi. Shu sababli texnologik jarayonni loyihalashni boshlang‘ich bosqichida bajariladi. Ishlab chiqarish turini bir necha xil usullarida aniqlanishi mumkin. Jumladan, biriktirilgan operatsiyalar koeffitsiyent orqali aniqlash mumkin, ma’lum vaqt mobaynida bo‘limda bajariladigan texnologik operatsiyalar soni (O) ni shu bo‘limdagi ish joylari (R) ga nisbati biriktirilgan operatsiyalar koeffitsiyenti (K) ga teng bo‘ladi . Misol: Mexanik sex bo‘limida 15 ta ish joyi mavjud. Bir oy mobaynida 128 ta har xil texnologik operatsiyalar bajarilgan. Ishlab chiqarish turini aniqlang. Yechish: 1) biriktirilgan operatsiyalar koeffitsiyentini (1.2) formula yordamida aniqlaymiz.

Demak, bo‘limda xar bir ish joyiga o‘rtacha 8,53 operatsiyalar biriktirilgan. 2) ishlab chiqarish turi 1<K<10 bo‘lgani uchun ko‘p seriyali hisoblanadi. 3) seriyali ishlab chiqarish cheklangan mahsulot nomenklaturasiga ega bo‘ladi. Nisbatan ishlab chiqarish hajmi katta bo‘lib, ishlab chiqarish davriy ravishda qaytalanadigan partiyalar ko‘rinishida bajariladi. Ko‘p seriyali ishlab chiqarish seriyali ishlab chiqarishni bir ko‘rinishi bo‘lib, katta partiyalar bilan ishlov beriladi va yalli ishlab chiqarishga yaqin bo‘ladi. Ishlov berilayotgan detalni bazalash Metall yuzalari va bazalari, o‘rnatish bazasi, o‘lchov bazasi, yig‘ish bazasi, konstruktiv bazasi, bazalarni doimiyligi, bazalarning qo‘shilishi, dastgoh stoliga o‘rnatish, avvaldan belgilab olish, maxsus moslamalarga o‘rnatish, o‘rnatish yuzasi, yo‘naltiruvchi yuza, tayanch yuza. Detallarni dastgohlarda o‘rnatib ishlov berishda quyidagi yuzalar va bazalar mavjud : а ) ishlov berilayotgan yuza, bu yuzadan ishlov berish natijasida ma’lum qatlamdagi metall olib tashlanadi; b) bazaviy yuzalar, bu yuzalar ishlov berish jarayonida detalni holatini belgilaydi; v) ishlov berishda ta’minlanadigan o‘lcham uchun o‘lchov boshi yuzasi; g) mahkamlashda qisish kuchini qabul qiluvchi yuza; d) ishlov berilmaydigan yuza; Baza vazifasini yuzalar chiziqlar, nuqtalar va ularning yig‘indisi bajarishi mumkin . Texnologik bazalar o‘rnatish va o‘lchov bazalariga bo‘linadi. O‘rnatish bazasi deb detalni ishlov berish uchun dastgohga yoki kesuvchi asbobga nisbatan o‘rnatishda foydalanilgan yuzaga aytiladi. O‘rnatish bazasi sifatida ishlov berilgan va ishlov berilmagan yuzalar qo‘llaniladi. Mexanik ishlov berilmagan yuza qora, ishlov berilgani esa toza baza deb yuritiladi .

O‘rnatish bazalari asosiy va yordamchi bo‘ladi. Asosiy o‘rnatish bazasi deb detalni ishlov berish jarayonida o‘rnaydigan va boshqa yuzalar bilan tutash hamda tutash yuzalar bilan yig‘ilgan mashinada birgalikda xizmat bajaruvchi detallar yuzasiga aytiladi. Masalan, tishli g‘ildirakni markaziy teshigi . Yordamchi o‘rnatish bazasi deb faqatgina detalga ishlov berish jarayonida o‘rnatish yuzasi bo‘lib xizmat qiladigan va uni boshqa yuzalari bilan birgalikda yig‘ilgan mashina ish bajarmaydigan yuzasiga aytiladi. Bunday yuzalar sun’iy o‘rnatish bazasi ham deb yuritiladi. Mexanik ishlov berishda o‘z vazifasini bajargandan so‘ng bu yuzalar qirqib yuboriladi . O‘lchov bazasi deb detalni boshqa yuzasini joylashishini ifodalovchi o‘lcham uchun o‘lchov boshi bo‘lib xizmat qiluvchi yuzaga aytiladi. Yig‘ish bazasi deb detalni yig‘ilgan mashinada boshqa detallarga nisbatan holatini belgilovchi yuzasiga (yuzalar, chiziqlar, nuqtalar yig‘indisi) aytiladi . Konstruktiv (tuzilishni ifodalovchi) baza deb konstruksiyani (tuzilmani) ishlab chiqishda boshqa detallarni o‘lchamlarini va holatlarini belgilovchi yuzasiga (yuzalar, chiziqlar, nuqtalar yig‘indisi) aytiladi . Bazalarni doimiyligi va o‘rnatilishi Detallarga mexanik ishlov berish usullari bilan tayyorlashda yuqori aniqlikka erishish uchun ularning bitta yuzasini doimiy ravishda o‘rnatish bazasi sifatida foydalanilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Chunki o‘rnatish bazasi almashishi bilan ishlov berish aniqligi pasaydi. Buni asosiy sababi har bir o‘rnatishda detalni yuzalarini o‘zaro joylashuvini ifodalovchi o‘qlar siljib qoladi. Tabiiyki, qator operatsiyalarni bajarishda faqat bitta yuzadan o‘rnatish bazasi sifatida foydalanish mumkin emas. Bunga sabab detal yuzalarining o‘zaro joylashish tartibi, dastgohning texnologik imkoniyatlari va kesuvchi asboblarning tuzilishi bo‘ladi. Bazalarning doimiylik tamoyili deb texnologik jarayonning barcha operatsiyalarini bajarishda detalning bitta yuzasidan o‘rnatish baza sifatida foydalanishga aytiladi.

Agarda yuqoridagi tamoyilga amal qilish qiyin bo‘lsa, u holda o‘rnatish bazasi sifatida boshqa yuzalarga nisbatan aniq o‘lcham bilan belgilanuvchi xizmat vazifasiga bevosita ta’sir etuvchi yuza olinadi. Xuddi shuningdek, bitta yuza turli xil baza vazifasini bajara oladigan qilib tanlab olish kerak, chunki bu ham detalni tayyorlashda yuqori aniqlikni ta’minlaydi. Shu maqsadda bitta yuzani ham o‘lchov, ham o‘rnatish bazasi sifatida foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Agarda bu juftlikka yig‘ish bazasi ham qo‘shilsa yanada yuqori mexanik ishlov berish aniqligiga erishish mumkin. Xuddi shu yondashish bazalarni qo‘shilish tamoyili deb yuritiladi. O‘lchov bazasini o‘rnatish bazasi sifatida foydalanish to‘g‘risidagi qaror detalni qaysi o‘lchami aniq ta’minlanishi va qaysi yuzani o‘lchov boshi sifatida qabul qilish kerakligiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, 1, a-rasmda ko‘rsatilgan holat uchun X o‘lcham aniq ta’minlanishi kerak, bu o‘lcham uchun o‘lchov boshi A-A yuza. Ushbu yuza bir vaqtda ham o‘lchov ham o‘rnatish bazasi bo‘lib xizmat qiladi. 1, b-rasmda Y o‘lcham aniq ta’minlanishi kerak, uning uchun o‘lchov boshi yuza B-B, qaysiki B-B yuza shu holat uchun o‘lchov bazasi, A-A yuza esa o‘rnatish bazasidir. Bundan ko‘rinib turibdiki, ikkinchi misolda bazalarni qo‘shilish tamoyili amal qilmaydi . Bazalarning o‘lchamlari detalni ishonchli, mustahkam mahkamlash uchun natijada ishlov berish jarayonida o‘z holatini o‘zgartirmasligi uchun yetarli bo‘lishi

kerak. Bazaviy yuza qisish (mahkamlash) kuchlari ta’sirida deformatsiyalanmaydigan bo‘lishi va imkoniyati boricha kesish va qisish kuchlarini bir yo‘nalishda qabul qilib, ishlov berilayotgan yuzaga yaqin joylashgan bo‘lishi kerak. Detallarni dastgohlarda o‘rnatish usullari Detallarga ishlov berish uchun ularni turli usullar yordamida o‘rnatilishi mumkin . Detalni bevosita dastgoh stoliga o‘rnatish . Bu usul donali va kichik seriyali ishlab chiqarish sharoitida qo‘llaniladi. Bu usulni qo‘llashning asosiy sababi maxsus moslama tayyorlashni iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emasligida. Avvaldan belgilab olish usuli bilan detalni dastgoh stoliga o‘rnatish. Avvaldan belgilab olishda ishlov beriladigan yuzalarning holatini belgilovchi o‘q va boshqa chiziqlarni xom-ashyo yuzasida hosil qilinadi. Buning uchun xom-ashyo yuzasi bo‘yoq bilan bo‘yab olinadi. Chiziqlar shtangensirkullar, shtangenreysmuslar, burchaklilar, parraklar yordamida o‘tkaziladi. Avvaldan belgilab olish yuqori malakali ishchining ko‘p vaqtini talab qiladi. Bu usul yordamida yuqori aniqlika erishish qiyin. Shuning uchun bu usuldan katta o‘lchamdagi murakkab quyma detallarga ishlov berishda foydalaniladi. 3. Detallarni maxsus moslamalarga o‘rnatib ishlov berish. Bu usuldan foydalanilganda maxsus moslama yordamida detalga kesuvchi asbobga nisbatan aniq holatda beriladi. Maxsus moslamalardan foydalanilganda xom-ashyo da avvaldan chiziqlar o‘tkazish uni dastgohga o‘rnatishda sozlash ishlarini bajarish kerak emas. Maxsus moslamalar yordamida detalni dastgohga o‘rnatish tez va oson bajariladi. Moslamalardan foydalanishning maqsadga muvofiqligi donali va kichik seriyali ishlab chiqarish sharoitida ko‘rib chiqilishi mumkin. Ko‘p seriyali va yalpi ishlab chiqarish sharoitida moslamalardan foydalanish majburiy ko‘rinishga ega. Aks holda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga erishish mumkin emas. Bu

ishlab chiqarish sharoitlarida har-bir operatsiyani bajarish uchun alohida moslama loyihalash taqozo etiladi. Maxsus moslamalarda detallarni bazalash uchun o‘rnatish yuzalari nazarda tutiladi. Olti nuqta qoidasi. Qattiq jismlar mexanikasidan ma’lumki, ular fazoda oltita erkinlik darajasiga ega. Bu ixtiyoriy tanlangan uchta o‘zaro perpendikulyar X,Y,Z qo‘lar bo‘yicha ilgarilanma-qaytma va shu qo‘llar atrofida aylanma harakatlardan iborat (1.2-rasm). Detalni har bir erkinlik darajasini yo‘qotish uchun uni ma’lum bir qo‘zg‘almas nuqtaga qisish (jipslash) kerak. Bu nuqtalar o‘z navbatida moslama yoki dastgoh stolining qo‘zg‘almas nuqtalari bo‘lishi mumkin. Har bir qo‘zg‘almas bir nuqtali tayanch detalni bitta erkinlik darajasini yo‘qotadi. Detalni barcha oltita erkinlik darajasini yo‘qotish uchun uni oltita qo‘zg‘almas tayanchga bazalash demakdir. Bu olti nuqta uchta o‘zaro perpendikulyar tekislikda joylashgan bo‘lishi kerak: 1,2,3, nuqtalar XYZ da; 4 va 5 YYZ da; va 6 esa XY Y da. Uchta 1,2,3 nuqtalar detalni XYZ tekisligiga nisbatan holatini ifodalaydi va bu tekislik o‘rnatish tekisligi deb yuritiladi. Uchta tayanch nuqta detalni Y o‘qi bo‘yicha siljishini va X,Y qo‘ lari atrofida aylanishini yo‘qotadi . Ikkita 4 va 5 nuqtalar detalni XYZ tekisligiga nisbatan holatini ifodalaydi va bu tekislik yo‘naltiruvchi tekislik deb yuritiladi. Ikkita tayanch nuqta detalni X o‘qi bo‘yicha siljishini va Y o‘qi atrofida aylanishini yo‘qotadi .

Bitta 6 nuqta detalni XYY tekiligiga nisbatan holatini belgilaydi va bu tekislik tayanch tekislik deb yuritiladi. Bu tayanch nuqta detalni Z o‘qi bo‘yicha siljishi bo‘lgan oxirgi erkinlik darajasini yo‘qotadi. Masalan, silindrik detalni prizmaga bazalashda (3-rasm) to‘rtga (1,2,3,4) qo‘zg‘almas nuqtalar erkinlik darajasi prizma bo‘ylab 5 va 6 tayanchlar yordamida 5 nuqtada tayanch qo‘yilsa, 6 nuqtada shponka .

Adabiyotlar: 1. Андреев Г.Н., Новиков В.Ю., Схиртладзе А.Г. Проектирование технологической оснастки машиностроительного производства. -М.: Высшая школа, 1999. -415с. 2. Ансеров М.А. Приспособления для металлорежущих станков. 4-е изд. - М.: Машиностроение, 1975, -656 с. 3. Белоусов А.П. Проектирование станочных приспособлений. -М.: Высшая школа, 1980. -240с. 4. Горошкин А.К. Приспособления для металлорежущих станков: Справочник. -М.: Машиностроение, 1979. -303с. 5. Корсаков В.С. Основы конструирования приспособлений. -М.: Машиностроение, 1983. -277. 6. Кузнецов Ю.И. Конструкции приспособлений для станков с ЧПУ. -М.: Высшая школа, 1988. -303с. 7. Перегудов Л.В., Хошимов А.Н., Шалагуров И.К. Перегудов С.А. Автоматлашган корхона станоклари -Т.: «Узбекистон», 1999. 488б. 8. Терликова Т.Ф., Мельников А.С., Баталов В.И. Основы конструирования приспособлений. -М.: Машиностроение, 1980. -119. 9. Алексеева Н.А., Джайман В.В., Серпичева Е.В. Основы проектирования и конструирования узлов и деталей машин и механизмов. - М.: Издательство. МАИ. 2006. - 104 с. 10. Базаров Б.С. Основы технологии машиностроения. -М.: Машиностроение, 2007. - 380 с.

O'xshashlar

Mashinasozlikda aniqlik

Paxta sanoati mashinalarini ishlab chiqarish

Jin va linter arralarini tayyorlash texnologik jarayonlari

Jin va linter kolosniklarini tayyorlash texnologik jarayonlari

Avtomobilsozlik texnologiyasi asosiy tushunchalar