Машина деталларини таъмирлаш

Yuklangan vaqt:

24.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2073.0703125 KB

Ko'chirib olish

Машина деталларини таъмирлаш Режа: 1. Таъмирлаш усулларининг таснифи 2. Деталларнинг механик ишлов бериш йўли билан таъмирлаш 3. Деталларни таъмирлашда қўшимча таъмирлаш элементлари усули 4. Деталларни пластик деформациялаш усулида таъмирлаш 5. Детални чўктириш ва ботириш усулида таъмирлаш 6. Машина деталларини ва металл конструкциаларини пайвандлаш усулида таъмирлаш. Пайвандлаш турлари 7. Машина деталларини газ алангасида пайвандлаш йўли билан таъмирлаш Деталларни электр ёйи воситасида пайвандлаш йўли билан таъмирлаш 9. Деталларни пайвандлаш ва суюқлантириб қоплаш жараёнларини автоматлаштириш 10. Тебранма ёй воситасида суюқлантириб қоплаш 11. Карбонат ангидрид (СО 2 ) муҳитида суюқлантирб қоплаш 12. Пайвандлашдаги термик таъсир ва унга қарши курашиш-нинг баъзи технологик усуллари 13. Таъмирлаш деталларга электр учқуни билан ишлов бериш 14. Деталларни металлаш йўли билан таъмирлаш. Металлаш турлари 15. Металлаш технологияси 16. Деталларни гальваник металл қоплаш йўли билан таъмирлаш умумий маълумотлар 17. Хромлаш 1 Темирлаш 19. Деталларни пластмасса ва елимлардан фойдаланиб таъмирлаш ва кавшарлаш. Умумий маълумотлар 20. Деталларни яроқли-яроқсизларга ажратиш ва назорат қилиш технологияси асослари 21. Полимер материаллар ёрдамида деталларни таъмирлаш 22. Деталларни полимер ашёларни пуркаш ва елимлаш усулида тиклаш 23. Дарз ва ёрилган деталларни таъмирлаш 24. Машиналарнинг намунали деталларини ва йиғма бирикмала-рини таъмирлаш. Намунали деталларни ва уларнинг элементларини

1. Таъмирлаш усулларининг таснифи Машиналардан фойдаланиш жараёнида у ёки бу сабабларга кўра деталларида нуқсонлар вужудга келади. Деталларда учрайдиган нуқсонлар, асосан, табиий, ейилиш, механикавий шикастланиш ва детал сиртидаги коррозион емирилишга қарши қопламанинг шикастланиши оқибатида пайдо бўладиган нуқсонлар гуруҳига бўлинади. Таъмирлаш учун келтирилган машина деталларининг асосий қисмини биринчи гуруҳга мансуб нуқсонлари бўлган деталлар ташкил этади. Табиий ейилиш оқибатида деталларнинг ишчи юзаларининг ўлчамлари ва геометрик шакллари ўзгаради, бирикмаларда эса бир-бирига ўтқазишлар бузилади. Деталлардаги механикавий шикастланишларга қолдиқ деформациялар, дарз кетишлар, уваланишлар, юлинишлар, тирналишлар ва ўйиқлар киради. Коррозион емирилишга қарши қопламалари шикастланган деталлар, нуқсонли деталларнинг нисбатан кичикроқ қисмини ташкил этади. Коррозион емирилишга қарши қопламалар детал сиртига, одатда, гальваник ёки кимёвий усулларда берилади, бунда детал сирти турли хил мой бўёқ билан бўялади. Деталларни таъмирлаш технологиясининг асосий вазифаси ўзаро туташган деталларнинг иш жараёнида бузилган ўлчамларини, ҳар бир деталнинг механик мустаҳкамлигини, ейилишга чидамлилигини ва коррозияга бардошлилигини тиклашдан иборат. Ўзаро туташган деталларнинг ўтқазиш ўлчамларини икки хил йўл билан тиклаш мумкин: 1) деталларнинг дастлабки ўлчамларини олдиндан белгилаб қўйилган янги, яъни таъмирлаш ўлчамларига мослаб ўзгартириш; 2) деталларнинг ўлчамларини дастлабки ҳолатга тўла келтириш. Ўзаро туташган деталларнинг ўлчамларини биринчи йўл билан ишга қайта тиклашда уларни туташувчи юзаларидан ҳар бирининг чизмада кўрсатилган таъмирлаш ўлчамларини ҳосил қилишга имкон берадиган

усуллардан фойдаланилади. Бунда туташманинг мураккаб ва қиммат турадиган деталлардан бирига механик усулда ишлов берилиб, детал юзасининг бузилган геометрик шакли қайта тикланади ва меъёрларда кўрсатилган таъмирлаш ўлчамлари ҳосил қилинади. Туташманинг иккинчи детали ўрнига янгиси қўйилади ёки унинг ўлчами ҳам таъмирлаш ўлчамигача тикланади. Деталларнинг ўтқазиш ўлчамларини қайта тиклашнинг иккинчи усули деталларнинг ейилган юзаларига турли усулларда металл ёки нометалл материалларни қоплашга асосланган. 7.1-расмда деталларни таъмирлаш усулларининг таснифи келтирилган. Бу усуллар таъмирлаш корхоналари амалиётида кўпроқ қўлланилади. 26-расм. Деталларни таъмирлаш усулларининг таснифи 2. Деталларни механик ишлов бериш йўли билан таъмирлаш Деталларни таъмирлаш усуллари Механик ишлов бериш Пластик деформациалаш босим остида ( ишлов бериш) Пайвандлаш ва суюқлантириб қоплаш маталлаш Механик ишлов бериш Механик ишлов бериш Механик ишлов бериш

Деталларни механик ишлов бериш билан тиклашга таъмирлаш ўлчамлари, қўшимча таъмирлаш элементлари, детал қисмларини алмаштириш усуллари киради. Таъмирлаш ўлчамлари (ТЎ) усули . Деталларни ТЎ бўйича қайта тиклашнинг моҳияти шундан иборатки, бирикувчи деталлардан бирига таъмирлаш ўлчами бўйича механик ишлов беришдан, бирикувчи иккинчи детални эса янгисига ёки маълум таъмирлаш ўлчами бўйича тиклангани билан алмаштиришдан иборат. Таъмирлаш ўлчамлари сони ва қиймати аввалдан белгиланганлиги ҳисобга олинса, ўзаро бирикувчи икки детални бир –бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда ясаш мумкин. Вал бўйинлари ва деталларнинг тешиклари учун таъмирлаш ўлчамлари қиймати ҳамда сони қандай аниқланишини кўриб чиқамиз. Вал бўйинлари учун таъмирлаш ўлчамларининг қийматлари ва сонини аниқлаш. Ишлатилгунга қадар валнинг номинал диаметри d н га тенг бўлсин, ейилиш натижасида валнинг бўйинлари кичиклашиб, d е га тенг бўлиб қолсин. Валнинг нотекис ейилиши натижасида ейилишининг максимал қиймати δ max, минимал қиймати эса δ min , бўлсин. Вал бўйнини ТЎ бўйича тиклаш учун унга d т диаметргача х қўйим билан механик ишлов берилиши лозим. 27-расмдан, таъмирлаш ўлчамининг қиймати қуйидагича аниқланади: 27-расм. Валнинг таъмирлаш ўлчамини d т = d н -2(δ max , +х). (23) ҳисоблаш схемаси (23) ифодадаги максимал ейилиш қиймати (δ max, ) ни вал махсус марказларга ўрнатилиб, унинг радиал урилишини индикатор билан ўлчаш орқали аниқлаш мумкин. Аммо бу усулни амалга ошириш учун маълум қийинчиликлар вужудга келади ва кўп вақт сарф қилинади. Амалий мақсадлар учун δ max, нинг қиймати вал бўйнининг минимал ва максимал қийматлари бўйича аналитик усулда аниқланади.

Вал бўйнининг умумий ейилиш миқдори қуйидагича аниқланади: δ ,у = d н - d е = δ max, + δ min . (24) Ейилиш нотекислик коэффициенти тушунчасини киритамиз, унинг қиймати ρ= δmax,/ δу (25) (25) ифодаги δ max, нинг қиймати (23) ифодага қўйсак, d т =d н -2(ρ δ у +х) (26) Ейилиш нотекислик коэффициентининг чегаравий қийматлари бўйича қуйидаги икки ейилиш жараёни содир бўлиши мумкин. Текис ейилиш ва бир томонлама ейилиш. Текис ейилишда умумий ейилиш миқдори қуйидагича аниқланади (28-расм, а): δ у = d н - d е =2 δ max =2 δ min . У ҳолда Бир томонлама ейилишда умумий ейилиш миқдори қуйидагича аниқланади (28-расм, б): у ҳолда 28 - расм. Валнинг ейилиш схемаси а – текис ейилиш ; б – бир томонлама ейилиш

Демак, ейилишдаги нотекислик коэффициентининг ўзгариш чегараси: 0,5≤ ρ≤1 Таъмирлаш ўлчамларининг мумкин бўлган қийматлари ва сонларини аниқлаш учун (26) ифода γ=2(ρδ у +х) деб белгилаймиз ва унинг таъмирлашдаги оралиқ деб атаймиз. Айтайлик, таъмирлашдаги оралиқ барча таъмирлаш ўлчамлари учун бир хил бўлсин. У ҳолда ҳар бир таъмирлаш ўлчамининг қиймати қуйидагича аниқланади. Мумкин бўлган таъмирлаш ўлчамларининг сонини аниқлашда деталларнинг мустаҳкамлик шартидан фойдаланилади. Таъмирлаш ўлчамлари сони қуйидаги формула бўйича аниқланади: (27) бунда d min .— деталнинг мустаҳкамлик шартини ва меъёрл ишлашини таъминловчи валнинг минимал жоиз диаметри. Деталлар тешикларининг таъмирлаш ўлчамлари қиймати ва сонини аниқлаш. Фараз қилайлик, ишлатилгунга қадар валнинг номинал диаметри D н га тенг бўлсин. Ейилиш натижасида вал жойлашган тешикнинг диаметри D е гача катталашсин (29-расмга қаранг). Ёйилишнинг нотекислиги

натижсига максимал ёйилиш миқдори δ max , минимал ёйилиш миқдори эса δ min бўлсин. ТЎ бўйича тиклаш учун тешикка х қўйим билан D т диаметргача механик ишлов бериш керак. Бунда тешикнинг таъмирлаш ўлчами қуйидагича аниқланади. D т = D н +2 (δ max +х) (28) Валнинг таъмирлаш ўлчамини аниқлашдагидек, ёйилишдаги нотекислик коэффициенти тушунчасини киритамиз : У ҳолда 29-расм. Тешикнинг таъмирлаш ўлчамини аниқлаш схемаси D т = D н + 2 (ρδ у +х) , бунда 0,5≤ ρ ≤1 Аввалгидек, 2 (ρδ у +х)=γ деб белгилаймиз ва уни таъмирлаш оралиғи деб атаймиз. Унинг қиймати ўзгармас бўлганда тешикнинг таъмирлаш ўлчамлари қуйидагича аниқланади. Биринчи таъмирлаш ўлчами: D Т1 = D н -γ Иккинчи таъмирлаш ўлчами: D Т2 = D н -2γ n-таъмирлаш ўлчами: D Тn = D н - nγ Мумкин бўлган таъмирлаш ўлчамлари сонини аниқлаш учун деталнинг мустаҳкамлиги ва ишлаш шароитини ҳисобга олиш керак. Таъмирлаш ўлчамлари усули билан, асосан, тузилиши мураккаб, баҳоси нисбатан юқори бўлган машина деталлари (цилиндрлар блокининг гильзалари, двигателнинг тирсакли ва тақсимлаш валлари) тикланади.

Тирсакли валнинг бирча бўйинлари ва цилиндр гильзаларининг фақат бир хил таъмирлаш ўлчамида тиклаш ушбу усулнинг асосий шарти ҳисобланади. Таъмирлаш ўлчамларининг сони ва қиймати аввалдан белгиланганлиги ҳисобга олинса, ўзаро туташадиган икки деталнинг биринчи иккинчисига боғлиқ бўлмаган ҳолда ясаш мумкин. Деталларнинг таъмирлаш ўлчами бўйича таъмирлашнинг бундай хусусиятлари таъмирлашда саноат ишлаб чиқариши технологиясидан фойдаланиш имкониятини беради, таъмирлаш ҳаражатлари арзонлашади ва унинг сифати яхшиланади. Таъмирлаш ўлчамлари усулининг камчиликларига деталларнинг ўзаро алмашинувчанлик хусусиятининг торайиши (ўзаро алмашинувчанлик фақат таъмирлаш ўлчамлари чегарасидагина мумкин бўлади) киради. 3. Деталларни таъмирлашда қўшимча таъмирлаш элементлари усули Таъмирлаш корхоналарида деталларни таъмирлаш амалиётида кўп миқдорда ейилган деталлар кўп учраб туради ва уларни номинал ўлчам бўйича ишга қайта тиклашга тўғри келади. Бундай ҳолларда мазкур деталларни қўшимча элемент қўйиш усули билан тиклаш мумкин. Деталларни қўшимча элементлар усулида таъмирлашда ейилган вал бўйнига ёки детал тешигига тегишли ўлчам бўйича механик ишлов берилади бунда вал бўйни ёки детал тешиги деталларга ишлов берувчи дастгоҳлар ёрдамида йўналади, сўнгра аввалдан тайёрлаб қўйилган втулка прессланади ва унга вал бўйнининг ёки тешикнинг номинал ўлчами бўйича ишлов берилади. Қўшимча элементлар усулидан, асосан, тешик ёки валларга гильза ёки втулка қўйиб пресслаш йўли билан тиклашда қўлланилади . Бу усул деталларни қайта тиклашда оддий ва кўп тарқалган усуллардан бири бўлиб ҳисобланади. Қўшимча элементлар қўйиш усулида таъмирлашда қуйидаги шартларга риоя қилиш керак:

— детални қўшимча элементлар ёрдамида шундай таъмирлаш керакки, бунда таъмирланган деталнинг барча кўрсаткичлари янги деталникидан қолишмасин; — қўшимча элемент валга ёки тешикка зич пресслаб яхлит ўрнатилиши керак; — қўшимча элементнинг материали асосий детал материалига айнан мос келиши керак (чўян деталлар бундан мустасно, уларда втулка чўяндан ёки пўлатдан бўлиши мумкин); — қўшимча элемент ишчи юзасининг қаттиқлиги асосий детал юзасининг қаттиқлиги билан бир хил бўлиши керак; — қўшимча элементнинг асосий детал билан бирикиш мустаҳкамлиги шундай таъминланиши керакки, иш пайтида у қўзғалмасин; — втулкани пресслашда деталларнинг қийшайиши ва деформацияланишига йўл қўймаслик керак. Агар деталлар катта юкланишда ва юқори температурада ишлатиладиган бўлса, қўшимча элементни ўрнатишда унинг деталга нисбатан таранглиги кўпроқ бўлиши керак. Шунинг учун бундай ҳолларда втулкани қопловчи деталга иссиқлик ишлов берилиб, яъни қизитиб ёки қопланадиган детални совитиб, пресслаш лозим. Деталларни қўшимча элементлар билан таъмирлаш усули қуйидаги асосий афзалликларга эга: анча катта миқдорда ейилган валлар ва деталларнинг тешикларини номинал ўлчамлар бўйича тиклаш мумкинлиги; тикланган деталлар сифатининг юқорилиги. Бу усулнинг камчиликларига таъмирлашнинг детал конструкциясига боғлиқлиги, асосий деталнинг мустаҳкамлиги пасайиши, қўшимча элементни ўрнатиш мустаҳкамлигининг яна бир бор текширилиши, қўшимча элементни ясаш ва номинал ўлчамгача якунловчи ишлов беришнинг талаб қилиниши киради.

Детал қисмини алмаштириб таъмирлаш усули. Деталларни механик ишлов бериш йўли билан тиклашга юқорида кўрсатиб ўтилган усуллардан ташқари, деталларнинг қисмини алмаштириб таъмирлаш усули ҳам киради. Бу усулнинг асосий мохияти шундан иборатки, деталнинг ейилган қисми кесиб ташланади ва унинг шу қисми қайтадан тайёрланади. Сўнгра тайёрланган қисм деталнинг асосий қисми билан бирлаштирилиб олдинги ҳолатига келтирилади ва зарур бўлганда унга термик ишлов берилади. Шундай қилиб, деталларни мазкур усулда таъмирлаш технологияси қуйидаги асосий операциялардан иборат: 1. Деталнинг нуқсонли қисмини қирқиб ташлаш ва юзани бирлаштиришга тайёрлаш. 2. Асосий детални кесиб ташланган қисмини олдинги ҳолатига келтириб тайёрлаш. 3. Алмаштириладиган қисмини асосий детал билан бирлаштириш. 4. Бирикма сифатини назорат қилиш. 5. Деталга якуний механик ишлов бериш. Деталга ейилган қисмини тўлиқ олиб ташлаш ва аввалдан тайёрланган қўшимча детални ўрнатиш усули деталнинг бир нечта ишчи юзалари бўлган ва унинг бир ёки иккита ишчи юзаси катта миқдорда ейилган ҳоллардагина қўлланилади. Бунда деталнинг алмаштириладиган қисми асосий қисм билан резьба ёрдамида ёки прессланганидан сўнг туташиш чизиғи бўйича алоҳида нуқталарда ёки бутун периметри бўйича пайвандлаш орқали бирлаштирилида. Бу усулнинг камчилигига тиклаш технологиясининг нисбатан мураккаблиги ва асосий детал механик мустаҳкамлигининг пасайиши киради. 4. Деталларни пластик деформациялаш усулида таъмирлаш

Деталларни пластик деформациялаш усулида (босим остида) таъмирлаш детал материалининг пластиклик хусусияти ва детал материалларининг ўлчам бўйича заррасидан фойдаланишга асосланган. Металларнинг пластиклиги деганда, маълум шароитда ва куч таъсирида бутунлиги бузилмасдан қолдиқ деформацияни қабул қила олиш хусусияти тушунилади. Деталларни пластик деформация усулида таъмирлаш қиздирмасдан- совуқ деформация ёки 673 К температурага қиздириб-иссиқ деформация орқали амалга ошириш мумкин. Деталларни босим остида таъмирлашда деформацияланадиган деталнинг ҳажми ўзгармайди, аммо унинг шакли ҳамда детал тайёрланган металлнинг структураси ва механик хоссаси ўзгаради. Деталларга босим остида ишлов беришнинг қуйидаги турлари мавжуд: чўктириш, ботириш, кенгайтириш торайтириш, накаткалаш ва тўғрилаш. 29-расм. Деталларни чўк -тириш усулида таъмирлаш схемаси 30-расм. Шатуннинг юқори каллагидаги бронза втулкани чўктириш схемаси . 5. Детални чўктириш ва ботириш усулида таъмирлаш

Деталнинг узунлигини камайтириш ҳисобига унинг ташқи диаметрини катталаштириш жараёни чўктириш дейилади. 29-расмда деталларни чўктириш схемаси келтирилган. Ундан кўриниб турибдики, таъсир этувчи Р g кучнинг йўналиши деталнинг деформацияланиш йўналиши δ билан мос тушмайди. Бу деталларни чўктиришга хос бўлган хусусиятдир. 30-расмда шатуннинг юқори каллагидаги бронза втулканинг чўктириш схемаси кўрсатилган. Уни 1 ва 2 тиқинлар ёрдамида деталдан чиқариб олмасдан чўктириш мумкин. Узунлиги қисқариши ҳисобига втулканинг ички диаметри кичиклашади. Втулкага развётка билан ишлов берилгандан сўнг, у яна ишлатиш учун яроқли ҳолга келади. Втулка узунлигининг қисқариши натижасида поршен бармоғидан втулкага узатиладиган нисбий босим ортади, аммо бу босимнинг кўпайиши деталнинг кейинги ишига деярли таъсир қилмайди. Бундай усул билан втулкани бир маротаба таъмирлаш мумкин. схемаси 31- расм. Деталларни ботириш усулида таъмирлаш схемаси Деталлнинг металини чекланган оралиққа суриш ҳисобига унинг ўлчамини катталаштириш жараёни ботириш дейилади. Детални ботириш усулида таъмирлаш схемаси (31-расмда) кўрсатилган. Бундай ишлов бериш турида таъсир қилувчи Р д кучнинг йўналиши билан талаб қилинадиган деформациянинг йўналиши мос келмайди. Бу усул деталнинг ишланмайдиган қисмининг чегараланган қисмидаги металлни сиқиб чиқариш ҳисобига, деталлнинг ўлчамини катталаштиришда қўлланилади. 32- рас м. Вт ул ка ни ке нгай тир иш

Ботириш усули билан клапанлар, валлардаги ва тешиклардаги шлицалар тикланади. Клапанларни ботириш усули билан таъмирлаш ёпиқ штампларда, металлни клапаннинг цилиндрсимон қисмидан конуссимон иш сирти томон силжитиш натижасида амалга оширилади. Клапанларни ботириш усулида таъмирлаш технологияси кетма–кетлиги қуйидагидан иборат: клапанларни каллагининг диаметри ва цилиндрсимон қисмининг баландлиги бўйича турларга ажратиш; клапан каллагининг материалига боғлиқ ҳолда электр печида тахминан 820...890 0 С гача қиздириш; клапан каллагини ҳалқали ёпиқ штампда сиқиб чиқариш, қизиган клапанни дастлаб ҳавода 200... 300 0 С гача, сўнгра иссиқ қумда совитиш; клапаннинг радиал уринишини текшириш; тоблаш ва бўшатиш; клапаннинг ишчи юзасини жилвирлаш. Деталларни кенгайтириш. Втулканинг ички диаметрини кенгайтириш ҳисобига ташқи диаметрини катталаштириш кенгайтириш дейилади (32-расм). Бунда кенгайтирувчи куч Р д нинг йўналиши керакли бўлган деформация йўналиши δ га мос келади. Кенгайтириш, асосан, ичи тешик деталларнинг ўлчамларини сақлаган ҳолда ёки уларнинг баландлигини сезиларли ўзгартирмасдан ташқи ўлчамларини катталаштиришда қўлланилади.Чунончи, сферик ва конуссимон прошивкаларни қўллаб, поршень бармоқларининг ишлаш имкониятини тиклаш мумкин. Поршень бармоқларини қизитиб ҳам, совуқ ҳолда ҳам кенгайтирш мумкин. Поршень бармоқларини қизитиб кенгайтириш технологик жараёни қуйидагиларни ўз ичига олади: бармоқ сиртини 2-3 соат давомида 900-1000 0 С да (пўлатнинг маркасига боғлиқ ҳолда) цементатция қилиш, агар цементатция қатлами кўпроқ ейилган бўлса, поршень бармоғини 900...1000 0 температурада кенгайтириш; тоблаш ва паст бўшатиш ўтказиш (температура пўлатнинг маркасига боғлиқ); номинал, диаметрга келтириш учун жилвирлаш ва жилолаш; ўлчамини, қаттиқлигини, дарз бор- йўқлигини текшириш.

Поршен бармоғини совуқ ҳолда кенгайтириш технологик жараёни қуйидагиларни ўз ичига олади: 650...670 0 С да (материални маркасига боғлиқ ҳолда) 1,5-2 соат давомида бўшатиш; бармоқни шарсимон ёки сферик сиртли прошивка, билан жилвирлаш учун 0,15...0,2 мм қўйим қолдириб, совуқ ҳолда кенгайтириш; бармоқни тоблаш ёки бўшатиш; бармоқни номинал ўлчам бўйича жилвирлаш ва жилолаш; ўлчам қаттиқлигини ва дарз бор-йўқлигини текшириш. схемаси 34-расм. Детални чўзиш схемаси Деталларни торайтириш. Втулканинг ички диаметрини ташқи диаметри ҳисобига кучайтириш – торайтириш дейилади. Торайтиришда таъсир қилувчи кучнинг йўналиши керакли деформация δ нинг йўналишига мос келади (33-расм). Торайтириш – кенгайтиришдан детал ўлчамларининг кичрайиши билан фарқ қилади, кенгайтиришда эса деталларнинг ўлчами катталашади. Торайтиришда куч ва деформация йўналиши кенгайтиришдагига нисбатан тескари йўналишда бўлади. Детал ички ўлчамининг кичрайиши ташқи диаметрнинг кичиклашуви ҳисобига бўлади. Бунга бронзадан ясалган втулкани торайтириш мисол бўла олади. Торайтиришдан сўнг втулканинг ташқи диаметри ишлатиш учун мосланади ёки уни пўлат втулкага прессланади. Втулканинг ички диаметрини талаб қилинган ўлчам бўйича развётка қилинади. Деталларни торайтириш жараёнидан фойдаланиш рангли металл сарфини камайтиради. 33 - расм. Втулкани торайтириш

Деталларни чўзиш. Детал узунлигини унинг кўндаланг кесимидаги маълум жойини торайтириш ҳисобига узайтириш чўзиш дейилади. 34- расмдан кўриниб турибдики, чўзиш чўктиришнинг хусусий ҳоли ҳисобланади ва у куч Р д йўналишининг керак бўлган деформация δ йўналишига мос келмаслиги билан ҳарактерланади. Бунда детал кесимини маҳаллий торайиши хисобига унча катта бўлмаган участкада унинг узунлиги ортади. Чузиш, одатда, ҳар хил тяга ва деталларни унча катта бўлмаган узунликка узайтириш учун қўлланилади. Деталларни тўғрилаш. Деталнинг бузилган шаклини тиклаш жараёни тўғрилаш дейилади. Бундай усулда эгилган ва буралган деталлар туғриланади (35-расм). Тўғрилашда таъсир этувчи куч Р д нинг йўналиши керакли бўлган деформация δ нинг йўналишига мос келади. Одатда, валлар, шатунлар, олдинги балкалар ва шунга ўхшаш деталлар тўғриланади. Тўғрилашнинг икки хили мавжуд: ташқи кучлар билан тўғрилаш (совуқ ҳолда ва қизитиб) ҳамда маҳаллий наклёп билан тўғрилаш. Ташқи кучлар ёрдамида қизитиб тўғрилаш, таъмирлаш корхоналарида нисбатан кам қўлланилади. Уларда, асосан, ташқи кучлар билан совуқ ҳолда тўғрилашдан фойдаланилади. Тўғрилаш натижасида турғун бўлишини таъминлаш учун тўғрилашни 400-450 0 С температурага қизитиб бажариш лозим. Бундай қизитишда қолдик ички кучланишлар камайиб, деталнинг ишлаш қобилияти 90% гача тикланади. 35 - расм. Вални тўғирлаш схемаси. 36 - расм. Накаткалаш схемаси.

Маҳаллий наклёп билан тўғрилаш тирсакли валнинг уриши валнинг бутун узунлиги бўйича 0,03…0,5% дан ортиқ бўлмаган ҳолларда қўлланилади. Наклёп тирсакли валнинг ўзак ва шатун бўйинларини туташтирувчи юзага зарб бериш йўли билан амалга оширилади. Тирсакли вал буйинларини жилвирлашдан олдин вални тўғрилаш яхши натижалар беради, чунки бунда йуниладиган металл қатламини камайтириш мумкин. Вални совуқ ҳолда тўғрилагандан сўнг, уни 100 0 С гача қизитиб, шу температурада 3 соат ушлаб турилади. Сўнгра дарз борйўқлигини дефектоскопда текшириб кўриш тавсия этилади. Деталларни накаткалаш. Детал металини роликнинг тишлари ёрдамида сиқиб чиқариш йўли билан унинг ташқи диаметрини катталаштириш жараёни накаткалаш дейилади. Накаткалашда таъсир қилувчи куч йўналиши талаб қилинган деформация δ га қарама-қарши бўлади (36-расм). Бу усулда деталнинг ўлчами унинг ишчи қисмларидан металлни сиқиб чиқариш ҳисобига ўзгаради. Накаткалаш ўткир тишли, тобланган роликлар билан бажарилади, бунда деталда ғадур-будур юзалар ҳосил бўлади. Тўғри ва қийшиқ тишли роликлар билан накаткаланганда яхшироқ натижаларга эришиш мумкин. Накаткалаш ролиги У-12 пўлатдан ясалган бўлиб, унинг қаттиқлиги HRC бўйича 50-55 бирликни ташкил этади. Накаткалашда таянч юза 50% гача камайиши мумкин. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, накаткаланган юзанинг ейилишига қаршилиги жилвирланган текис юза ейилишига қаршилигининг 87% ини ташкил қилади. Накаткалашда вал диаметри 0,4 мм гача ошиши мумкин. Накаткалашни кам ейилган валнинг бўйинларида амалга оширилади. Накаткалаш усули билан таъмирланадиган деталларга қуйидаги талаблар қўйилади: — накаткалашни совуқ ҳолда ҳам пластиклик хусусияти юқори бўлган материаллардан ясалган деталларда қўллаш; — қаттиқлиги HRC 50-60 бўлган деталларни бўшатилгандан сўнг накаткалаш мумкин, чунки бунда деталнинг қаттиқлиги пасаяди;

— накаткалашни ейилиш натижасида кўндаланг кесимида ҳосил бўлган эллипслилик 0,05 мм дан ортиқ бўлмаган деталларда қўллаш. Накаткалашда қуйидаги тенгсизликка риоя килиш керак. (29) Бунда δ 1 — деталнинг бир томонига тўғри келган ейилиш миқдори, мм; δ 2 — деталнинг эллипслилиги, мм: δ 3 — деталнинг таъмирлангунга қадар бўлган радиал уриши, мм; δ 4 — жилвирлаш учун қолдирилган қўйим, мм; β — ролик ва деталнинг ўзаро қамралиш бурчаги. Мазкур формуладан кўриниб турибдики, накатканинг қадами t ва ролик тишининг ўткирлик бурчаги α қанча катта бўлса, тенгламанинг чап томонидаги барча ҳадлар йиғиндиси ёки уларнинг ҳар бири катта қийматга эга бўлиши мумкин. Накаткалашда деталда етарли булган таянч юзаси (n) таъминланиши лозим: бунда h — ғадир-будурлик чўққиларининг баландлиги. Накаткалаш ролиги тишининг энг мақбул ўткирлик бурчаги α=60-70 0 , тишларнинг қадами эса 1,5-1,8 мм дир. Юқорида келтирилган деталларга босим остида таъмирлаш усуллари бўйича қуйидаги умумий хулосага келиш мумкин. Деталларни босим остида таъмирлаш усуллари истиқболли усуллардан хисобланади. Бу усулнинг бошқа усуллардан туб фарки шундан иборатки, унда қўшимча металл талаб қилинмай, таъмирлаш деталдаги металлни қайта тақсимлаш ҳисобига амалга оширилади. Детални совуқ ҳолатда деформацияланганда наклёп ҳосил бўлади, у толиқишга мустаҳкамликни оширади ва детал янгисига қараганда ҳам мустаҳкамроқ бўлиб қолади. Босим остида таъмирлаш усуллари нисбатан оддий бўлиб,

мураккаб ускуна талаб қилинмайди. Бу усулларни таъмирлаш корхоналарида кенг миқёсда қўллаш учун машина деталларини лойиҳалашда уларга нисбатан босим остида таъмирлаш усулини қўллаш мумкинлигини ҳисобга олиш керак. 6. Машина деталларини ва металл конструкцияларини пайвандлаш усулида таъмирлаш. Пайвандлаш турлари Машина ва жиҳозларни таъмирлашда пайвандлаш ва қоплаш усули амалиёти жуда ҳам кенг қўлланилиб келинмоқда. Қаттиқ металлардан ясалган деталларни маҳаллий эритиш ёки пластик деформация натижасида уларнинг атомлари орасида ҳосил бўлган боғланиш кучларидан фойдаланиш йўли билан ажралмас бирикма ҳосил қилиш жараёни пайвандлаш дейилади. Бинобарин, пайвандлаш (37-расм), асосан, икки турга: материал қисмларини эриш температурасигача маҳаллий қиздириш йўли билан эритиб пайвандлашга ва пайвандланадиган деталларни эриш температурасидан пастроқ температурага қиздириб, ташқи куч таъсири остида сиқиш натижасида пайванд чоки ҳосил қилишга (босим остида пайвандлашга) бўлинади. Суюқлантириб қоплаш пайвандлашнинг бир тури бўлиб, унда детал юзаси эритилган металл ёки қотишма билан қопланади. Таъмирлаш корхоналарида деталларни таъмирлашда пайвандлашнинг қўлда бажариладиган ва механизациялашган (автоматик яримавтоматик) турлари қўлланилади. Қўлда бажариладиган пайвандлашга газ, электр ёки аргон ёйи воситасида пайвандлашлар киради. Механизациялашган пайвандлаш усуллари флюс қатлами остида, карбонат ангидрид муҳитида, сув буғи муҳитида пайвандлашни, плазма-ёйли, тебранма ёйли ва ишқаланиш билан пайвандлашни ўз ичига олади. Иш унумининг нисбатан пастлиги ва пайванд сифатининг пайвандчи малакасига узвий боғлиқлиги, деталларни пайвандлаш усулида таъмирлаш жараёнини кенг механизациялашни тақозо қилади.

Агар электрод симини электр ёйи ҳосил бўладиган оралиққа узатиш ҳам, таъмирланадиган детални ҳаракатлантириш ҳам механизациялашган бўлса, бундай пайвандлашни автоматлашган пайвандлаш дейилади. Яримавтоматлашган пайвандлашда, одатда, пайвандлаш жараёни қисман механизациялаштирилади. Бунда электрод симини электр ёйи ҳосил бўладиган оралиққа узатишгина механизациялашган бўлиб, электр ёйини таъмирланаётган деталга нисбатан ёки, аксинча, детални электр ёйига нисбатан ҳаракатлантириш қўлда бажарилади. Пайвандлаш турларидан айримларини ва улардан фойдаланиш соҳаларини кўриб чиқамиз. Газ ёрдамида пайвандлашда детал қисмини ва бириктирувчи материални эритиш учун ёнувчи газнинг техник кислород билан аралашмаси ёниши туфайли ажралиб чиққан иссиқлик энергияси қўлланилади. Ёнувчи газ сифатида ацетилен, метан, пропанлардан фойдаланиш мумкин. Газ ёрдамида пайвандлаш, асосан, кам углеродли пўлатлардан ясалган деталларни қалинлиги 2 мм гача бўлган легирланган пўлатларни, чўяндан ясалган деталларни, рангли металларни ва қаттиқ қотишмаларни суюқлантириб қоплашда қўланилади. Электр ёйи ёрдамида пайвандлашда материал қисмини эритиш учун юқори ҳароратга эга бўлган (7000 0 С гача) электр ёйини на иссиқлигидан фойдаланилади. Электр ёйи воситасида пайвандлаш пўлатдан, мураккаб шаклга эга бўлган чўяндан, алюминий қотишмаларидан ясалган деталларни пайвандлаш ва суюқлантириб қоплашда қўлланилади. Деталларни флюс остида автоматлашган ҳолда пайвандлаш (суюқлантириб қоплаш) илғор усуллардан ҳисобланади ва деталларни таъмирлаш технологиясида кенг қўлланилади. Бу турдаги пайвандлаш флюс қатлами остида амалга оширилади, яъни электр ёйи эриган шлак билан чекланган муҳитда ёнади, бу эса пайванд чокларини ҳаво таъсиридан ҳимоя қилади. Мазкур усул пўлатдан, рангли металлардан ясалган деталларни пайвандлашда ва суюқлантириб қоплашда қўлланилади.

37- расм. Пайвандлаш турлари. Флюс қатлами остида пайвандлашни иложи бўлмаса ёки уни бажариш жуда қимматга тушса, пайванд чоки ҳавонинг таъсиридан ҳимоя қилиш учун аргон, карбонат ангидрид, сув буғи ва бошқа газлар ишлатилади. Ишлатиладиган газларнинг тури эса таъмирланадиган деталларнинг материалига боғлиқ. Масалан, аргон гази муҳитида пайвандлаш рангли металларни карбонат ангидрид гази муҳитида пайвандлаш ва суюқлантириб қоплаш углеродли ҳамда юпқа пўлат листлардан ясалган деталларни, сув буғи муҳитида пайвандлаш пўлат ва чўян деталларни таъмирлашда қўлланилади. Плазма –ёй воситасида пайвадлаш (суюқлантириб қоплаш) электр ёйи плазмасининг иссиқлигидан фойдаланишга асосланган. Бу усулда асосан, қаттиқ қотишмалардан ясалган деталларни таъмирлашда файдаланилади. Тебранма ёй воситасида суюқлантириб қоплаш флюс ва ҳимоя газлари ёрдамида автоматик суюқлантириб қоплашнинг бир тури ҳисобланади. Бундай суюқлантириб қоплаш усули электрод ёрдамида секундига 50....110 Пайвандлаш Эритиб пайвандлаш Босим остида пайвандлаш Газ воситас и да Электр ёки аргон ёйи воситаси да Ёруғлик нури воситаси да Ишқалан иш билан Портлат иш усули билан Ультра товуш билан Газ воситаси да прессла Электрон нури воситасида Термит усули билан Термит усули билан Портлатиш усули билан Совуқ ҳолда

тебраниш частотасида амалга оширилади. Бу усул углеродли ва кам углеродли пўлат ҳамда чўянларни суюқлантириб қоплашда қўлланилади. Контактли пайвандлаш деталдан электр токи ўтказилганда унинг электрод билан туташув соҳасида иссиқлик ажралиб чиқиш ҳисобига амалга оширилади. Бу усулдан юпқа деворли ва рангли металлардан ясалган деталларни пайвандлашда фойдаланилади. Ишқаланиш натижасида пайвандлашда деталларнинг пайвандланадиган сиртларини бир-бирига ишқалаш натижасида ҳосил бўлган иссиқликдан фойдаланилади. Пайвандлашнинг бу тури пўлат ва рангли металлардан ясалган стерженларни пайвандлаш учун қўлланилади. Деталларни таъмирлашда кўпроқ қўлланиладиган пайвандлаш усулларини батафсил кўриб чиқамиз. 7. Машина деталларини газ алангасида пайвандлаш йўли билан таъмирлаш Газ алангасида пайвандлашда металлни эритиш газларнинг ёки суюқ ёнилғи буғларининг кислород воситасида ёниши туфайли ажралиб чиққан иссиқлик ҳисобига амалга оширилади. Деталларни таъмирлаш амалиётида газ ёрдамида пайвандлашнинг, асосан, ацетилен-кислород алангаси ёрдамида пайвандлаш усули қўлланилади. Ацетилен генератори деб номланган махсус аппаратда кальций карбиди сув билан реакцияга киришиб, ацетилен ҳосил бўлади. СаС 2 +2Н 2 О=Са(ОН) 2 +С 2 Н 2 Ацетилен олишда 1 кг СаС 2 учун 0,56л сув даркор. Ацетилен 400....500 0 гача тез қизитилганда ва босими 0,15МПа дан ошганда портлашни ҳисобга олиб, ундан фойдаланишда кислород балонлари сингари баллонлар кейинги вақтларда кўпроқ ишлатилмоқда.

Ацетилен шланг орқали махсус пайвандлаш горелкасига юборилади, у ерда иккинчи шлангдан юборилган кислород билан аралашади. Ҳосил бўлган аралашма ёндирилиб, газ (ацетилен-кислород) алангаси ҳосил қилинади. Ацетилен-кислород алангаси уч турга, яъни меъёрл, тикловчи ва оксидловчи алангаларга бўлинади. Меъёрл алангада кислороднинг ацетиленга ҳажми бўйича нисбати О 2 / С 2 Н 2 =1...1,2 га тенг. Тикловчи аланга ацетиленнинг кўпроқлиги билан ҳарактерланади, бунда О 2 /С 2 Н 2 =0,...1,1. Оксидловчи аланга кислороднинг меъёрдан кўпроқлиги билан характерланади, бунда О 2 /С 2 Н 2 =1,3...1,5. Деталларни ва машина конструкцияларини тикловчи аланга билан пайвандлаш металлнинг қаттиқлиги ва мўртлигининг ошишига олиб келади. Ундан кам углеродли пўлатдан ясалган деталлар ва конструкцияларни пайвандлашда ва қаттиқ қотишмалар билан суюқлантириб қоплашда фойдаланилади. 38-расмда Ацетилен-кислород алангаси ёрдамида пайвандлашда аланганинг тузилиши ва температурасининг ўзгариши келтирилган. Меъёрл аланга уч соҳага бўлинади. Биринчи соҳа аланганинг ядроси дейилади ва у ацетилен билан кислород аралашмасидан иборат бўлиб, у ерда ацетилен юқори температура таъсирида углерод ва водородга парчаланади: С 2 Н 2 → 2С+Н 2

38-расм. Ацетилен-кислород алангаси ёрдамида пайвандлашда аланганинг тузилиши ва температурасининг ўзгариш схемаси: 1-аланганинг ядроси; 2-аланганинг пайвандлаш соҳаси; 3-аланга машъаласи. Мазкур соҳа кўзни қамаштирадиган оқ рангда бўлиб температураси 1200 0 С ни ташкил қилади. Алангадаги бу соҳанинг ёруғ бўлиши унда юқори температурагача қизиган углерод заррачаларининг борлигидадир. Иккинчи соҳа, одатда, пайвандлаш соҳаси дейилиб, бунда аланга ядросидаги углерод горелкадан чиққан кислород ҳисобига ёнади: 2С+ О 2 → 2СО Бу соҳанинг ўртача қисмида аланганинг температураси ўзининг максимумига (3150 0 С гача) етади. Бу соҳа рангсиз бўлади. Аланганинг учинчи соҳасида бирнчи ва иккинчи соҳа маҳсулотлари ҳаво кислороди ёрдамида ёнади: 2СО+Н 2 +1,5 О 2 → 2СО 2 +Н 2 О

Учинчи соҳа сарғиш қизил рангда бўлиб, аланга машъаласини ташкил қилади. Газ алангасида пайвандлашда кислород махсус баллонларда 15МПа босим остида сақланади, бундай баллонлар кўк рангга бўялади. Кислород босимини 0,3...0,4 МПа гача пасайтириш учун тескари таъсирли редукторлардан фойдаланилади. Газ алангасида пайвандлашда пайванд симининг материали ва флюслар пайвандланадиган буюм материаллига боғлиқ ҳолда танланади. Кам углеродли пўлатлардан ясалган деталларни пайвандлашда кам легирланган, хромли пайванд сими кенг қўлланилади. Кам углеродли пўлатларни пайвандлаш, одатда Св-08А ва Св-08ГА симлари ёрдамида амалга оширилади. Кўп углеродли ва легирланган пўлатларни пайвандлаш ҳамда суюқлантириб қопланган чокларнинг қаттиқлиги юқори бўлиши учун Св-08ГС, Св-12ГС, Св-18ГСА симлар ҳамда флюслар қўлланилади. Флюс сифатида куйдирилган танакор, кремний ва борат кислотадан фойдаланилади. Пўлатнинг таркиби пайвандлаш жараёнига турлича таъсир кўрсатади. Агар детал пўлатидаги углерод миқдори 0,2...0,3% дан ортиқ бўлса, унинг пайвандланиш хусусияти ёмонлашади. Углерод миқдорининг кўплиги пайвандлашда газ ажралиб чиқишига ва металл доначаларининг катталашувига сабаб бўлади. Марганец деталнинг пайвандланиш хусусиятига деярли таъсир қилмагани ҳолда пайвандлаш унумдорлигини оширади. Одатда, кам углеродли пўлатларни пайвандлашда ишлатиладиган электрод симларнинг таркибида марганецнинг миқдори 0,..1,1% бўлади. Пайвандлаш сими таркибидаги кремнийнинг ошиши силикат бирикмалар (Fe•SiO 2 , MnO∙SiO 2 ) нинг ҳосил бўлишига олиб келади, улар детал юзасида қийин эрийдиган ванна ва қовушқоқ шлакли парда ҳосил қилади. Булар пайвандлаш ваннасидан газларнинг чиқишига қалақит бериб, пайванд чокларда газ ғовакларининг ҳосил бўлишига олиб келади. Шунинг учун ҳам пайвандлаш симидаги кремнийнинг миқдори 0,03% дан ошмаслиги керак.

Олтингугурт моддаси пўлатда эримайдиган темир олтингугурти (FeS) ни ҳосил қилади. Шунинг учун олтингугуртнинг пайвандлаш симидаги миқдори 0,3...0,04% билан чегараланган. Фосфор металл мўртлигини ошириб, пайванд чокининг пластиклик хусусиятини кескин пасайтиради. Одатда, унинг миқдори кўпи билан 0,03...0,04% бўлади. Никель пўлатнинг мустаҳкамлигини ва тебранувчанлигини оширади, пластиклигини бироз кўпайтиради ва шунинг учун углеродли пўлатларни пайвандлашда пайванд симида унинг миқдори 0,2...0,3% бўлиши керак. Хром-никелли, зангламайдиган ва иссиққа чидамли пўлатларни пайвандлаш учун қўлланиладиган пайвандлаш симлари таркибида никелнинг миқдори ..10% гача етади. Углеродли пўлатларни пайвандлашда ишлатиладиган пайвандлаш симларида хромнинг миқдори 0,1...0,2% атрофида бўлади. Кам легирланган хроммолибденли пўлатларни пайвандлаш учун ишлатиладиган электродларда хромнинг миқдори 0,..1,1% дан юқори бўлади. Хромли, хром-никелли, зангламайдиган ва иссиқликка чидамли пўлатларни пайвандлашда ишлатиладиган электродларнинг таркибида 12...27% хром бўлади. Молибден зарбали юкланишларда ишловчи пўлатларнинг пластиклигини оширади, уларнинг ишлов беришга мойиллиги яхшиланади. Хром –молибденли пўлатларни пайвандлашда пайвандлаш симига 0,15...0,6% молибден қўшилади. Газ алангасида пайвандлаш чўянда энг пухта, юқори сифатли пайванд чок ҳосил қилиш усули ҳисобланади. Чўян деталлар меъёрл ёки тикловчи (углеродловчи) алангаларда пайвандланади, пайвандлаш сими сифатида диаметри 4,6,8, 10,12 мм ли чўян симлардан фойдаланилади. Пайвандлаш ваннасидаги кремний, темир ва марганец оксидларидан ҳоли бўлиш учун 56% танакор, 22% сода ва поташ ёки 23% куйдирилган танакор, 27% натрий карбонат ва 50% натрий азот карбонати аралашмасидан иборат флюслар ишлатилади. Флюс пайвандлаш ваннасига тўкиб турилади, электрод эса пайвандлаш жараёнида флюс ичига ботириб турилади. Чўянни газ алангасида пайвандлашда Л62 маркали жез электродни, танакор ёки 50%

танакор ва 50% борат кислотали аралашмадан иборат бўлган флюсларни қўллаш яхши натижа беради. Мис деталларни пайвандлашда сифатли чок олиш учун тикловчи элементлар (масалан, фосфор) ва пайвандлаш ваннасидан металлнинг суюқ ҳолда оқишини камайтирувчи (масалан, кремний) элементлари бўлган махсус мис электродлардан фойдаланилади. Одатда, бундай мақсадда таркибида 0,2% гача фосфори ва 0,3% гача кремнийи бўлган мис сим қўлланилади. Бронза деталларни пайвандлашда таркиби яқин бўлган электродлар қўлланилади. Мис ва бронза деталлар фақат меъёрл аланга билан пайвандланади. Бунда флюс сифатида соф танакор ёки танакор (50%) ва борат кислота (50%) аралашмаси ишлатилади. Жез деталларни пайвандлашда пайвандлаш ваннасида қотишманинг асосий компоненти бўлмиш рухнинг кўп буғланиши чокда кўп миқдорда ғовакликлар пайдо бўлиши билан боғлиқ камчиликларни юзага келтиради. Жез деталлар, асосан, оксидловчи аланга билан пайвандланади, бунда эриган металл сиртида рух оксиди пардаси ҳосил бўлади, ва у рухнинг буғланишига тўсқинлик қилади. Рух оксиди пардасини бартараф этиш учун борат кислота (35%), натрий фосфор карбонати (15%) ва бошқа моддалар аралашмасидан тайёрланган флюс ишлатилади. Флюс буғларининг заҳарлилигини ҳисобга олган ҳолда пайвандчи респираторда ишлаши, унинг иш жойи шамолатиб туриладиган бўлиши керак. Алюминий ва унинг қотишмаларидан тайёрланган деталлар, одатда, газнинг меъёрл алангасида пайвандланади, бунда электрод сифатида пайвандланадиган қотишма таркибига мос келувчи материал қўлланилади. Алюминий оксиди пардасини бартараф этиш учун литийнинг хлорли ва фторли тузлари, натрий, калий ва барийлар аралашмасидан иборат бўлган флюслар ишлатилади. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, пайвандланадиган буюм материалига боғлиқ ҳолда таркиби турлича бўлган флюслар ишлатилади. Уларга қуйидаги талаблар қўйилади. Осон эрувчан, асосий ва электрод материалига

нисбатан суюқланиш температураси пастроқ, металл оксидларининг эриш жараёни пайвандлаш ваннасининг қотишигача тугаши учун юқори даражада реакцияга киришувчанлик хусусиятига эга бўлиши; металлга зиён етказмаслиги; флюсдан ҳосил бўлган шлак пайвандлаш ваннасининг устига осонгина қалқиб чиқиши учун флюснинг зичлиги асосий металл зичлигидан пастроқ бўлиши; аланганинг юқори температураси таъсирида хусусиятларининг ўзгармаслиги; эриган флюс қизиган металлнинг сирти бўйича яхши тарқалиши; ҳосил бўлган шлак металлни оксидланиш ва азотланишдан яхши сақлаши, металл совиганда эса чокдан яхши ажралиши керак. Деталларни электр ёйи воситасида пайвандлаш йўли билан таъмирлаш Электр ёйи воситасида пайвандлаш газ алангасида пайвандлаш каби, эритиб пайвандлашга киради. Бунда электрод билан детал ўртасида ҳосил бўлган электр ёйи таъсирида деталнинг метали суюқланиб, пайвандлаш амалга оширилади. Оддий шароитларда электрод билан детал оралиғидаги ҳаволи (газли) муҳит электр токини ўтказмайди. Газли муҳит ток ўтказувчан бўлиши учун уни ионлаштириш керак, яъни мазкур газли муҳитда етарли даражада озод электронлар ва ионлар ҳосил қилиш керак. Электр ёйи воситасида пайвандлашда газ оралиғининг ионлашиши ва электр ёйининг ҳосил бўлиши қуйидагича содир бўлади. Электр пайвандчи электродни деталга тегизиши билан электр ёйи ёнганда электрод учи билан детал юзаси орасида нозик кантакт ҳосил бўлади, натижада электрод учининг детал юзасига тегиб турган нуқтаси юқори температурагача қизиб кетади. Пайвандчи электроднинг деталдан ажратган пайтда детал билан электрод орасидаги ҳаволи муҳит ток ўтказувчи бўлиб қолади, чунки бу оралиқ металл буғи ва газларнинг

$ионлашган заррачалари билан тўйинган бўлади. Шу сабабли, электрод билан детал орасидан электр токи узлуксиз ўтаверади ва электр ёйининг ёниши узлуксиз давом этади. Электр ёйи заряди ҳаддан ташқари ёруғ нурланиши ва юқори температурага (6000-7000 0 С) эга бўлиши билан ажралиб туради. Электр ёйидан пайвандлашда фойдаланиш рус кашфиётчиси Н.Н. Бенардос томонидан 1882 йилда кашф этилган ва амалда қўлланилган. Пайвандлаш жараёни учун Н.Н. Бенардос томонидан таклиф қилинган схема 39расмда кўрсатилган. Электр ёйи электродни пайвандланадиган деталга қисқа муддатли тегизиш ва уни тезда ажратиб олиш натижасида ҳосил бўлади. Кўмир электрод 1 ва детал 4 орасида электр ёйи ҳосил бўлгандан сўнг пайвандлаш сими киритилади. 39-расм. Н. Н. Бенардос усулида пайвандлаш схемаси: 1-кўмир электрод; 40-расм. Н. Г. Славянов усулида 2-электрод тутқич; пайвандлаш схемаси: 1-металл электрод; 3-пайвандлаш генератори; 2-электрод тутқич; 4-пайвандланадиган деталь; 3-пайвандлаш генератори; 5-пайвандлаш сими. 4-пайвандланадиган детал. \$