Норасмий уламолар - Manaviyat asoslari - Referatlar

Норасмий уламолар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104 KB

Ko'chirib olish

Норасмий уламолар Режа: 1. Норасмий уламолар. 2. Мусулмонлар ўртасидаги бўлиниш. Турли йўналишдаги уламоларнинг илоҳиёт борасидаги ўзига хос жиҳатлари. 3. Совет давридаги тасаввуф ҳақида.

Анъаначи уламолар. ЎОМДИ тизимида бўлмаган барча уламолар фаолияти қатъий таъқиқланган бўлишига қарамай, улар ўз жонларини хавф ва хатарга қўйиб норасмий равишда фаолият кўрсатиб талабаларни ўқитишда давом этдилар. Ушбу уламолар фаолиятини Фарғона водийси ва Тожикистонда энг кўзга кўринган ҳанафий олими халқ орасида Домулло Ҳиндустоний номи билан машҳур бўлган Муҳаммаджон Рустамов (1892-1989) мисолида кўриб чиқамиз. У анъанавий таълимни ўзи туғилган Қўқонда, кейин Бухоро ва Ҳиндистонда (унинг иккинчи нисбаси - Ҳиндустоний шундан) олди. Тахминан 50-йиллар охирларидан бошлаб, Ҳиндустоний бир гуруҳ ўз ҳаммаслаклари учун норасмий таълим ( Ҳужра ) ташкил қилди. Вақт ўтиши билан унинг Ҳужра сида ўқувчилар сони ортиб борди; бу ерда яқингача бутун минтақа, айниқса, Фарғонада машҳур бўлган кўплаб уламолар таҳсил олдилар. Ҳиндустоний таълим беришдан ташқари турли рисолалар, диний асарлар ва тасаввуфий шеърларга шарҳлар битди. Унинг энг мукаммал асари олти жилдли Қуръон тафсири (ўзбек тилида) 1984 йилда тамомланган бўлиб, муаллиф сўзига кўра, ёш диний илм толиблари ва муқаддас Китобни тушинишга қийналадиган оддий диндорларга мўлжалланган. Унинг ваъзлари ва талабалар билан суҳбатлари ҳамда мунозаралари туширилган видео ва аудио ёзувлар алоҳида диққатга сазовор. У расмий ислом тизими (ЎОМДИ)га кирган бўлишига қарамай, доимо унинг фаолиятига, айниқса, одатий ҳанафий амалиётларни ношаръий деб эълон қилган фатволарига танқидий муносабатда бўлди. Ҳиндустоний ҳаётининг охирги 10-12 йилида, унинг фикрича ҳанафийлик эътиқоди ва амалиётларидан узоқлаша бошлаган Фарғона ва Тожикистоннинг бир гуруҳ уламоларига нисбатан (улар орасида ўзининг собиқ шогирдлари ҳам бор) бир неча бор очиқ ёки ёзма тарзда мунозаралар билан чиқди. Дастлаб, аксар мунозаралар мусулмонлар орасида анча чуқур илдиз отган ақидавий ва амалий масалалар атрофида пайдо бўлди.

Хусусан, Ҳиндустоний уни танқид қилувчиларнинг сиёсий даъватларини қабул қилмади. Шу маънода, унингча, ўзининг мавқеи ҳам ҳанафийлик кўрсатма ва қоидаларига асосланган. Унинг учун дин йўлида курашишнинг куч ишлатиш усули ( ал-жиҳод ас-сағир ) афзал эмас. Бу масала, Ҳиндустоний фикрича, маҳаллий диний ислоҳотчилар назарида нафақат мусулмон мамлакатларидаги дунёвий давлатга нисбатан, балки умматнинг улар фикрига қўшилмайдиган аъзоларига нисбатан ҳам диний мажбурият – фарз - бўлган жиҳод тушунчасини қандай шарҳлашга боғлиқ. Ҳиндустоний, унинг фикрича, четдан келган, араб давлатларидаги диний- сиёсий ҳаракатлар раҳбарларидан чиққан «исломни тозалаш» ғояларига мутлақо салбий муносабатда бўлган. У ушбу ғояларнинг бидъат эканлигини мусулмон ислоҳотчилари ва «исломни тозалаш» тарафдорларидан бўлган Муҳаммад Абдуҳни ҳажв қилган « Ҳажвия-и Муҳаммад Абдуҳ » номли рисоласида намойиш қилишга ҳаракат қилган ва унда Муҳаммад Абдуҳни яхшигина пичинглар билан танқид остига олган. Минтақада Ҳиндустонийнинг кўплаб тарафдор ва ҳамфикрлари бор эди: Шаҳрисабзда Домулло Фақирий (ваф. 1976), Тошкентда Нодирхон Домулло (ваф. 1971) ва бошқалар. Улар анъанавий уламоларнинг янги авлодини ўқитишга кўп куч сарфлаган бўлсаларда, лекин ўз шогирдларидан бир қанчаси атрофдаги вазиятга бошқача қарашини, Компартия ва давлат органларининг вақти-вақти билан такрорланиб турган атестик ҳаракатларининг кучайиб боришига ва аҳолининг катта қисми тобора ўзининг мусулмонлик эътиқодини йўқотиб бораётганига лоқайд қараб туришни истамаслигини бирданига пайқаб олмадилар. «Ислоҳотчилар»нинг янги авлоди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин мусулмон мамлакатларида исломий диний-сиёсий ҳаракат ва партияларнинг пайдо бўлиши ва уларнинг 50-йиллар охири - 60-йиллар бошларида кучайиши, Марказий Осиёдаги совет мусулмон республикаларига бевосита таъсир ўтказмади.

Бу таъсир фақатгина 70-йилларнинг ўрталарида, асосий қисми ҳужра ларда норасмий таълим олган янги мусулмон уломолар авлоди етишиб чиққанида сезила бошлади. Уларнинг биринчиси тахминан 1970-йиллар охирларида Фарғона водийсида пайдо бўлди (бироқ у тизим сифатида шаклланмаган эди). Унга юқорида эсга олинган Раҳматулло Аллома (1981 йили автоҳалокатда вафот этган) ва Абдували қори Мирзаев (иккиси ҳам Андижондан) томонидан асос солинган эди. Вақт ўтиши билан бу ҳаракат Мужаддидийа (ар. – янгилаш, ислоҳот) деб аталди. Асосчилар Фарғона водийсидаги машҳур олим Ҳакимжон қори Марғилоний (1896 й. туғилган, ҳозирда Марғилонда яшайди) ҳужрасида, кейин Ҳиндустонийда таълим олганлар. Ҳаракат асосчилари олдиларига қўйган асосий мақсад ва вазифалар унинг номидан маълум: маҳаллий ҳанафийлар амалиётлари, ҳатто эътиқодларига баъзи ўзгартишлар киритиш; кучайиб борган қайта исломлаштириш жараёнларини асл исломни кейинчалик пайдо бўлган “янгиликлар”дан “тозалаш ва тиклашга” йўналтириш; диндорларда сиёсий онгни шакллантириш. Юқорида эсга олинган ва бошқа мотуридийлик эътиқодларидан узоқлашган ғояни баъзи уламолар 80-йилларнинг бошларидаёқ жамоат йиғинлари ва жума хутбаларида очиқ айта бошлаган эдилар. Бу борада, масалан, бошқа кўпгина ислоҳотчи уламолар сингари айниқса Фарғона водийси ва Тошкентда кўплаб тарафдорлари бўлган Абдували қори Мирзаев кўтариб чиққан ва кейинроқ Муҳаммад Ражаб Қўқандий томонидан такрорланган тўғридан-тўғри чақириқларни айтиб ўтиш мумкин. Улар, жумладан, жамиятнинг исломий характерига хавф туғилиб турган мураккаб вазиятда мотуридийлик ақидаларидан тамоман воз кечиш, “мусулмонларнинг солиҳ амаллари билан исломни «ғайридинлар» томонидан тиқиштирилган янгиликлар ва фаҳшлардан тозалаш» лозим” дедилар. Бунинг ўрнига улар илк ислом жамияти ҳаёт тарзига мосланган салафийлик йўлини таклиф қилдилар. Бундай йўлни маҳаллий ҳанафий-анъаначилар «ваҳҳобийлик» деб ҳисобладилар.

“Ислоҳотчилар”ни – «ваҳҳобийлар» деб аташ шундан бошланган. Атаманинг ўзи вақт ўтиши билан мослашиб, маъноси эса кенгайиб борди. 70- йилларнинг ўрталаригача ҳам баъзи маҳаллий уламолар (шу жумладан Муҳаммаджон Ҳиндустоний ҳам) маҳаллий мусулмонлар ўртасида ўрнашиб қолган маросим шаклларини ўзгартиришга ҳар қандай уринишни “ваҳҳобийлик” деб ҳисоблаганлар. «Ваҳҳобийлар» деб аталганларнинг ўзлари эса, ёрлиқ осиш борасида рақибларидан орқада қолмадилар. Улар ўз рақибларини « мушриклар » деб атай бошладилар. Бундай деб айблаш учун улар маҳаллий ҳанафийлар амалиётларидаги тасаввуф таъсири остида пайдо бўлган «авлиёлар» мозорларини зиёрат қилишлари ва бошқа амалларни асос қилиб кўрсатдилар. Мужаддидия («Ваҳҳбийлар») асосчиларининг, ўз қарашларича, исломнинг янги кўринишини қидиришларига энг аввало коммунистик мафкуранинг очиқ намоён бўлаётган инқирози соясида давом этиб келаётган атестик сиёсат туртки бўлган эди. Мужаддидия асосчиларига кўра, давлатнинг атеистик сиёсати ва бу сиёсатга ҳанафий уламоларнинг асосий қисмининг чидаб туришлари ва натижада исломнинг инқирозга юз тутиши маҳаллий жамоанинг исломий характерини йўқотиши хавфини туғдирди. Қайта қуришнинг бошларидаёқ, Мужаддидиянинг биринчи авлоди ўз-ўзларини Фарғона ва Тошкентдаги баъзи масжидларга имомлар ва хатиблар сифатида тайинлашига эришгач (яъни, Диний идора буйруғисиз), ўз хусусий ишлари билан шуғулланган ҳолда, масжидларга тушадиган даромаддан маош олишни намойишкорона рад этдилар. Афғон мужоҳидларининг совет армиясига қарши қуролли курашлари ёки 1979 йилдаги Эрон революцияси Мужаддидия учун чуқур рамзий маъно касб этди. Эҳтимол, мана шу воқеалар таъсири остида Мужаддидия ўз ғояларининг ислом давлат дини бўлган (албатта, «тозаланган» ҳолда), ислом дини равнақ топган мамлакат эса «Мусулмонобод» деб аталган тақдирдагина амалга ошиши мумкин, деб ҳисоблагандирлар.

Бу даврда («Қайта қуриш»нинг охири, СССР тарқашининг бошларида) Марказий Осиё мусулмонлари орасида бўлиниш юз берди. «Ваҳҳобийлар» ва анъаначи мусулмонлар ўртасидаги баҳслар ва жанжалли тўқнашувлар оддий ҳолга айланиб қолди. Исломнинг сиёсий мавқеи борасидаги тортишувлар яна ҳам кескин эди: «ваҳҳобийлар»га кўра, коммунистик мафкуранинг мутлақ инқирози, СССР тарқалиб кетишининг аниқ белгилари, мамлакатда куч йиғаётган қайта исломлашув жараёнлари «Эроннинг йўлини такрорлаш»га, «мамлакатни исломнинг нурли йўлига қайтариш»га яхши имкон берар эди. Томонларни иккинчи бор келиштириш (сулҳ)га собиқ муфтий Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф (1989-1993) қарор қилди. Бироқ, 1990 йил май ойида Диний идорада бўлиб ўтган «ваҳҳобийлар» (Ҳакимжон қори Марғилоний ва Абдували қори Мирзоевлар бошчилигида) билан ҳанафийлар (Умархон қори Номангоний бошчилигида) йиғилиши муфтий эришмоқчи бўлган натижаларнинг акси билан якунланди. Айни шу вақтда турли мусулмон ташкилотларининг хорижий эмиссарлари ҳам фаоллашдилар. Улар «чин исломни» билишликни даъво қилиб, маҳаллий мусулмонларни ислом асослари (яъни Қуръон ва ҳадис)га эмас, балки ҳанафий мазҳаби қоидаларига амал қилиб яшашда айбладилар. Қолаверса, бундай ҳаракатлар фақатгина маҳаллий мусулмонлар орасига кириб олишга баҳона эди, холос ва кўпчилик тадқиқотчи-экспертларнинг қайд этишича, бу ўз мавқеи ва маҳаллий шароитдан узоқни кўзловчи сиёсий мақсадаларда фойдаланишга интилиш эди. Давлат ўзининг дунёвий характерини сақлаб қолган ҳолда, мусулмонлар ўртасидаги (айниқса, Фарғона водийсида) бўлиниш ва бошланаётган ихтилоф аломатлари анча катта кўламдаги беқарорликка олиб келиши мумкинлигидан ҳавотирланиб, воқеалар жараёнига таъсир ўтказишга ҳаракат қилди. Бироқ, на Диний идора, на ўша пайтдаги муфтий Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф низолашаётган томонларга таъсир ўтказа олди: уларнинг низолари жуда чуқурлашиб кетган эди.

«Ваҳҳобийлар»нинг ҳокимият учун интилаётган радикал гуруҳларининг асосий(анча ҳаяжонли) ҳаракатлари ҳали олдинда эди – улар Республика мустақиллиги қўлга киритилган пайтдан бошлаб авжга чиқиб кетди. Томонларнинг диний ва сиёсий мақсадлари. Минтақа мусулмонларининг бўлиниб кетиши (совет даври охирлари ва мустақиллик бошларида) асосида қандай (янги ва эски) мақсадлар ва тенденция ётар эди? Ушбу саволларни очиб бериш учун бир неча сўзни айтиб ўтиш керак. Биринчидан. Бу ерда фақатгина ажралиб чиқиб, шаклан тарқо қ ҳаракат ёки гуруҳ ташкил қилган бир қисм мусулмонлар (аниқроғи – «ваҳҳобийлар») ўртасидаги «янги тенденциялар» ҳақида сўз юритилади. Тўлақонли диний- сиёсий партиялар ёки изчил шаклланган гуруҳлар ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас (узоғи билан 90-йилларгача), зеро, қўшни Тожикистондаги диний вазиятнинг салбий жиҳатларига асосланган ҳолда динга нисбатан сиёсатини қатъийлаштирган ҳукумат ўз вақтида у ёки бу исломий партия ёки ҳаракатларнинг тизим сифатида шаклланиши олдини олган эди. Иккинчидан. Мужаддидия («Ваҳҳобийлар»)нинг биринчи авлоди диний ва ғоявий изланишларига туртки бўлган асосий нарса собиқ Иттифоқ давридаги ҳукмрон режимнинг мажбурий динсизлаштириш ва дунёвийлаштириш сиёсатига қарши амалий ҳаракат эди. Бундай шароитда, юқорида айтилганидек, мусулмонларнинг «янги авлоди», исломий анъаналарнинг йўқолиш ҳавфи мавжуд, деб ҳисоблади. Бошқа диндорларга қарши кураш ҳам нафақат амалиёт масалаларида, балки бошқа масалаларда ҳам бошланди. Маҳаллий ҳанафий уламолар ва уларнинг издошларида «янги давр» ёш уламолари намояндаларининг ҳали ноаниқ, мавҳум ва кўпинча оддий сиёсий ғоялари асосий норозиликни уйғотди. Раҳматулло Алломанинг Муҳаммаджон Ҳиндустоний билан бўлган баҳсларидан бирида, Ҳиндустоний ўзининг собиқ шогирдларини диний амалларни бажаришга нисбатан баъзи қонуний енгилликлар пайдо бўлган пайтда бундай масалаларни ўртага ташлаб катта фитна қўзғамаслик керак, дея огоҳлантирган эди.

Учинчидан. Ҳар қандай диний ёки сиёсий ҳаракатларни тасниф қилганда, уларнинг етарли билимга эга бўлмаган издошлари томонидан маҳкам тутиб олинадиган, пухта билимдан кўра кўпроқ ҳиссиёт устига барпо бўладиган асосий ғояларнинг ўзгаришини ҳисобга олиш ғоят мураккаб. Шунингдек, биз Марказий Осиёда совет давридан кейинги шароитда ўтган асрнинг 80-йиллари бошларида бошланиб, мусулмонлар ўртасида бўлинишга сабаб бўлган қайта исломлашувнинг шиддатли жараёнларига гувоҳ бўлдик. Бу жараёнлар сўнгида мамлакатга турли хорижий мусулмон ташкилотлари вакилларининг осонлик билан кириб келишларига имконият пайдо бўлди ва бу мусулмонлар ўртасидаги низоларининг яна ҳам кучайишига сабаб бўлди. СССР бўлиниб кетиш пайтидаги Ўзбекистон уламоларининг қарашларини қуйидаги тартибда тақсимлаш мумкин. Уламоларнинг асосий гуруҳини минтақада ҳукмрон ҳанафия мазаҳаби тарафдорлари ташкил қилар эди. Улар бу мазҳаб ҳолатини ўзгартириб бўлмайдиган асос деб ҳисоблар эдилар. Мазкур гуруҳ шартли равишда «консерватор-ҳанафийлар» (ёки биз юқорида айтгандек «анъаначилар») деб номланадилар. Мазҳабнинг ҳолатини улар Қуръон ва Пайғамбар (с.а.в.) сунналарига мутлақ мос келади, деб санайдилар. Консерваторлар анъанага кўра, исломни (шу жумладан, ҳанафия мазҳабини ҳам) барча замонда ва ҳар қандай шароитда мусулмонлар ҳаётининг барча жабҳаларини бошқара оладиган тугал тизим деб биладилар. Бундан ташқари, маҳаллий фақиҳлар мерос қолдирган қоидалар, гарчи замонавий фақиҳларнинг шарҳларидан холи бўлмасада, мувозанатли деб қабул қилинган. Шунга кўра улар баъзи мазҳаб қоидаларини (бироқ асосий таълимотларини эмас) замонавий шароитга мувофиқлаштириш мумкин деб биладилар. Қолаверса, уларнинг маданий ва ижтимоий рамзлари тизими диний амалиёт, маънавий-ахлоқий қадриятлар ва бошқаларда ўтмишнинг диний тажрибасига таянади.

Анъаначиларни юқори диний билим даражаси бошқалардан алоҳида ажратиб туради ва улар ҳанузгача ёзилган ва чоп қилинган анъанавий ҳанафийлик руҳидаги, бироқ замонавий ўқувчиларга мослаштирилган асарлар сони ва сифати бўйича биринчиликни қўлдан бермай келадилар. Уларнинг тарафдорлари, асосан, катта ёшдагилар, ўрта ёшдагилар ва диний анъаналар сақланиб қолган оилаларга мансуб ёшлар ҳамда «совет/рус» ёки ғарб турмуш тарзини қабул қилмаган бошқа кишилардир. Умматнинг ҳаёт кечириши учун доимий ноқулай шароит ва умуман исломга нисбатан тез-тез кузатиладиган душманлик анъаначилар ва уларнинг давомчиларини ҳар қандай (ҳатто Худони инкор қилувчи) дунёвий ҳокимият шароитида ҳам яшаб қолиш шаклини излашга ўргатган. Айнан мана шу шакллар мазҳабнинг мослашувчанлик ва яшаб қолиш даражасини оширади. Анъаначилар таркиби бир хил эмас ва уларнинг уламолари қарашлари бир биридан фарқ қилади. Уларнинг қарашларини қисман фарқловчи асосий мунозарали масала, бу - дунёвий давлатга муносабатдир. Уламоларнинг бир қисми, дунёвий давлат мусулмон жамоаси ишларига ҳеч бўлмаганда соф диний масалаларда аралашмаслиги керак, деб ҳисодлайдилар. Бошқа қисми эса, агар дунёвий давлат атеистик сиёсат олиб бормаётган бўлса, мусулмонларга эркин ибодат қилишлари, таълим олишларига рухсат берадиган бўлса, у ҳолда «ваҳҳобийлар бош кўтармасликлари учун» диний вазиятни назорат қилиши мумкин (ҳатто лозим) деб биладилар. Бундай қарашни диний идора таркибига кирадиган имомлар ва уламолар ҳам қувватлайдилар. Анъаначилар ўртасида мунозарали бўлиб қолаётган яна бир масала, бу - маҳаллий урф-одатлар билан муроса қилиш шакли ва даражасидир. Урф-одатлар ҳамиша кучли бўлган қишлоқлардаги анъанавий ҳанафийлик тарафдорлари учун шариатни шарҳлашнинг урф-одатларга рухсат берадиган, кундалик ишларда диний меъёрларга қатъий риоя қилишни талаб қилмайдиган шакли маъқул.

Гарчи қишлоқлардаги бундай ижтимоий воқелик уламолардан ҳеч бирини қониқтирмасада, лекин улардан биронтаси (бизга маълум бўлишича) “қишлоқлардаги исломнинг мақоми” масаласини кўтармаган. “Ваҳҳобийлар” деб аталган бошқа бир гуруҳ уламолар ўз қарашларининг хилма-хиллиги билан ажралиб турадилар. Юқорида айтилганидек, уларнинг илк қарашларининг шаклланишига араб давлатларидаги ислоҳотчиларнинг муқаддас матнларга шахсий услубда берган шарҳларининг тамойиллари ва ғояларига асосланган замонавий ислоҳотчилар (мисол учун, Муҳаммад Қутб) қисман таъсир кўрсатган. Бундай қараш (муқаддас матнларни шахсий услубда шарҳлаш ёки анъанавий ижтиҳод ва ижмоъларни эътиборсиз қолдириш) анъаначилар томонидан асло қабул қилинмаган. Бу ерда “Ваҳҳобийлар” ўзларининг шахсий назарий мавқеларини ишлаб чиқишга қодир бўлмаганлигини айтиб ўтиш керак. Бунга уларнинг анъаначилар билан, кейин эса давлат билан зиддиятлари сабаб бўлган. Бундан ташқари, мазкур уламоларнинг биринчи авлоди ўзларининг ҳанафий мазҳабида эканликларини таъкидлаш билан бирга фақатгина исломий ташкилотларнинг қонунийлиги, исломни, айниқса, ҳанафий мазҳабини кейинчалик пайдо бўлган урф-одатлардан тозалаш зарурлигини таъкидлаганлар. Шунингдек, улар муқаддас матнларнинг янгича талқини воситасида исломни замон талабларига мослаштиришни мумкин эмас, деб ҳисоблаганлар. Шуни ҳам айтиб ўтмоқ жоизки, “фундаменталистлар” (“ақидапарастлар”) атамаси шартли равишда ушбу уламаолар гуруҳи ва уларнинг тарафдорларига нисбатан ишлатилиши мумкин. Чунки, юқорида зикр этилганидек, уларнинг илк ғоялари Муҳаммад Қутб ғоялари таъсирида шаклланган. Айтиш керакки, «фундаменталистлар»нинг кекса авлоди яхши диний билимга эга эди, ўз муҳолифларининг эълон қилинган қоидаларидан (яъни анъанавий ҳанафит адабиётидан) тўла ҳабардор эди.

Уларнинг энг ашаддий гуруҳи ҳеч нарсадан тоймасдан чет эл исломий ташкилотларининг диний ва сиёсий гуруҳлари орасидан иттифоқчилар топдилар. Шариатни мусулмон жамоаси ҳаётида тиклаш кўпроқ ҳиссиётлар соҳасига тааллуқли бўлиб, қайта қуриш даврида пайдо бўлган “қайта исломлаштириш” жараёнлари, совет яккамафкурасининг қулаши маҳаллий аҳолининг ўз диний ва маданий илдизларига интилиши орқали намоён бўлди. Аммо асосий муаммо шундан иборат эдики, ўша “асослар”нинг ҳақиқий илдизлари тўғрисида камдан-кам одамлар билардилар. Бироқ, маҳаллий уламоларнинг «янги авлоди» («Ваҳҳобийлар») ўз шахсиятини аниқлашда анча узоққа кетди. Улар ўзларини мусулмон дунёсининг бир қисми сифатида тан олишларини таклиф этдилар. Эҳтимол, шунинг учун айнан мусулмонларнинг ҳали маҳаллий анъаналарга қаттиқ боғланиб улгурмаган ушбу гуруҳи «маҳаллий ислом тўғри эмас», деган фикрни олға сурган «хорижлик эмиссар»лар таъсирига осонгина берилгандир. Энг муҳими, бу эмиссарлар диний-сиёсий партиялар вакиллари ўлароқ, маҳаллий фундаменлистлар ва ҳатто бир гуруҳ анъаначиларнинг сиёсий интилишларини кучайтиришга муваффақ бўлганлар. Шу даврдан бошлаб, хорижий ислом партияларининг исломни сиёсийлаштириш борасидаги қарашлари аста-секин маҳаллий фундаменталистларнинг қарашларига айланди. Исломнинг сиёсий мақоми борасидаги курашлар мобайнида «фундаменталистар» («ваҳҳобийлар») анъанавий илоҳиёт масалаларини четга суриб қўйдилар. Бу эса, анъаначи уламоларларнинг ғашига тегди. Баъзан шундай таассурот уйғонар эдики, улар ўзларининг бошқа сиёсийлашмаган мусулмонлар гуруҳи, айниқса, анъаначилардан фарқларини алоҳида кўрсатиш учун атайлаб ҳанафий мазҳаби таълимотларидан четга чиқардилар. Ҳатто ҳали давом этаётган диний баҳсларда сиёсий тус яна ҳам кўпроқ сезилиб турди. Масалан, «фундаменталистлар» кўпроқ чуқур ўрнашиб қолган маҳаллий урф-одатларга қарши чиқдилар.

Уларнинг сиёсий интилишларининг кучайиб бориши билан урф-одатлар улариннг ҳужумлари маркази бўлиб қолаверди, чунки, юқорида номи қайд этилган Абдували қорининг шахсан эътироф этишича, исломнинг бундай кўриниши (яъни, «маҳаллий ислом») тарафдорлари сиёсий жиҳатдан фаол эмаслар ва шу сабабли ҳам асосий мақсадга эришишга – исломнинг давлат дини мақомини қайта тиклашга қодир эмаслар. Аввал қайд этилганидек, «фундаменталистлар» ўзларининг аниқ ташкилий тизимларини туза олмадилар. Қолаверса, хорижий мусулмон мамлакатлардан келган вакилларнинг фаол ҳаракатлари натижасида, «фундаменталистлар» орасидан янги гуруҳлар ва диний-сиёсий партияларнинг маҳаллий шаҳобчалари ажралиб чиқа бошладилар. Тўғри, Намангандаги «фундаменталистлар»нинг кўпроқ радикаллашган қисми Адолат, Ислом адолати каби «параллел ҳокимиятлар»нинг кичик гуруҳларини ташкил қилган эди. Кейинчалик, бу гуруҳларнинг барча фаол аъзолари ўзини «Ўзбекистон ислом ҳаракати» деб номлаган террорчилик ташкилоти жангариларига айланиб кетди. Шундай қилиб, Совет Иттифоқининг сўнгги ва Ўзбекистон мустақиллигининг илк йилларида маҳаллий мусулмонларнинг «янги авлод»и қарашлари ва тезисларида бошқа мусулмон ўлкалари мутафаккирларининг диний, сиёсий, ижтимоий ва бошқа ғояларининг ўзлаштирилгани яққол сезилиб туради. Шунга қарамай, собиқ Иттифоқ республикаларида бундай ғояларнинг ривожланиши ва ўзлаштирилишининг ўзига хос жиҳатлари бўлган ва бор. Улар қуйидаги ҳолатлар билан аниқланди. Биринчидан, совет ҳукумати томонидан олиб борилган куч билан секулярлаштириш (дунёвийлаштириш) маҳаллий халқларнинг маданий (шу жумладан, диний) анъаналарини йўққа чиқара олмади. Унинг устига, маҳаллий уламоларда диний масалаларни эркин нашр қилиш имконияти чекланганлиги учун аксар мусулмонлар ўртасида асосий амалиётларини урф-одатлар ташкил қилган «маҳаллий ислом» ривожланди.

Гарчи консерватор-анъаначилар урф-одатларни ҳанафий уламолар томонидан белгилаб берилган ҳолатга қайтаришга чақирган бўлсалар-да, «фундаменталистлар» уларни мутлоқо инкор этдилар. Иккинчидан, совет даври сўнггидаги «қайта қуриш» миллий маданий анъаналарнинг қайта тикланиш жараёнларининг кучайишига туртки бериб, юқорида айтиб ўтилганидек, кўпчилик аҳолининг қайта исломлашувига замин яратди. Бироқ, исломни қабул қилиш (аниқроғи, «оталар дини»га янгидан қайтиш) доим ҳам уни тушиниш ёки англашни билдирмайди. Бошқача айтганда, совет даврида узилиб қолган маҳаллий ислом (айниқса, анъанавий диний расм-русумлар) шаклларини узатиш анъаналарини бирданига тиклаб бўлмасди. Бошланган таълимни қайта тиклаш жараёни исломлашиш суръатига етиб улгура олмади. Айнан мана шундай шароитда мусулмон раҳнамолар ўртасида ихтилофлар келиб чиқишига ва хорижлик ислом назариётчилари ғояларининг таъсирига йўл очилди. Бироқ, бу ерда маҳаллий шароит ҳам жараёнга таъсир кўрсатмай қолмади. Уламолар томонидан коммунистик режим даври қайта-қайта қораланишига қарамасдан, уларнинг дунёқарашлари айнан совет даври ва унинг таъсири остида шаклланган. Бу нарса биринчи навбатда «фундаменталистлар»га тегишли, улар ўтиш даврининг иқтисодий ва ижтимоий муаммолари атрофида (жуда содда шаклда!) ижтимоий адолат ва иқтисодий тенглик каби масалаларни олға сура бошладилар. Бироқ, зиддият шунда эдики, «фундаменталист»- уламолар Иттифоқнинг барча собиқ фуқароларига яхши маълум бўлган ибораларни қўллар эдилар. Ушбу иборалар ўша давр ватан тарихи, Компартия тарихи дарсликларидан ёки матбуот, телевидение органларидан очиқ ўзлаштирилган эди. Оддий элитаризм ёки «асил ислом»даги сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий тенглик ғоялари маҳаллий «фундаменталистлар» учун (кейинроқ «ислоҳотчилар» да ҳам) айниқса мустақилликнинг илк йилларида одатий иборалар бўлиб бўлиб қолди. Бироқ, бу барча «тенгҳуқуқлилик» ғоялари совет ташвиқоти ва тарих дарсликларидаги яхши таниш бўлган ибора-қолипларда ифодаланган эди.

Қайта исломлашув жараёни чекка ҳудудларда бироз бошқачароқ ўтди. Бу жараённинг изчиллиги қатор омилларга боғлиқ бўлди: шаҳар марказларига яқинлик, улар билан алоқаларнинг мустаҳкамлиги, яхши билимли имомларнинг етарлилиги ва ҳ.к. Бироқ, қишлоқларда урф-одат барасидаги анъаналар анча кучли, буни шу сабабли қийналаётган мўътадил консерватор-ҳанафий маҳаллий руҳонийлар ҳам ҳисобга олишга мажбурлар. Совет давридаги тасаввуф ҳақида . Юқорида совет даврида ҳокимиятнинг руҳонийларга ва хусусан суфийларга нисбатан агрессив муносабати кузатилганлиги айтилган эди. Бунинг асосий сабаби шунда эдики, атеизм коммунистик мафкура ва сиёсатнинг асосини ташкил қилган ва, шунингдек, руҳонийлар (биринчи навбатда суфийлар) минтақанинг большевиклаштирилишига қарши чиққан эди. Янги ҳокимиятга, энг аввало, кўпчилик суфий гуруҳларининг муриднинг муршидга сўзсиз бўйсунишига асосланган яхши ташкилий тизимга эга эканлиги ёқмас эди. Асрлар давомида маъқулланган бундай тизим қуролли қаршилик кўрсатишга лаёқатли яхши ташкилланган ва интизомли жангари гуруҳлар тузиш ва уларни жипслаштиришга кўп марталаб қулай имкониятлар яратиб берган. Совет ҳукумати қатл этиш, қамаш, сургун қилиш йўллари билан кўпчилик суфий шайхлари, суфий тариқатлари кўриншидаги диний жамоаларни таъсирсизлантиришга эришди. Шундай бўлсада, сақланиб қолган оз сонли суфий шайхлар норасмий тарзда тасаввуф амалиётлари ( зикр, само‘, суҳбат ва ҳоказо)ни бажариш, муридлар тўплаш билан шуғулланишда давом этдилар. Бу ҳол, хусусан, анъанавий равишда сиёсий фаоллик кўрсатмаган суфий гуруҳларига хос. Шундай бўлса-да, совет ҳукуматининг махсус хизматлари уларга нисбатан ўта сезгирлик билан, ҳудди «илғор марксча- ленинча» идеологиянинг ўзига хос рақибларига қарагандек қарадилар; ҳатто машҳур аянчли қатағонлар тугаганидан кейин ҳам бу инсонларни вақти- вақти билан турли айбловлар билан қамоқларга гирифтор қилдилар. Бироқ, улар озодликка чиққач, яна шогирдлар йиғишга интилдилар, булар ҳам ўз навбатида бир миқдорда мухлислар ортдирдилар.

Гарчи, вақт ўтиши билан диний намояндалар устидан назорат сусайган бўлсада, лекин суфийлик тариқатлари тўлиқ ҳолда тикланмади. Қолаверса, айрим тасаввуф амалиётлари (ёки шу каби расм-русумлар) узоқ вақтлар давомида маҳаллий аҳоли урф-одатларининг бир қисмига айланиб халқ орасида яшашда давом этди. Ҳақиқий суфий йиғинларига келсак, улар ғоят кам ва яширин ҳолда суфий жамоа аъзоларидан бирининг уйида ёки шаҳар ташқарисидаги мозорлар ёхуд бошқа муқаддас жойларда ўтказилган. Шу боис уларнинг тикланиб кетиши ҳақида гап бўлиши мумкин эмас эди. Совет даврида қабул қилинган ва сақланиб қолган тасаввуф кўринишини юқори даражадиги интеллектуал (ёки «элит») тасаввуф деб атаб бўлмайди, зеро, бундай “олий тасаввуф” кўриниши жуда нодир ҳол. Шуни эътиборга олиш адолатдан бўлар эдики, ўрта асрлар ёзма анъанаси айнан мана шу интеллектуал тасаввуф самараси ва кўпроқ шаҳарларга ҳ ос ҳодиса эди. Интеллектуал тасаввуф айнан шаҳарларда билимсиз қишлоқликлар учун мураккаб бўлган асарларнинг «асосий ўқувчисини» топди. Ўз ўрнида интеллектуал тасаввуфни (руҳий-жисмоний ҳолатларнинг мураккаб талқинлари ва ҳокказолар билан) алоҳида олиб кўрсатиш ва уни тарафдорлари одатда расм-русум қоидаларининг нозик жиҳатларини чуқур англашдан бебаҳра бўлган “ халқ тасаввуфи ” дан фарқлаш лозим. Уларнинг тасаввуфлари мистик йўлнинг асосий мақсади бўлган расм-русумларни бошланғич изоҳлар асосида ўзлаштириш даражасида қолмоқда. Бироқ, тарихий тажрибадан кўриниб турибдики, интеллектуал тасаввуф Марказий Осиёда XVII асрдаёқ таназзулга учради (фақат Нақшбандийа-Мужаддидийа бундан мустасно) ва кейин ўнгланиб кетмади. Совет даврида эса тўлақонли (хусусан интеллектуал) тасаввуфнинг қайта пайдо бўлиш имкониятлари яна ҳам камроқ бўлди. Аксинча, айнан иккинчи, «халқ тасаввуфи» ва у билан ёнма-ён амал қилиб келаётган расм- русумлар оддий ва халқ урф-одатлари билан чамбарчас боғлиқ бўлганлиги сабабли ҳаётчанроқ бўлиб чиқди.

Мутлақо аёнки, совет даври этнографлари айнан «халқ» тасаввуфи расм- русумларини қайд этганлар ва энди Марказий Осиёнинг турли минтақаларидаги тадқиқотчилар қайд этмоқдалар.

Адабиётлар : 1. Д.А.Авдусин.Основы археологии. М. 1989. 2. А.А.Асқаров. Сапалитепа. Ташкент, 1973. 3. Атеистический словарь. А.И.Абдусамадов, Р.М.Алейник, Б.М.Алиева ва бошқ. М.П.Новикова умумий таҳр. Остида – М.:Политиздат, 1984. 4. Л.С.Васильев.История религии Востока. М. 1983. 5. В.Н.Даниленко. Космогония первобытного общества. М. 1999. 6. А.П.Окладников.Утро человечества. Л. 1967. 7. Е.В.Переводчикова.Язык зверинных образов. М, 1994. 8. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. М-Л. 1966.

O'xshashlar

Совет даврида ислом Сталиндан Горбачёвгача

Ўрта осиёда ислом дини

Исломнинг Марказий Осиёга кириб келиши ва исломлашув жараёнининг хусусиятлари

Ақидавий таълимотлар ва ғоявий oқимлар

Ҳадислар