Ўрта осиёда ислом дини - Manaviyat asoslari - Referatlar

Ўрта осиёда ислом дини

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.5 KB

Ko'chirib olish

Ўрта осиёда ислом дини Режа:  Исломлашув жараёни.  Мотуридийа таълимотининг шаклланиши.  Ҳанафийа мазҳаби  Дунёвий давлат ва уламолар .  Диний таълим тизими .  Ислоҳотлар .  Миллий манфаатлар ва маҳаллий уламолар .  Тасаввуф тариқатлари .

Исломлашув жараёни. Ислом динининг Ўрта Осиёга кириб келиши ва тарқалиши бевосита араб истилолари ва араблар кўп асрлик ҳукмронлигининг ўрнатилиши билан боғлиқ. Ўрта Осиёга араб юришлари қарийб 643-44 йил атрофларида бошланган бўлса ҳам, ўлкани узил-кесил босиб олишга узоқ даврли курашдан сўнг фақат араб қўмондони Қутайба ибн Муслим ал-Боҳилий (704-715) эришди. Минтақада янги сиёсий кучнинг пайдо бўлиши оқибатида Ўрта Осиё икки қисмга бўлинди: 1) Мовароуннаҳр («Икки дарё оралиғи») ва 2) Ароди ат-турк («Турклар ерлари», яъни арабларга бўйсунмаган ҳукмдорлар ерлари). Мазкур икки ҳудудда исломлашув жараёнлари турли хилда кеча бошлади. Мовароуннаҳрнинг исломлашувига қуйидаги икки омил бевосита ўз таъсирини ўтказди. Абу Муслим (747-755) қўзғолони давригача Ўрта Осиё исломдан олдинги давр ҳукмдорлари (ихшид, бухор-худот ва бошқалар) ўз мавқеларини сақлаб турдилар. Жумладан, улар маҳаллий аҳолини бошқариш ва улардан араблар учун солиқ йиғиш вазифаларини бажардилар. Умавий ҳукмдорлари мамлакат ички ишларига бевосита аралашмасдан, маҳаллий сулолалардан ўлпон олиш билан чекланардилар. Баъзида бу ўлпон маҳаллий аҳолидан йиғилган жизя (бошқа дин вакилларидан йиғиладиган солиқ) сифатида қабул қилинар эди. Бу эса кейинчалик ислом динини қабул қилган аҳолидан оддий солиқ ёки жизя йиғиш масаласида чигалликнинг келиб чиқишига сабаб бўлди. Иккинчи омил Умавийлар даврида (661-750) арабларнинг маҳаллий аҳоли тарафидан ислом динини қабул қилишга монелик қилишлари билан боғлиқдир. Чунки араблар илк даврда талай имтиёзларга эга эдилар. Бу давр қоидаларига кўра, ислом динини қабул қилган киши «араб»га айланар, яъни жамиятда араблар каби имтиёзларга эга бўлардилар. Бу ҳолда маҳаллий мусулмонлардан жизя олмаслик, араб ва араб бўлмаган мусулмонларнинг тенг ҳуқуқлилиги учун кураш олиб борган ислом дини ичидаги муржи’ийлар диний-сиёсий ҳаракат ғоялари Мовароуннаҳрда кенг

тарқалиш имкониятларига эга бўлди. Чунки ўлкада араб бўлмаган мусулмонларнинг ҳақ-ҳуқуқлари араблар томонидан поймол этиларди. Муржи’ийларнинг фаол ҳаракатлари VII асрнинг 20-40 йилларига тўғри келади. Муржи’ий ал-Ҳорис ибн Сурайж қўзғолони (734-746) Мовароуннаҳр аҳолиси тарафидан қизғин қўллаб-қувватланди. I/VII асрда шакллана бошлаган муржи’ийларнинг айнан имон ва амалнинг айри-айри эканлиги ҳақидаги қарашлари бу ҳудудда ерли аҳолининг ҳеч бир қийинчиликсиз исломни қабул қилишларига, шунинг баробарида, янги шаклланаётган ислом жамиятида тенг ҳуқуқлиликка эришишларига қулай шароит яратиб берди; кейинчалик эса – улар гарчи араб тилини, қийин диний амалларни, ўзларига буткул ёт муҳитни тўла англаб етмасалар-да, ижтимоий мавқелари ва миллий-маданий қадриятларини сақлаб қолишга муваффақ бўлдилар. Абу Муслим (749 йил) ҳаракати ғалабаси оқибатида араб бўлмаган мусулмонларнинг араблар билан тенг ҳуқуқлиликка эришиши натижасида муржи’ийлик ғоялари сиёсий-ижтимоий соҳадан илоҳиёт фани жабҳасига кўча бошлади. Мотуридийа таълимотининг шаклланиши. Муржи’ийлар таълимотига кўра, инсоннинг тилда ( иқрор би-л-лисон ва тасдиқ би-л-қалб ) динни қабул қилиши, уни мусулмон деб тан олиш учун кифоя қилади. Диний амалларнинг тўлиқ бажарилиши иккинчи даражали масаладир. Кейинчалик муржи’ийлар ғоялари асосида илоҳиёт фанида уч йирик таълимот – Нажжорийа, Карромийа ва Мотуридийа шаклланади. Мотуридийа калом мактабининг вужудга келишида Самарқанд уламолар муҳити катта роль ўйнади. Бу даврда Мовароуннаҳр сиёсий маркази араблар таъсири остида шаклланган Бухоро шаҳри бўлса ҳам, маданий ва иқтисодий ҳаётда Сўғдиёнанинг қадимги пойтахти ҳали салмоқли ўрин тутар эди. Миллий қадриятларни, жумладан илоҳиёт соҳасида эски анъаналарни кўпроқ сақлаб қолган Самарқанд маданий муҳитида янги таълимотнинг вужудга келиши бежиз эмас эди. У. Рудолф тадқиқотларининг кўрсатишича, Мотуридийа таълимотининг пайдо бўлиши бир неча босқичларда юз берди. Биринчи босқич муржи’ий-ҳанафий

илоҳиётчилари Абу Муқотил ас-Самарқандий (в. 823 й.) ва Аҳмад ибн Наср ал-Атакий (IX аср) номлари билан боғлиқ. Иккинчи босқичда Самарқандда ал-Жузжония (Абу Бакр ал-Жузжоний, Абу Мансур ал-Мотуридий, ал-Ҳаким ас-Самарқандий), ал-Ийодийа (Абу Бакр ал-Ийодий, Абу Аҳмад ал-Ийодий, Абу Салама ас-Самарқандий) мактаб вакиллари фаол ҳаракат қилдилар. Улар шу диёрда фаолият кўрсатаётган Абу Ҳафс ал-Бухорий ва Нусайр ибн Яҳё ал-Балхий мактаблари билан биргаликда «аҳл ас-сунна ва-л-жамоъа» номини олдилар. Кейинчалик учинчи босқичда мазкур мактаблар таълимоти ўзаро таъсир жараёнига киришиб, XI асрда Абу-л-Муъин ан-Насафий (в. 1115 й.) ва Абу-л-Йуср ал-Паздавий (в. 1100 й.) саъй-ҳаракатлари билан илоҳиёт тарихига Мотуридия таълимоти номи билан кирди. Бу таълимот кейинчалик Самарқанддан бутун ислом оламига тарқалиб, аҳл ас-суннанинг Ашъария билан бир қаторда икки илоҳиёт мактабидан бирига айланди. Сўнгги тадқиқотлар Мовароуннаҳр ҳудудларида исломнинг илк даврларида рационализмнинг кенг тарқалганлиги ҳақида гувоҳлик беради. Ўлкада табииёт (Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий, Абу Райҳон ал-Беруний) ва фалсафа (Абу Наср ал-Форобий, Ибн Сино) илмлари билан бир қаторда рационалистик диний илмлар ҳам барқ уриб ривожланди. Муътазилийлар, исмоилийлар, илк суфийлар (ал-Ҳаким ат-Термизий) маданий ҳаёт тарихида чуқур из қолдирдилар. Бунга жавобан ислом дунёсининг марказий ҳудудларидан традиционалистлар (анъаначилар, аҳл ал-ҳадис) таълимотлари кириб кела бошлади. Ислом таълимотини кейинги даврда пайдо бўлган янгиликлардан (бидъат) тозалаш бу оқимнинг негизги шиори бўлиб қолди. Бу танқидий руҳ муҳаддисларга сиёсий соҳада ҳам анча муваффақиятлар келтирди. Ҳадисларни йиғиш, тартибга солиш ва фақат ишончлиларини тўпламларга жамлаш борасида мислсиз ишлар қилинди. Имом ал-Бухорий, Имом ат-Термизий, Имом ад-Доримий, Абд ибн Ҳумайд ал-Кашший, Кулайб ибн ал-Ҳайсам аш-Шошийлар ҳадис тўпламлари билан ислом тарихи зарварақаларига ўз исмларини ёздилар. Натижада муҳаддисларнинг

ижтимоий-сиёсий мавқеи Мовароуннаҳрда, жумладан пойтахт Бухорода, беқиёс ўсди. Бу эса ўз навбатида марказий шаҳарларда шу пайтдагача кучли мавқега эга бўлиб келган ҳанафийлар ва янги гуруҳ – аҳл ал-ҳадис ўртасидаги зиддиятни кучайтирди. Муржи’ийлар ва ҳанафийларнинг диний қарашларидаги бевосита алоқадорлик бир неча тадқиқотларда ўз исботини топган (Й. ван Эсс, В. Маделунг, У. Рудольф). Дарҳақиқат, ўз вақтида Абу Ҳанифанинг (в. 767 й.) араб бўлмаган мусулмонларнинг ҳам тенг ҳуқуқли эканлиги ғояси, уларнинг жамиятда камситилишларига қарши сайъ-ҳаракатлари, дастлаб, унинг илоҳиёт соҳасидаги, кейинчалик эса, фиқҳий таълимотининг Мовароуннаҳр ҳудудида тарқалишига кенг йўл очган эди. Энди жиддий мухолифлар босими остида ҳанафийлар ўз таълимотларини ривожлантиришга мажбур бўлдилар. Абу Абдуллоҳ ал-Бухорий (в. 878 й.), ас-Субазмуний (в. 952 й.), аз-Зандависатийнинг (XI аср боши) шоҳ асарлари шу мақсадга хизмат қилди. Ҳанафийа мазҳаби . Ҳанафий фақиҳлар шаҳар аҳли турли қатламлари билан чамбарчас мустаҳкам алоқаларга эга эди ва ўз диний-ижтимоий фаолиятларида уларнинг манфаатларини акс эттирар эдилар. Шу пайтгача исломшуносликда Сомонийларнинг (874-999) ҳокимиятга келиши ўз-ўзидан ҳанафийларнинг мавқеларини кучайтирди, деб ҳисобланар эди (В. Маделунг). Аммо янги кашф этилган манбалардан маълум бўлишича, асли хуросонлик Сомонийлар маҳаллий аҳоли ва уларнинг етакчи вакиллари – ҳанафийлар таъсир доирасини чеклаш ва торайтириш учун аҳл ал-ҳадис ва шофиъийлардан фойдаланганлар (жумладан, Исмоил Сомоний, 892-907). Улар ўртасидаги кескин рақобат кураши илм соҳасида мумтоз асарлар пайдо бўлишига олиб келди. Бу ўринда Шамс ал-а’имма ал-Ҳалво’ий, Шамс ал- а’имма ас-Сарахсий, Абу Зайд ад-Дабусий, Фахр ал-ислом ал-Паздавий, ас- Садр аш-Шаҳид, Абу Ҳафс ан-Насафий, аз-Замахшарий, Ало’ ад-дин ас- Самарқандий, ал-Мутарризий, Бурҳон ад-дин ал-Бухорий, Фахр ад-дин Қодихон, Бурҳон ад-дин ал-Марғинонийнинг фиқҳ методологияси, фиқҳнинг

амалий масалалари, ҳадис, ақо’ид, филология, тафсир ва бошқа соҳаларда яратган юзлаб асар номларини келтириш кифоя. Мазкур асарлар орқали Ўрта Осиё бой маданий анъаналари, диний тажрибаси, ҳуқуқий тасаввурлари ислом тамаддуни доирасига киритилди. Бу билан исломнинг тўлақонли, ўз- ўзига етарли, мукаммал минтақавий шаклига асос солинди. Унда умумисломий ва маҳаллий элементлар орасидаги муносабатда ҳамоҳанглик, мутаносибликка эришила борилди. Дунёвий давлат ва уламолар . Ўрта Осиёда узоқ вақт давомида (VIII-XIII асрлар) давлат тузуми Бағдоддаги ҳолатни такрорлар эди. Яхши маълумки, Пайғамбар вафотидан (632 й.) сўнг давлат ҳаётида дунёвийлик принципи устун бўлиб келди. Аммо ислом динини биринчи навбатда ҳукмрон доиралар тарафидан ягона (моно-дин) ҳақ дин деб эътироф этиш жамият ҳаётида уламолар мавқеининг юқори бўлишига табиий тарзда олиб келди. Чунки дин қоидаларини ишлаб чиқиш давлат тасарруфида эмас, балки етарли диний тайёргарликка эга бўлган шаҳарликлар – уламолар қўлида эди. Улар, албатта, бу қоидаларни таъбирлаш давомида ўз табақаси манфаатларини эсдан чиқармас эдилар. Ёки оғир ва зиддиятли ҳолларда шаҳар аҳли қўллаб- қувватлашига таяниб, ҳокиму султонларни «диний шиорлар» остида тартибга ҳам чақириб қўйиши мумкин эди. Шунинг учун доимо ислом дунёсидаги турли минтақаларда ҳурмронлик қилган давлатлар муайян диний сиёсат олиб боришга мажбур бўлди. Масалан, Сомонийлар келишувчан (конформист) уламолардан ўз сиёсатларини ўтказишда фойдаланиб, норозиларини эса таъқиб қилдилар. Қорахонийлар (999-1212) расмий диний мансабларга маҳаллий уламолар ўрнига чекка ҳудудлардан таклиф қилинган олимларни тайинлай бошладилар. Шунингдек, улар янги ўз кадрларини тарбиялаш мақсадида мадрасалар таъсис этдилар. Салжуқийлар, Қора- хитойлар, Хоразмшоҳлар юришлари оқибатида марказий ҳокимият қудратига путур етди. Бу эса мамлакат сиёсатига шаҳарликларнинг, уларнинг етакчилари – уламоларнинг аралашувини кучайтирди. Бундай ҳолат илму фанда ҳозиргача яхши ўрганилмаган ҳодиса – Бухоро шаҳри бошқарувига

уламолар сулоласи – Садрлар (1102-1238) келиши феноменини юзага келтирди. Мўғуллар истилоси (1218-1221) натижасида Ўрта Осиёда ўрнатилган сиёсий тузум олдингиларидан тубдан фарқ қилади. Унга Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида шаклланган давлатчилик принциплари ўрнига Марказий Осиё кўчманчилик анъаналари асос қилиб олинди. Барпо этилган янги тузумда динга, хусусан уламоларга бўлган муносабат бутунлай бошқача эди. Ўрта Осиё сиёсий ҳаётида шаҳарлик аҳоли аҳамияти пасайиб, янги аҳоли табақаси – чиғатойлар роли ошиб борди. Натижада Бухоро ва Самарқанд ҳанафий уламолари ижтимоий салмоғи тобора пасайиб борди. Бу эса мазкур мактаб илмий салоҳиятида аввал турғунликка, сўнгра эса парокандаликка олиб келди. Янги шароитда уламоларнинг бошқа бир тоифасининг аҳамияти оша борди. Улар аввалига харизматик (кароматли) шайхлар, овлоқ ерлик (чекка ҳудудлик) шайхлар номлари билан маълум бўлдилар. Тасаввуф тариқатлари . Маълумки, ислом маданияти аксарият ҳолларда шаҳар тамаддуни бўлиб, у асосан шаҳарларда марказлашди. Ўрта Осиёнинг четки ҳудудлари, айниқса турк ҳукмдорлари қўл остида бўлган минтақаларда (Ароди ат-турк), исломлашув жараёни эркин ҳолда кечди. Бунинг натижасида халқ урф-одатлари, миллий қадриятлари, маданий анъаналари, ҳатто бошқа конфессиялар амалиёти бундай бағрикенглик шароитларида исломий тасаввурлар билан узоқ муддатли ўзаро мулоқот ва таъсир жараёнига киришди. Шундай қоришиқ анъаналар вакиллари бўлган харизматик шайхларнинг XIII аср сиёсий ҳаётидаги мавқелари беҳад ошди. Улар нафақат кўчманчи аҳоли, балки шаҳар аҳолисининг ҳам эътиборини ўзига қаратди. Косиблар, ҳунармандлар, савдогарлар ўз гуруҳий манфаатларини бу шайхлар фаолиятларида мужассамлаштира бошладилар. Бу эса суфий тариқатларининг шаклланиш жараёнларини тезлаштириб юборди. Янги тариқат назарий таълимотларини ишлаб чиқишда тасаввуф тарихининг мумтоз давр таълимотлари қўл келди. Бу соҳада, масалан Нақшбандийа таълимоти учун Хожа Муҳаммад Порсо (в. 1420 й.)

хизматлари беқиёс бўлди. Суфизм амалиётининг асосини зикр ташкил этади. Тариқат ҳаётини ташкил этишда муршид-мурид (бином) алоқалари муҳим роль ўйнайди. Айнан шу алоқа жамият ичида ўзаро манфаатларни биргалашиб ҳимоя қилувчи ташкилот тузилиши учун асос бўлиб хизмат этди. Кичик суфий жамоалари раҳбарларининг тариқат сарҳалқаси раҳбарлигида бирлашиши уларнинг жамиятдаги қудратли иқтисодий, ижтимоий, ҳатто сиёсий кучга айланишига олиб келди. Улардан бу ўринда ўлка ҳаётида муҳим роль ўйнаган Сайф ад-дин Бохарзий, Термиз саййидлари, Саййид Барака, Хожа Аҳрор, Махдум-и Аъзам, Мир-и Араб, Лутфуллоҳ Чустий, Жуйбор хўжаларини атаб ўтиш мумкин. Сиёсий тарқоқлик йилларида ўз ташкилотлари мададига суянган бу шайхларнинг мамлакат сиёсий ҳаётига таъсири юқори бўлган. Хонлар, ҳукмрон доиралар пирларнинг қудратли сиёсий мавқеини чегаралаш учун турли услублардан истифода этганлар. Нақшбандийа, Кубравия, Йасавийа, Ишқия, Қодирия тариқатлари шайхларини бир-бирига қарши қўйиш сиёсати, «шариат мақомини кўтариш» шиорлари бунда қўл келди. Тариқат пирлари тез орада уламолар қаторига қўшилиб, жамиятдаги расмий диний мансабларни эгаллаб олдилар. Улар орасида мударрислик ҳам бор эди. Аммо анъанавий мадраса таълими ва суфийлик тарбияти орасидаги алоқадорлик, ўзаро муносабат, мувозанат келажакда тадқиқ қилиниши лозим бўлган масалалар қаторида қолиб келмоқда. Диний таълим тизими . Мусулмон дунёсида диний таълимнинг ташкил этилмаган шакли асосий бўлиб, унда устоз-шогирд биноми муҳим роль ўйнайди. Мактаб-мадраса тизими вужудга келишида меценатлик (ҳомийлик) ҳал қилувчи омил бўлиб хизмат қилди. Давлатнинг ёки шаҳар бойларининг ҳомийлиги бу тизим битирувчиларига ўзига хос ижтимоий буюртма вазифасини ўтар эди. Аввалига ижтимоий вазифа ҳисобланган ўқув жараёнини ташкил этиш устидан назорат этувчи шайх ал-ислом мансаби ҳам кўп ўтмай давлат эътиборини ўзига қаратди. Натижада диний таълим тизимини ташкил этиш жамият ҳаётида стратегик омиллардан бирига

айланди. Ким бу жабҳа устидан назорат ўрнатиб, уни бошқара олса, у жамият ривожланиши йўналишларини белгилай бошлади. Ўрта Осиёдаги диний таълим тизими мазмунан икки даврга бўлиниши мумкин: 1) Мўғуллар истилосидан аввалги давр; 2) Мўғуллар истилосидан кейинги давр. Бу икки давр дарсликлар рўйхати, таълимнинг мақсади, ундаги ўқитиш даражаларига қараб бир-биридан анча фарқ қилади. Темурий Шоҳрух (1405-1447) даврида иккинчи давр янги диний таълим тизимининг тамал тоши қўйилди. Мазкур тизим, баъзи кичик тафсилотларни ҳисобга олмаганда, то XX аср бошларигача ўзгармай келди. Унинг негизини Мовароуннаҳр ва Ҳуросон уламолари яратган асар-дарсликлар қурди. Бу ерда Мотуридия-Ашъария каломи қоришмаси, ҳанафий фиқҳи, аҳл ал-ҳадис тўпламлари, араб филологияси, мантиқ бўйича дарсликлар асосий ўринда турар эди. Ислоҳотлар . Европа маданиятининг нисбатан кеч – XIX аср ўрталарида Ўрта Осиёга кириб келиши жамият ҳаётининг турли жабҳаларида, шу жумладан, дин соҳасида ҳам ислоҳотларнинг бошланиб кетишига туртки бўлди. Усул-и жадид тарафдорлари диний таълим тизимини тубдан ўзгартириш жамиятни ислоҳ қилишда ҳал қилувчи омил бўла олади деб ҳисобладилар. Усул-и қадим тарафдорлари эса анъаначилик мавқеини эгалладилар. Диний таълим ислоҳчиларидан коммунистлар даражасига бўлган йўлни босиб ўтган жадидчилар дунёвий таълим тизимини яратишни диний таълим тизимини батамом йўқ қилиш орқали амалга ошириш амалиётини маъқулладилар. Бу эса ўша пайтда олиб борилган секуляризм (ҳаётнинг барча жабҳаларини дин таъсиридан тўлиғича тозалаш) сиёсатига мос келарди. Натижада ислоҳчилик ҳаракати дин ва дин пешволарини таъқиб этиш сиёсатига айланиб кетди. Қатағон йилларида уч карра олиб борилган «катта тозалаш»лар («чистка» – 1927, 1936-37, 1949 йиллар) оқибатида маънавият ва маърифатга талафотлар етказилди.

Назарий ислом ва халқ исломи . Мазкур хатти-ҳаракатлар салбий оқибатларидан энг асосийси – диний маданиятнинг назарий қисми даф этилиб, диний ҳаёт диннинг қуйи даражаси – халқ исломи билан чекланиб қолди. Натижада маънавий қашшоқлашиш чуқурлашиб, миллий маданият бир тарафлама ривожлана бошланади. Диний ҳаёт оилавий маросимлар (жаноза, худойи), табибчилик, фолбинлик, муқаддас жойларга зиёрат (мушкил-кушод) каби амаллар чегараланди. Оилаларда, ҳужраларда ноқонуний (иллегал) хусусий диний таълим бериш кучайди. Табиийки, тез орада бу соҳалардаги фаолият назорат қилиб бўлмаслик даражасига етди. Баъзи диний фаоллар сиёсий мухолифат мавқеини эгалладилар. Майда товар ишлаб чиқариш (томорқа, савдо-сотиқ, майда ва ўрта бизнес) капиталистик ривожланишнинг негизидир. Бу иқтисодий муҳитнинг мафкураси аксар ҳолларда халқ исломидан озуқа олади. Мазкур ижтимоий қатламларнинг кучайиши янги диний идеологларни майдонга олиб чиқди. Нотўлиқ, бир томонлама билим олган, назарий жиҳатдан заиф дин пешволари икки йўл ўртасида туриб қолдилар. Миллий манфаатлар ва маҳаллий уламолар . Ислом маданияти алоҳида олинган муайян жамиятларда ривожланди ва бунинг натижасида маълум минтақавий шаклларга эга бўлди. Конкрет ислом фақат минтақавий шакллардан ташкил топган. Минтақавий ислом асосида миллий маданият, мафкура ва манфаатлар ётади. Узоқ асрлар ривожланиш натижасида Ўрта Осиёда ҳам ислом дини миллий маданият билан чамбарчас боғланиб кетди. Натижада Ўрта Осиё цивилизацияси доирасида исломнинг тўла қонли, ўз- ўзига етарли, ҳар тарафлама бой шакли вужудга келди. Унда умумисломий унсурлар билан биргаликда регионал миллий хусусиятлар ҳам мавжуддир. Асрлар оша мазкур назарий ва амалий билимлар хазинаси сақловчиси ва уни ўзгарган даврга мослаб турувчи – юксак даражада тайёргарлик кўрган маҳаллий уламолар бўлиб келган. Бу уламолар муҳити – минтақавий исломнинг муҳим ташкил этувчи қисмидир. Кейинги икки аср давомида бу муҳитнинг сурункали заифлашиб боришии оқибатида минтақамизга ислом

дунёсининг бошқа қисмларидан бегона миллий манфаатлар вакиллари, ифодачилари бўлган ёт уламоларнинг кириб келиб, фаолиятларини бошлаб юборишига сабаб бўлди. Миллий тикланиш, ривожланиш шартлари диний ҳаётда нормал ҳолатни шакллантиришни талаб этади.

Адабиётлар: 1. Кароматов Ҳ . Қ уръон ва ўзбек адабиёти. Т.: ФАН, 1993. 2. Хайруллаев М.М. Уй ² ониш даври ва Шар ² мутафаккирлари. Т.: ФАН, 1971. 3. Bosworth C.E. The New Islamic Dynasties. A chrмological and genealogical manual. Edinburgh: University Press, 1996. 4. Bibliography of Islamic Central Asia. Compiled and edited by Yuri Bregel. Parts I-III. Blomingtм: Indiana University, 1995. 5. DeWeese D. Islamisatiм and Native Religiм in the Golden Horde. Baba Tükles and the Cмversiм to Islam in Historical and Epical Traditiм. Pennsylvania: Pennsylvania State University Press, 1994. 6. Kavakcı, Yusuf Ziya. XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mavara ’ al-Nahr Isl â m Hukuk ç uları. Ankara, 1976. 7. Kurt H. Orta Asya’nın Islamlashma Sureci (Buhara orneği). Ankara. 1998 (Fecr Yayınları, 58). 8. Madelung W. The Spread of Maturidism and the Turks // Actas IV Cмgresso de Estudos Arabes e Islamicos. Coimbra-Lisboa 1 a 8 de Setembro de 1968. Leiden: E.J.Brill. 1971, Б . 109-168. 9. Madelung W. The Early Murji’a in Khurasan and Transoxania and the Spread of Hanafism // Der Islam, LIX (1982), Б . 32-39. 10. Paul J. Doctrine and Organisatiм: The Khwajagan / Naqshbandiya in the First Generatiм after Baha’uddin // ANOR. No. 1. Halle-Berlin, 1998. 11. Subtelny, Maria Eva and Khalidov, Anas B. The Curriculum of Islamic Higher Learning in Timurid Iran in Light of the Sunni Revival under Shah-Rukh // Jиrnal of the American Oriental Society, 115 (1995), Б . 210-236. 12. Бабаджанов Б.М. Политическая деятельность шайхов Накшбандийа в Мавераннахре (1 пол. XVI в.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Т., 1996.

13. Большаков О.Г. Город в конце VIII-начале XIII в. // Беленицкий А.М., Бентович И.Б, Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Ленинград, 1973, Б. 132-352. 14. Ибрагимов Н. Ибн Баттута и его путешествия по Средней Азии. М., 1988. 15. Ислам на территории бывшей Российской империи. Энциклопедический словарь. Под редакцией С.М.Прозорова. Выпуски 1-3. М., 1998-2001. 16. Камалиддинов Ш.С. «Китаб ал-ансаб» Абу Саъд Абдалкарима ибн Мухаммада ас-Самъани как источник по истории и истории культуры Средней Азии. Ташкент: ФАН, 1993. 17. Кочнев Б.Д. Мусульманский чекан Средней Азии // Ислам на территории бывшей Российской империи. Выпуск 3 (2001), Б. 69-71. 18. Радтке, Бернд. Теологи и мистики в Хурасане и Трансоксании // Суфизм в Центральной Азии (зарубежные исследования). Сборник статей памяти Фритца Майера (1912-1998). Составитель и ответственный редактор А.А.Хисматулин. Санкт-Петербург, 2001, Б. 40-76.

O'xshashlar

Ислом дини ва унинг тарқалиши тарихи

XIX Асрда Марказий Осиёда ислом мустамлакачилик ва жадидлар ҳаракатининг бошланиши

Ислом

Ислом илоҳиёти

Ўзбекистонда мустақилликдан олдинги ва кейинги йилларда ислом дини сиёсийлашуви жараёнлари ва унинг юзага келиш шакллари