Ислом - Manaviyat asoslari - Referatlar

Ислом

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109 KB

Ko'chirib olish

Ислом Режа:  Пайдо бўлиши ва таълимоти  Муҳаммад пайғамбар ҳаёти.  Ваҳй нозил бўлишининг бошланиши.  Мадина даври.  Ислом таълимоти  Имон.  Намоз.  Закот.  Рўза.  Ҳаж

Ислом дини тарафдорлари жаҳон аҳолисининг 20 % га яқин қисмини ташкил этади. Энг катта мусулмон жамоалари Индонезияда (165 млн.), Покистон (125 млн.), Бангладеш (120 млн.), Ҳиндистон (93 млн.), Эронда (63 млн.), Туркия (61 млн.), араб мамлакатларидан энг йириги Мисрда (48 млн.), Нигерияда (43 млн.) мавжуддир. Дарвоқе, араблар барча мусулмонларнинг 20 % ни ташкил этадилар. Пайдо бўлиши ва таълимоти « Жоҳилия» сўзи адабий араб тилида «билмаслик», яъни «ягона худо – Аллоҳни танимаслик» маъноларини беради. Бу истилоҳ мусулмон муаллифлари томонидан Арабистон ярим оролининг исломдан олдинги давр тарихига нисбатан ишлатила бошланди. Бу билан янги давр тарихчилари қадимги даврда Ички Арабистон аҳолиси орасида «кўпхудолик» ( ал- Васанийа ) ҳукм сурарди, деган фикрга урғу беришни истайдилар. Баъзи тадқиқотчилар жоҳилия даври 100-200 йил давом этган деган фикрни билдирадилар. Бироқ ушбу даврнинг қанча муддат давом этганлигини аниқлаш бирламчи манбалар, биринчи навбатда, ёзма адабиётнинг озлиги, баъзида буткул йўқлиги туфайли жуда мушкул. Араб ерлари Осиёнинг жануби-ғарбидаги ярим оролда жойлашган бўлиб, шимол томондан – Шом (Сурия) саҳролари, шарқдан Форс (Араб) кўрфази, Умон денгизи, жануб томондан Ҳинд океани ва ғарбдан Қизил денгиз билан чегараланган. Мана шу бепоён ўлка бу ерда яшаган сомий тилларнинг бирида сўзлашувчи араблар номи билан Арабистон ярим ороли деб аталган. Замонавий тадқиқотларнинг кўрсатишича, ислом пайдо бўлиш арафасида ярим орол ҳудудида маданият нуқтаи назаридан уч цивилизация мавжуд бўлган: 1) мустақил маънога эга бўлган Жанубий Арабистон (тили – жанубий араб тили);

2) нисбатан четки таъсирлардан узоқроқда жойлашган Ички Арабистон; 3) Византия ва Эрон империялари маданий анъаналари билан боғлиқ Шимолий Арабистон. Исломнинг пайдо бўлиши тарқоқ араб қабилалари учун оламшумул воқеага айланди. Тарихда биринчи араб давлати – Араб халифалиги вужудга келди. Араб истилолари оқибатида мазкур уч цивилизациялар вакиллари аралашиб кетди. Лекин уларнинг ўтмишдаги нисбий мустақил ривожланганликлари араблар насаби ҳақидаги тасаввурда сақланиб қолди. Унга биноан, арабларнинг барчалари насаб жиҳатидан икки катта авлод вакилларидир: қаҳтонийлар – жануб араблари, аднонийлар – шимол араблари дир. Мана шу икки авлоддан барча араб қабилалари тарқалган. Лекин, тадқиқотларнинг кўрсатишича, мазкур тасаввур VII аср охирлари- VIII аср бошларида Сурия ва Ироқда ҳокимият учун ҳарбий кураш олиб борган араб қабилалари иттифоқлари (Калбийлар, Асадийлар ва бошқалар) вакиллари томонидан шакллантирилган. Қадимги араблар орасида кўчманчилик мафкураси қолдиқлари, қабилавий тузум тасаввурлари кучли бўлсада, ислом дини пайдо бўлиши даврларида уларнинг катта қисми (2/3) ўтроқ ҳолда шаҳар ва қишлоқларда яшаганлар. Ислом дини шаклланган ва ривожланган Макка ва Ясриб шаҳарлари Яқин Шарқ цивилизацияси қадимий марказларидан нисбатан узоқроқда жойлашган. Арабистон ярим оролининг Макка, Мадина, Тоиф, Хайбар сингари бир қанча энг муҳим шаҳарларини ўз ичига олган қисмини қадимдан Ҳижоз деб аталган. Бу ярим оролнинг катта қисмида ислом вужудга келгунига қадар « кўпхудолилик » эътиқоди ҳукм сурарди. Қадимги арабларнинг диний тасаввурлари жумласига тотемизм, фетишизм, анимизм элементлари ва ўтмиш аждодлар руҳига сиғинишни киритиш мумкин. Тотемизмнинг яққол далили сифатида кўпгина қабилаларнинг номларини келтириш кифоя: асад “арслон”, калб “ит”, бакр “бўталоқ”, саълаб “тулки”, зиъб “бўри” ва ҳ.к. Барча сомий халқларга хос бўлган самовий жисмларга сиғиниш, яъни астрал

культлар араблар орасида ҳам кенг тарқалган эди. Бу ҳақда Макка Каъбасида жойлашган «Қора тош» ( ал-Ҳажар ал-асвад ) ҳам далолат беради. Арабистонда ҳар хил худоларнинг тимсоли – санамлар культи бир пайтда пайдо бўлган эмас, албатта. Улар узоқ вақт шаклланганлар. Бироқ, кейинги давр ислом тарихчилар и нинг хабар беришларига қараганда, Арабистонга даставвал санам келтирган ва унга ибодат қилишни тар ғ иб қ илган шахс Амр ибн Луҳай исмли киши бўлган. Ривоятга кўра, у Шомга тижорат мақсадида тез-тез сафар қилиб турар эди. Амр ибн Луҳай баъзи шомликлар одатларидан қаттиқ таъсирланиб, уларнинг бутларидан бирини Маккага олиб келган. Кейинчалик бутларга сиғиниш араблар орасида кенг тарқалиб кетган. Ҳарқалай, бут-санамларга сиғиниш – диннинг янги босқичи бўлган. Ибн ал-Калбийнинг (в. 763 й.) «Китоб ал-асном» асарида таъкидланишича, мил. ав. VIII асрдаёқ ҳар бир араб қабиласи ўз санамига эга эди. Тез-тез бўлиб турадиган қабилалараро урушлардан сўнг, одатда, мағлуб қабила ғолиб қабила санамига сиғина бошларди. Баъзида ғолиб қабила мағлуб қабиланинг санамини ҳам ўз санамлари сафига қабул қилиши мумкин эди. Арабистоннинг турли ерларида муайян санамларнинг қароргоҳи мавжуд бўлиб, улар зиёратгоҳлар сифатида маълум эди. Улардан бири Макка Каъбаси эди. Макка эски Арабистоннинг диний марказига айлангач, у ердаги Каъбага санамлар тўпланди. Ибн ал-Асирнинг (вафоти 1232 й.) уқтиришича, Макка фатҳ этилган 630 йили Каъба ичида 360 та санам бўлган. Санамлар учун бу рақам жуда катта кўринади, аммо муайян санам бир неча қабилада эҳтиром қилинган бўлса, у Каъбага шунча нусхада қўйилган бўлиши мумкин. Исломдан олдин Арабистонда яҳудий жамоалари мавжуд бўлган. Арабистон яҳудийлари ҳақида, асосан, Қуръон, ҳадис, тафсир, си й ра (Пайғамбар ҳаёти ва муқаддас урушлари ҳақида ҳикоя қилувчи адабиёт жанри) ва тарих китоблари хабар беради. Бу мавзуга аниқлик киритадиган ва ҳозирга қадар топилган ҳужжатларнинг энг қадимийси – Янги Бобил подшоҳи Набонидга (мил. ав. 555-539) тегишли хроникадир. Унда

айтилишича, мил. ав. 552-542 йилларда Шимолий Арабистондаги Тайма шаҳрини ўзига пойтахт қилиб олган Набонид бу ердаги шаҳарларни ўзлаштириш мақсадида Бобилдан талайгина аҳолини кўчирган; уларнинг кўпчилигини яҳудийлар ташкил қилган. Маълумки, бундан олдинроқ (мил. ав. 586 й. ) Навуходоносор II Қуддусни забт қилганида салкам 30 минг яҳудийни асир олиб, Бобилга келтирган ва «Бобил асирлиги» 50 йил давом этган эди. Шундан сўнг ҳам баъзи яҳудийлар Фаластинга қайтмай, Бобилда қолиб кетгандилар. Арабистон ярим оролида яҳудийлик билан бир қаторда христианлик дини ҳам тарқалди. Христианлар бу ерда кенг тарғиботчилик ишларини олиб борар эдилар. Улар Арабистонга қачон кириб келганлиги номаълум. Одатда, тарғиботчилар тибб ва мантиқ илмидан хабардор, кишилар қалбига йўл топа оладиган одамлар бўлганлиги учун кўпгина қабила бошлиқларига таъсир этганлар, уларнинг христиан динини қабул қилишига ёки ўзларининг олиб бораётган фаолиятларида ёрдам беришига эришганлар. Исломга қадар Арабистон ярим оролининг деярли барча ҳудудларида христиан роҳиблари мунтазам равишда дин тарғиботи билан шуғулланар эдилар. Юқорида айтиб ўтилганидек, христианликнинг Арабистон ярим оролига қачон кириб келгани аниқ маълум эмас. Ҳижоз шаҳарларига христианлар (шарқий черковлар вакиллари) асосан Византия қарамоғи остидаги Фаластин ва Шомдан кўчиб келганлар. Ислом вужудга келиши арафасида Думат ал-Жандал, Эйлат, Тайма, Ясриб, Макка ва Тоифда ҳам талайгина христианлар бор эди. Ҳабашистон христианлари билан алоқалар ҳақида эфиоп аскарларининг юришлари ва илк мусулмонларнинг ҳижралари далолат беради. Қадимги Арабистон жамиятида «ҳанифлар» номи билан маълум бир жамоа мавжуд эди. Бу жамоа вакиллари диний тасаввурларини фанда «номаълум монотеизм» деб аташ қабул қилинган. Улар санамларга сиғинмас, балки ягона Худога ибодат қилар ҳамда очиқдан-очиқ бутпарастларни танқид қилишар эди. Улар бир ерда муқим турмай, ўлка бўйлаб дарбадар

ҳаёт кечирардилар. Ушбу тоифа кишиларидан Зайд ибн Амр, Варақа ибн Навфал, Убайдуллоҳ ибн Жаҳш ва Усмон ибн Ҳувайрис, Қусс ибн Саййидоларни келтириш мумкин. Улар кейинчалик илк ислом жамоасида маълум мавқега эга бўлдилар. Сосонийлар Эрони таъсири ҳақида адабиётларда кам гапирилади. Ваҳоланки, зардуштийлик ва манихеизм таъсири бу минтақаларда кучли эди. Ўзини «Пайғамбарлар муҳри» ( Хотам ал-анбийо’ ) деб атаган Мони ва унинг «ўзга динлар таълимотини тўғриловчи» дини атроф ҳудудларга етиб улгурган эди. Сосонийлар таъсири остида бўлган Лахмийлар давлати ва ислом пайдо бўлиши арафасида Эроннинг Йаманни забт этганлиги фактлари эътибордан ташқарида қолмаслиги лозим. Янги диннинг пайдо бўлишида мазкур омилларнинг албатта таъсири катта бўлди. Аммо бу жараёнларда биринчи араб давлати вужудга келиши ва унинг идеологиясининг шаклланиши муҳим ўрин тутади. Уларни тўлақонли идрок этишда Муҳаммад пайғамбар ҳаёти, унинг янги дин тарғиботчиси ва давлат арбоби сифатидаги фаолияти асосий ўринни эгаллайди. Муҳаммад пайғамбар ҳаёти. Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Абд ал- Мутталиб Макка ва унинг атрофи тарихида «Фил воқеаси» номи билан машҳур бўлган жангдан 50 кун кейин таваллуд топди. Мисрлик мунажжим Маҳмуд пошонинг аниқлашича, Пайғамбарнинг таваллуд топишлари милодий сананинг 571 йил 21 апрель кунига тўғри келади. Отаси Абдуллоҳ Қурайшнинг Бану Ҳошим, онаси Омина бинт Ваҳб – Бану Зуҳра уруғидан эдилар. Ота-онадан етим қолган Муҳаммад пайғамбар то 8 ёшгача бобоси Абдулмутталиб қўлида тарбияланди. Сўнгра уни амакиси Абу Толиб ўз ҳимоясига олди. Пайғамбар ёшлик чоғларида икки марта Шомга, бир марта Яманга карвон билан сафарга чиқди. Араблар орасида ўзаро қон даъвоси сабаби билан бўлган урушларнинг энг оғир кечгани «Фижор жанги» ҳисобланади. Исломдан аввал ҳам арабларда Муҳаррам, Ражаб, Зулқаъда ва Зулҳижжа ойлари муқаддас

саналиб, уларда уруш тақиқланган эди. Мазкур уруш мана шу ойларда бўлганлиги учун унга «Фижор жанги» - «Гуноҳкорлар уруши» деб ном берилган. Бу урушда Қурайш тарафида Муҳаммад пайғамбар ҳам унда иштирок этди. Тўрт йил давом этган бу уруш сулҳ билан ниҳояланди. Муҳаммад пайғамбар 25 ёшга тўлганида Бану Асад уруғидан бўлган бой аёл Хадича бинт Хувайлидга уйланди. Муҳаммад пайғамбарнинг етти фарзандидан (Мориядан туғилган Иброҳимдан бошқа) 6 таси (Зайнаб, Умм Кулсум, Руқайя, Фотима, Қосим, Абдуллоҳ)нинг онаси Хадича бинт Хувайлид эди. Маккадаги Каъба биноси устида томи бўлмаганидан, ёмғир сувлари уни емириб юборган эди. Кейинчалик бинони сел оқимидан сақлаш учун бир тўсиқ қурилган бўлса-да, у ҳам йиллар ўтиб емирилган эди. Пайғамбар даврида Макка аҳли Каъбани янгидан қуришга қарор қилдилар. Бу қурилишда Пайғамбар ҳам қатнашди. Ваҳй нозил бўлишининг бошланиши. Муҳаммад пайғамбар 40 ёшга етганида кўпроқ ёлғизликни қўмсайдиган бўлиб қолди. Шундай пайтларда Маккадан 3 мил узоқдаги Ҳиро тоғида жойлашган ғорга чиқиб кетар, ерлик аҳоли одатича рамазон ойини у ерда ибодат билан ўтказарди. Ғамлаган озуқалари тугагач, Хадича олдига қайтиб, бир оз вақтдан сўнг яна ўша ғорга кетар эди. У ерда ўзини сукунатга бериб, чуқур ўйга толар, ғойибдан қулоқларига «Сен Аллоҳнинг элчисисан» деган товушлар эшитилар эди. Кўп туш кўрар, тушида кўрган нарсалари ўнгида тўғри чиқар эди. Баъзи тадқиқотчиларнинг фикрича, шу ҳолда нозил қилинган «Алақ» сурасининг бошидаги беш оят илк ваҳйдир. Хадича бу хабарни яхшиликка йўйиб, Варақа ибн Навфал номли самовий китоблардан бохабар бўлган қариндошининг ҳузурига бориб, бу воқеанинг тафсилотини сўради. Шундан сўнг Муҳаммад пайғамбар яширин даъватга ўтди. Биринчи бўлиб Хадича бинт Хувайлид ва амакиваччалари Али ибн Аби Толиб исломни қабул қилишди. Вақт ўтиши билан мусулмонлар сони 30 кишига етди. Улар ўз динларини яширин сақладилар. Бу ҳолат уч йил давом этди.

Очиқ даъватдан сўнг Макка мушриклари Абу Бакр, Усмон ибн Аффон каби ислом ни қабул қилган улуғ ва бадавлат зотларга ҳеч нарса дея олмас алар ҳам, аммо заиф, камбағал, ҳимоясиз мусулмонларни қаттиқ сиқувга олдилар. Ҳабашистонга боришни истаган 11 эркак ва 4 аёлдан иборат бўлган биринчи гуруҳ Маккадан яширин равишда чиқиб, Қизил денгиз бўйлаб кетди. Уларнинг ичида Усмон ибн Аффон ва хотини Руқайя (Пайғамбарнинг қизи), Абу Ҳузайфа ва хотини, Зубайр ибн ал-Авом, Абдурраҳмон ибн Авф, Абдуллоҳ ибн Масъуд бор эдилар. Гуруҳ бошлиғи Усмон ибн Мазъун эди. Бу 15 киши ваҳйнинг бешинчи йили Ҳабашистонга (Оқсум подшоҳлиги) етиб келдилар. Уларни Ҳабашистонда христианлар жуда яхши кутиб олдилар. У ерда яхши, сокин ҳаёт кечира бошладилар. Уларнинг бундай осойишта ҳаёт кечираётганликларини эшитган бошқа мусулмонлар ҳам бир йилдан сўнг иккинчи гуруҳ ҳолида у ерга ҳижрат этдилар. Бу гуруҳнинг бошида Жаъфар ибн Аби Толиб (Алининг акаси) бўлиб, улар 80 киши эдилар. Ҳабашистон халқи ва унинг подшоҳи Нажоший муҳожирлар га жуда яхши муносабатда бўлдилар. Маккаликларнинг қаттиқ қаршиликларидан кўп озор чеккан Пайғамбар Тоифга йўл олди. Бироқ тоифликлардан ҳеч ким исломни қабул қилмади. Шу қийинчилик йилларида «Исро ва Меърож» воқеаси юз берди. Қуръондаги «Исро» ва «Нажм» сураларида бу ҳодиса ҳақида сўз юритилган. Даъватнинг ўнинчи йили ҳаж мавсумида Пайғамбар Макканинг шимолида «Ақаба» деб аталадиган бир тепаликда Ясриб (Мадина) шаҳридан келган олти кишини учратиб, уларни исломга даъват этдилар. Улар исломни қабул қилдилар. Ушбу учрашув ислом тарихида «Биринчи Ақаба байъати» деб ном олди. Унда Асъад ибн Зарора, Рафиъ ибн Молик, Авф ибн Ҳорис, Қутба ибн Омир, Уқба ибн Омир, Жобир ибн Абдуллоҳлар Пайғамбарга дин шартларини бажаришга «байъат» (қасамёд) қилдилар. Кейинги икки ҳаж мавсумида ҳам Ақаба байъати бўлиб ўтди. Иккинчи учрашувда мадиналиклардан 12 киши, учинчисида эса 75 киши иштирок этдилар. Бу воқеалар дан сўнг Пайғамбар Мадинага ҳижрат қилмоқликка қарор қилди.

Мадина даври. Мадиналик «ансор» (ёрдамчи)лар маккалик (муҳожир)ларни самимий кутиб олдилар. Муҳаммад пайғамбарнинг Мадинага кўчиб ўтиши рабиъ ал-аввалнинг 8-куни, милодий 622 йил 20 сентябрда юз берди. Исломнинг Мадинадан кейинги даври унинг тарихида жуда катта аҳамиятга эга. Мусулмонлар биринчи марта алоҳида диний жамоа (Умма) бўлиб яшай бошладилар. Бу эса ўз навбатида диний қоидаларнинг шаклланишини тезлаштириб юборди. Аста-секин намоз, азон ва бошқа амаллар тартибга солинди. Пайғамбар бу шаҳарга учинчи тараф вакили сифатида таклиф этилган эди. Аввал, муросасиз Авс ва Хазраж араб қабилалари ҳамда Бану Қурайза, Бану Қайнуқоъ, Бану Надир яҳудий қабилалари билан ўзаро сулҳ тузилди. Ҳижратнинг иккинчи йили рамазон ойида (мил. 624 й.) мусулмонлар уммаси қўшинлари ва маккаликлар ўртасида Бадр жанги бўлди. Бу жанг Мадинадан 80 мил (тахминан 150 км.) узоқда Сурия карвон йўлида жойлашган Бадр қудуғи яқинида бўлиб ўтди. Муросасиз кечган жанг мусулмонлар ғалабаси билан тугади. Бу жангдан сўнг Умма мавқеи Мадина аҳли орасида беқиёс ўсди. Шу даврдан бошлаб Муҳаммад пайғамбар етакчилигидаги ислом жамоаси кучли бир давлатнинг вазифаларини бажара бошлади. Мадина ичидаги Пайғамбар мухолифлари мунофиқун номини олди. Барча араб қабилалари мушрик деб эълон қилинди. Улар ёки ислом динини қабул қилишлари ёки очиқ майдонга жангга чиқишлари шарт эди. Бу жамоа- давлат қисқа ва узоқ муддатли сулҳ шартномаларини тузиш орқали турли араб қабилалари ва қабилалар иттифоқларини ўз ҳукмига бўйсиндира бошлади. Бўйсинган қабилалар ҳар йили жониворлари ҳисобидан Мадина давлатига Умма-давлат харажатлари учун садақа (мол тўлови) бермоқлари лозим эди. Садақа бермаганларга қарши ҳарбий юришлар ташкил этиларди. Ўлжадан тўловга ўтиш (Макканинг фатҳидан сўнгги даврда) давлатнинг шаклланиши ҳақида далолат беради.

Яҳудий, христиан ва соби’лар аҳл ал - китоб мавқеига эга бўлишди. Улар Мадина давлати хазинасига ҳар бир вояга етган эркак бошидан тўлов ( жизйа ) йиғиб бериб, ўз ижтимоий-диний автономияларини сақлаб қолиш ҳуқуқига эга бўлдилар. Аммо Мадина давлатининг асосий мухолифи Макка жамоаси бўлиб қолаверди. Ҳижратнинг олтинчи йилида Макка қурайшийлари билан тузилган Ҳудайбия шартномаси энг муҳим ғалабалардан биридир. Макка фатҳидан (630 й.) сўнг ислом давлати Арабистон ярим оролида тўла ғалабага эришди. Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, Макканинг олиниши мусулмонлар учун ғоят катта аҳамиятга эга бўлди, чунки шундан сўнг мусулмонлар жамоаси Арабистон муҳитида етакчи давлат ва сиёсий кучга айланди. Шу билан бир қаторда Мадина да диний қоида ва тартиблар бир текис шакллана бошладилар. Диний масалаларга ойдинлик киритишга яҳудий қабилалари билан бўлган можаролар албатта ўз таъсирини ўтказмасдан қолмади. Қибланинг Қуддусдан Маккадаги Каъбага ўзгартирилиши, аҳл ал- китоб га (яҳудийлар, христианлар, собийлар) аҳл аз-зимма (мусулмон давлати ҳимояси остидаги диний жамоа) мавқеи берилиши ва исломда арабий унсурларнинг кучайиши шу воқеалар билан боғлиқдир. Пайғамбар Умма ҳаётини кўп ҳолларда атрофдаги одамлар учун одатий бўлган қоидалар асосида бошқарди. Муҳим ҳолларда янги диний ва ижтимоий қоидалар ваҳй орқали киритилди. Бу масалаларда биз Мадина давлатини теократик давлат деб аташимиз мумкин. 11 ҳижрий йил 12 рабиъ I /632 милодий йил 8 июнь куни Пайғамбар вафот этди. Бу билан ислом тарихида илк давр – Қуръоний давр ёки теократия даври тугади. Бундан буён мусулмон-араб давлати тарихида подшоҳлар – халифалар , ислом дини нормаларини шакллантириш ва ривожлантиришда диний илмлар билимдонлари – уламоларнинг роли тобора ошиб бораверди.

Муҳаммад пайғамбар вафоти ҳақидаги хабар Мадина аҳли орасида ёйилгач, ансорлар Умма бошчиси – халифаликка номзод масаласини ҳал қилиш мақсадида Бану Соъида қабиласининг Сақифа номли гузарига ошиқдилар. Бир қанча муҳожирлар ва ансорлар ўртасида бўлиб ўтган қизғин баҳс ва тортишувлардан сўнг халифаликка ( халифат расулиллоҳ ) Абу Бакр ас-Сиддиқни (632-634) сайлаб, барча унга байъат қилдилар. Абу Бакр диний ва дунёвий ҳокимиятни ўз шахсида бирлаштирди. Лекин унинг ҳокимиятини теократик деб атаб бўлмайди. Чунки у Аллоҳ билан мулоқатда эмас эди, унга халифалик ҳам Пайғамбар тарафидан васият этилмаган эди. Пайғамбар вафотидан сўнг анча бўйсундирилган қабилалар Мадина шаҳар-давлати янги йўлбошчиси Абу Бакрга тўлов ( садақа ) бермасликка қарор қилди. Баъзи бир қабилалар ўз сиёсий мустақилликларини қайтариб олишни ўз ораларидан пайғамбарлар чиқариш орқали ифода этдилар. Араб давлати тарихида ушбу воқеалар « Ридда » номи билан аталади. Абу Бакр бундай хатти-ҳаракатларни қатъийлик билан бостирди. Мадина шаҳар- давлатининг араб қабилаларини ўз тасарруфига қайтариши йўлидаги олиб борган урушлари Арабистон ташқарисига чиқиб, аста-секин араб истилоларига айланиб кетди. Бу эса ўз навбатида исломнинг араб миллий динидан жаҳон динига айланишига замин яратиб берди. Ислом таълимоти. Ислом сўзи арабча – Аллоҳга ўзни топшириш , итоат этиш , таслим бўлиш , бўйсуниш маъноларини беради. Ислом дини таълимоти бўйича, Муҳаммад пайғамбар аввалги пайғамбарлар (Ўрта Ер ҳавзаси цивилизацияси ичида маълум бўлган) ишини давом эттирган, улар динини қайта тиклаган, қиёмат олдидан юборилган охирги пайғамбар (Хотам ал-анбийо’) – набий ва расул деб тан олинади. Ислом дини ичидаги уч асосий оқимлардан бири бўлган суннийликда IX асрга келиб беш аркон (рукн – арабча «устун» маъносини англатади) ҳақидаги таълимот шаклланади. Кўпчилик уламолар фикрича, улар қуйидагилар: 1) имон;

2) намоз (арабча – салот); 3) закот; 4) рўза (арабча – савм); 5) ҳажж; Имон. Имон масаласида исломда ( аҳл ас-сунна, ши‘алар, хаворижлар ичида) аввалги даврда турли мактаблар вужудга келиб, улар шу кунгача ривожланиб келмоқдалар. Баъзи таълимотлар (масалан, муътазила, муржиъа ) йўқолиб, янги теологик мактаблар пайдо бўлган. Шунингдек, кўп ҳолларда алоҳида олинган машҳур мутафаккир-уламонинг шахсий йўли ( мазҳаби ) анча хусусиятларга эга бўлади. Аҳл ас-сунна ва-л-жамоа ичида классик даврда икки асосий мактаб – мотуридийлар ва ашъарийлар кучли мавқега эга бўлдилар. Масалан, мотуридийлар наздида ақида масалаларида қуйидагича фикр мавжуд: «Имон» сўзининг луғавий маъноси ишонмоқ, тасдиқламоқ бўлиб, истилоҳда эса Ло илоҳа илла-ллоҳ, Муҳаммадун расулуллоҳ («Аллоҳдан ўзга илоҳият йўқ ва Муҳаммад – Аллоҳнинг пайғамбари») калимасини тил билан айтиб ( ал-иқрор би-л-лисон ), дил билан тасдиқлаш ( ат-тасдиқ би-л-қалб ) демакдир. Мазкур таълимот бошқаларидан имон масаласида амал ни алоҳидалаши билан фарқланади. Имоннинг етти шарти бор. Улар: – Аллоҳнинг борлиги ва бирлигига имон келтириш, яъни Аллоҳнинг Қуръони каримда ва Муҳаммад пайғамбар ҳадисларида баён қилинган барча исм лари ва сифат ларига имон келтириш. Ибодат қилиш ва сиғинишга ундан ўзга лойиқ зот йўқ деб билиш, унинг барча буйруқларини қабул қилиш ва барча қайтарган нарсаларидан қайтиш. Қуръоннинг «ал-Ихлос» (112-) сурасида Аллоҳ таолонинг ягоналигини шундай таърифланади: «Айтгин (Эй, Муҳаммад пайғамбар): Аллоҳ ягонадир, бениёздир (ҳеч ким ва ҳеч нарсага муҳтож эмас, балки барча унга муҳтождир), туғмаган, туғилмаган ва унинг тенги йўқдир» (Қуръон, 112:1-4); – фаришталарнинг борлигига имон келтириш. Фаришталар ( мало’ика ) Аллоҳнинг нурдан яратган, унинг буйруқларини сўзсиз бажарувчи, унинг

амридан ташқари чиқмайдиган хос бандаларидир. Улардан Жабро’ил (Жибрил), Мико’ил (Микол) каби буюк фаришталарнинг номлари Қуръонда зикр этилган. Жабро’ил фариштанинг вазифаларидан бири пайғамбарларга Аллоҳнинг ваҳй ларини етказиш бўлган. Фаришталардан баъзилари одамлар билан доим бирга бўлиб, уларнинг яхши ва ёмон ишларини ёзиб борадилар. Қуръонда улар « Киром котибун » ( мукаррам котиблар ) деб зикр этилган (Қуръон, 82: 10-12). Бундан ташқари, тафсир китобларида Исрофил, Азро’ил номли фаришталарнинг исмлари қайд этилган. Қуръон ва ҳадисларда фаришталар ҳақида жуда кўп ерда сўз юритилган. Уларга ишониш имоннинг шартларидандир; – илоҳий китобларга имон келтириш. Аллоҳ Муҳаммад пайғамбарга Қуръонни нозил қилганидек, бошқа пайғамбарларга ҳам китоблар туширган. Улардан бизга маълум бўлганлари: Иброҳим пайғамбарга «Саҳифалар», Мусо пайғамбарга «Таврот», Довуд пайғамбарга «Забур» ва Исо пайғамбарга берилган «Инжил» китобларидир. Улардан бошқа пайғамбарларга юборилган китоблар ҳақида Қуръон ва ҳадисларда хабар берилмаган. Юқорида номлари зикр этилган китобларнинг барчаси Қуръонда Аллоҳ томонидан нозил қилинган деб таъкидланганлиги сабабли уларга шундай деб ишониш имоннинг шартларидан ҳисобланади. Ислом таълимотига кўра, олдинги илоҳий китоблар бузилиб кетганлиги сабабидан Қуръон уларнинг таълимотини тиклаб келган; – пайғамбарларнинг ҳақлигига имон келтириш. Аллоҳ инсонларга тўғри йўлни кўрсатиш учун пайғамбарлар юборган. Барча пайғамбарлар бир занжирнинг бўғинлари кабидирлар. Қуръонда 25 пайғамбарнинг номлари зикр этилган. Ҳадисларда пайғамбарларнинг умумий сони 124 минг эканлиги баён қилинган. Мусулмонлар учун улардан Қуръонда номи зикр қилинган ва зикр қилинмаганларнинг барчасига баробар имон келтириш шарт; – Охират кунига ишониш. Дунёнинг ибтидоси бўлгани каби унинг интиҳоси ҳам бор. Ислом таълимотига кўра, бу дунё бир синов майдонидир. Бу дунёда қилинган савоб ишлар учун мукофот, гуноҳ ишлар учун жазо

бериладиган охират ҳаёти мавжуд. Қиёмат кунига ва охират ҳаётига ишониш исломнинг асосий ғояларидан биридир; – тақдирга – инсон бошига тушган яхшилигу ёмонлик Аллоҳдан эканига – эътиқод қилиш. Юқорида айтиб ўтилганидек, исломнинг маъноси « таслим бўлмоқ », « ўзини топширмоқ »дир. Шунга биноан, инсон ҳаётда рўбарў бўладиган барча яхши-ёмон ишларни ўзи учун Аллоҳ томонидан белгиланган синов ва имтиҳон деб билиши лозим. Яхшиликларга шукр қилмоғи, қийинчилик ва машаққатларга сабр қилмоғи имоннинг шартларидан биридир; – ўлимдан кейин қайта тирилиш. Ислом таълимотига кўра, қиёмат куни бўлганда барча инсонлар қабрларидан турадилар ва маҳшаргоҳ майдонига йиғиладилар. У ерда барча одамлар дунёдаги амалларига қараб мукофот (жаннат) ёки жазо (дўзах)га маҳкум этиладилар. Намоз. Намоз – исломда имондан кейин мусулмонлар устига фарз қилинган иккинчи амал ҳисобланади. Намоз арконлари Қуръони каримда тўлиқ баён этилмаган бўлса ҳам, аммо у ҳақда баъзи кўрсатма ва тартиблар берилган. Намознинг вақти, миқдори ҳамда адо этиш тартиблари ҳадислар билан жорий этилган. Бу масалада мусулмонлар орасида ҳар хилликлар мавжуд бўлиб, улар негизида турли мазҳаб таълимотлари шаклланди. Ҳар куни беш вақт: бомдод – (тонг отишидан кун чиққунига қадар), пешин – (қуёш тиккадан оққанидан то бирон нарсанинг сояси ўз бўйига икки баробар келгунига қадар), аср – (пешин вақти чиқиши билан то қуёш тўлиқ ботгунга қадар), шом – (қуёш тўлиқ ботганидан уфқдаги қизиллик йўқолгунига қадар), хуфтон – (шом вақти чиққанидан тонг отгунига қадар) адо этилади. Закот. Закот – «поклаш» маъносини билдиради, яъни эҳтиёждан ташқари бўлган бойликнинг қирқдан бир қисмини (1/40) садақа қилиш. Закот моли закот миқдорига етган бадавлат кишилар учун фарз этилган. Закот етим-есир, бева-бечоралар, мусофирлар, қарздорлар, Аллоҳ йўлида юрганлар, закот йиғувчиларга берилади. Закот ҳижрий ҳисоб билан бир йил давомида ишлатилмай турган ёки шахсий эҳтиёждан ташқари, хусусий мулк

сифатида фойдаланилаётган маблағдан берилади. Закот воситасида жамият кишилари орасида ўзаро ҳурмат-эътибор ортиб, бир мунча тенглик юзага келади. Бу жамият тараққиёти, тинч ва осудалиги йўлида ўзига хос аҳамият касб этади. Рўза. Рўза – йилда бир ой: ҳижрий қамарий календарнинг рамазон ойи давомида кундуз кунлари ейиш-ичиш ва жинсий алоқада бўлишдан тийилиш. Рўза Ҳижрат нинг иккинчи йили фарз бўлган. Бу ибодат касал ё сафарда бўлган кишилардан бошқа кунларда тутиб бериш шарти билан соқит қилинади. Сабабсиз рўзани бузган киши бошқа кунда тутиб бериш билан биргаликда, унинг жазоси сифатида икки ой пайдар-пай рўза тутиши лозим бўлади. Шунингдек, рўза рамазондан ташқари ойларда ҳам тутилиши мумкин. Масалан, нафл рўза ёки қасамни бузишдаги каффорат учун ҳам рўза тутилади. Ҳаж – қодир бўлган киши учун умрида бир марта Макка шаҳридаги Каъбани зиёрат қилиш ва ушбу ибодат ўз ичига оладиган арконларни адо этишдан иборат. Ҳаж фарз амаллардан ҳисоблансада, Ўрта Осиё Арабистондан узоқ масофада жойлашганлиги сабабли юқорида зикр этилга « қудрат и етганлик » шарти уламолар тарафидан киритилган. Ҳаж зулҳижжа ойининг 8 кунидан бошланади. Ҳаж қилишнинг уч тури мавжуд: «ифрод» – фақат ҳаж амаллари бажарилади, «қирон» – ҳаж ва умра амаллари олдинма- кетин бажарилади, «таматтуъ» – аввал умра қилиниб, эҳромдан чиқилади ва зулҳижжа ойининг саккизинчи куни эҳромга кириб, ҳаж рукнлари адо қилинади. Ҳажнинг фарзи учта: эҳром боғлаб ният қилмоқ, Арафотда турмоқ, Каъбани тавоф қилмоқ. Ислом динида юқорида биринчи рукн сифатида зикр қилинган имон ва бошқа эътиқод масалалари – илм ал-ақо’ид (илоҳиёт) илмида ўрганилса, кейинги 4 масала – ибодат масалалари бошқа кўпгина саволлар билан илм ал-фиқҳ (диний қонуншунослик) доирасида баён қилинади ва ўрганилади.

Адабиётлар: 1. ат-Термизий. Шамоили Муҳаммадия / Сайид Маҳмуд Тарозий-Олтинхон тўра таржимаси. Т.: Меҳнат нашриёти, 1991. 2. Ҳасанов А.A. Макка ва Мадина тарихи. Т ., 1992. 3. Textual Sourses for the Study of Islam. Edited and Translated by Andrew Rippin and Jan Knappert. Chicago, 1990. 4. Ибн Хишам. Сират Саййидина Муҳаммад Расул Аллах // Хрестоматия по исламу. Пер. с арабского, введ. и примеч. М., 1994, Б. 12-24. 5. Ахмад б. Фарис ар-Рази. Ауджаз ас-сийар ли-Хайр ал-башар // Хрестоматия по исламу. Пер. с арабского, введ. и примеч. М., 1994, Б. 26-32. 6. Большаков О.Г. История Халифата. 1. Ислам в Аравии (570- 633). М., 1989.

O'xshashlar

Ислом илоҳиёти

Ислом ва ҳозирги замон

Ўрта осиёда ислом дини

Совет даврида ислом Сталиндан Горбачёвгача

Ислом динида инсон маънавияти масаласи