Ислом ва ҳозирги замон - Manaviyat asoslari - Referatlar

Ислом ва ҳозирги замон

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

158.5 KB

Ko'chirib olish

Ислом ва ҳозирги замон Режа:  Миср.  Саудия Арабистони.  Эрон .  Жануби-Шарқий Осиё .

Ислом дунёда кенг тарқалган жаҳон динларидан бири. Осиё, Африка ва Европа қитъаларида яшовчи халқларнинг бир бўлаги исломга эътиқод қилади. Ер юзида исломга эътиқод қилувчилар сони 1 миллиарддан ошади. XIX аср дастлабки йилларидан ислом дини тарқалган мамлакатлар иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ҳаётида катта тарихий ўзгаришлар юз бера бошлади. Бу ўзгараётган янги шароитларга диний-фалсафий, ҳуқуқий нормаларнинг XIX аср ярмидан бошланган мослашуви фанда «исломий ислоҳотлар» (ислом модернизми) номини олди. Бу жараён ҳануз давом этмоқда. XX асрга келиб дунёда ислом омилининг таъсири кучайди. Бунга сабаб қилиб, бир томондан, дунёда бу динга эътиқод қилувчиларнинг сони кўпайиб бораётганлиги кўрсатилса, иккинчи томондан, турли расмий ва норасмий исломий ташкилотлар фаолиятларининг кучайиши келтирилади. Ушбу жараён XIX аср охирларида ислом оламида фаоллашган диний ислоҳотчилик ҳаракатлари билан боғлиқдир. XX аср охири-XXI аср бошида бу ҳаракатларнинг турли кўринишда давом этишини ислом оламидаги йирик давлатлар: Миср, Саудия Арабистони, Эрон мисолида кўришимиз мумкин. Миср. XIX асрнинг бошларида Мисрда бошланган мустамлакачи-ликка қарши ғоявий курашлар панарабизм (араб бирлиги) ғоясини келтириб чиқарди. XIX асрнинг иккинчи ярмида эса бу ғоя панисломизм билан алмашди. Панисломизм ғоясини биринчи бўлиб илгари сурган киши Жамолиддин ал-Афғоний (1839-1897) ҳисобланади. У диний-сиёсий арбоб бўлиб, 1884 йили Парижда Муҳаммад Абдуҳ (1849-1905) билан биргаликда «ал-Урват ал-вусқо» журналини нашр этиб, унда панисломизм ғояларини тарғиб қила бошлади. Ал-Афғонийнинг ғоялари кейинчалик «Мусулмон биродарлар» ( ал-Ихвон ал-муслимун ) таълимотларида радикал шаклларда ривожлантирилди. «Мусулмон биродарлар» 1928 йилда Мисрнинг Исмоилия шаҳрида мисрлик шайх Ҳасан ал-Банно томонидан ташкил этилган диний-сиёсий

ташкилотдир. Ҳасан ал-Банно Жамолиддин ал-Афғоний, Муҳаммад Абдуҳ, Рашид Ризо асарларидан таъсирланиб, панисломизм ғояси билан «жиҳод», «исломий миллатчилик», «исломий давлат» таълимотларини ишлаб чиқди. «Мусулмон биродарлар» бу таълимотлар асосида ислом дини тарқалган мамлакатларда Қуръон ва шариатда ифодаланган қоидаларга тўлиқ риоя қилувчи, «исломий адолат» принциплари ўрнатилган жамият қуриш учун сиёсий курашни бошлаб юборди. Ташкилотнинг асосий мақсади омма орасида ислом таълимотларини кенг ёйиш ва ҳокимиятни зўрлик билан қўлга олиш эди. 30-йилларга бориб турли жойларда, жумладан, чет элларда ҳам ташкилотнинг бўлимлари очила бошлади. «Мусулмон биродарлар» ташкил қилинган илк даврда камбағалларга ёрдам бериш, бепул мактаб очиш ва тиббий ёрдам кўрсатиш ишлари билан шуғулланди. Бундай тадбирлар ташкилот аъзоларининг кўпайишига ва унинг омма орасида обрўсининг янада ошишига олиб келди. 1935-1938 йилларга келиб ташкилотга 40 мингга яқин киши аъзо бўлди. Унинг 60 га яқин бўлимлари бор эди. Ташкилот ўз босмахонасида рўзнома ва ойномалар чиқарар эди. «Мусулмон биродарлар» қуролли отрядлар туздилар. «Биз ҳокимиятга интилмаймиз, аксинча, ҳокимият бизга интиляпти», – деган эди ал-Банно. 70-йилларга қадар «Мусулмон биродарлар» бир неча бор ҳукумат билан яқинлашиб, кейин унинг томонидан тазйиққа учраб келди. Носир ўлимидан кейин 1970 йили ҳокимият тепасига келган Анвар ас-Содот «Мусулмон биродарлар»га кенг йўл очиб берди. У ташкилотнинг асосчиси Ҳасан ал- Банно билан фахрланишини эълон қилди. 1971 йилда «Мусулмон биродарлар» ташкилоти раҳбарлигини Шайх Умар ат-Тилимсоний ўз қўлига олди. Унинг даврида ташкилот парламент типидаги партияга айлана бошлади. Ташкилотнинг сиёсий кураш методларига ўзгаришлар киритилди: «Мусулмон биродарлар» ислом мамлакатлари ҳудудида куч ишлатишдан воз кечдилар, аммо уларнинг мафкуравий йўналишида шариат қонунларини

ўрнатиш, ислом давлатини қуриш, унинг иқтисодий тузумини амалга жорий қилиш таълимотлари ўзгаришсиз қолди. «Мусулмон биродарлар» араблар бирлиги учун курашдан бош тортдилар, шу билан бирга панисломизм ҳам иккинчи ўринга тушиб қолди. Улар биринчи ўринга Мисрни «исломлаштириш» мақсадини қўйдилар. 1952 йилда «Мусулмон биродарлар» ташкилотидан ажралиб чиққан гуруҳ томонидан «Ислом озодлик партияси» («Ҳизб ат-таҳрир ал-исломий») тузилган бўлса, 70-йилларга келиб, ундан «Ислом озодлиги» («ат-Таҳрир ал- исломий») ташкилоти ажралиб чиқди. Бундан ташқари, «Мусулмонлар жамоаси» («Жамоат ал-муслимин»), «Социал ислоҳотлар жамияти» («Жамъийат ал-ислоҳот ал-ижтимоъийа») ва бошқа гуруҳлар «Мусулмон биродарлар» ташкилотидан ажралиб чиқди. Миср ҳукумати аввалига турли диний ташкилотларнинг фаолиятларини ижобий баҳолаб, уларга кенг йўл очиб берди. 1971 йилда давлат ҳуқуқларини исломлаштириш бўйича биринчи қадамлар қўйилди – янги конститу ц ияда эркак ва аёллар ҳуқуқларининг тенглиги исломда кўрсатилганидек бўлиши керак деб таъкидланди. Мисрдаги диний-сиёсий партия ва ташкилотларнинг орасида энг кўзга кўрингани «Мусулмон биродарлар» ташкилоти бўлгани сабабли 1971 йилнинг ёзида Содат «Мусулмон биродарлар» ташкилоти билан алоқа ўрнатди. Мисрда Саййид Қутб, Муҳаммад ал-Баҳий, Абдулкарим ал-Хатиб каби пешқадам ислом назариётчиларининг китоблари босиб чиқарилди. Уларнинг асарларида «худосиз материализм»га қарши чақириқлар бўлиб, «мусулмонлар жамияти»ни қуриш ғоялари илгари суриларди. 70-йилларда Миср ички ва ташқи сиёсатида ислом ролининг ошишига иқтисодий-ижтимоий омиллар ҳам сабаб бўлди. Иқтисодиётнинг ортга кетиши ғарблаштириш сиёсати, Исроил билан тинчлик шартномасининг тузилиши, Мисрнинг араб дунёсида яккаланиб қолиши Мисрда исломнинг сиёсий омил сифатида намоён бўлишига олиб келди. Бу даврда янги исломий

гуруҳлар вужудга келиб, мавжудлари йириклашиб, сиёсий партиялар даражасига кўтарилди. 70-йилларда бир қатор махфий диний гуруҳлар вужудга келди. Уларнинг энг йириклари «Муқаддас жиҳод» («ал-Жиҳод ал-муқаддас») гуруҳи бўлиб, у 1980 йилда «Жиҳод» номини олди. «Мусулмон биродарлар»нинг бир гуруҳи 1978 йилда «ат-Такфир ва-л-ҳижра» («Кофир деб эълон қилиш ва ҳижрат қилиш») номини олди. Улар кўпроқ тузумни танқид қилиб, аниқ ишлаб чиқилган дастурни таклиф қилмас эдилар. 1981 йил октябрда Анвар ас-Содот ўлдирилганидан сўнг Муҳаммад Ҳусни Муборак Миср президенти лавозимига ўтирди. У мамлакатнинг ички ва ташқи сиёсатида асосий масалалар бўйича ас-Содотнинг сиёсатига содиқ қолди. Муборак Синай озод қилиниши муносабати билан ўтказилган анжуманда Анвар ас-Содотни ўз ватани учун шаҳид бўлган қаҳрамон деб таърифлади. Ҳусни Муборак 20-40-йилларда «модернистик» ғоялар тарафдори бўлган Абдулазиз Фаҳмий асос солган мактабда ўқиган. У исломга қаттиқ ҳурмат билан қараган ҳолда бошқа диний конфессияларга ҳам эркинлик беради. Бунга жавобан, хусусан, христиан черковининг патриархи Шенуда III ҳам тузум сиёсатини қўллаб-қувватлайди. Миср Араб Республикасининг дастури 1971 йил 9 ноябрда қабул қилинган ва 1981 йил 22 майда ўзгариш киритилган доимий конститу ц иясидир. Миср тузуми демократик, халқи – араб миллатининг бир бўлаги, ислом – давлат дини, араб тили – расмий тил бўлган давлатдир. Сиёсий тузуми кўппартиялилик асосига қурилган. Амалдаги ўн икки партиядан еттитасининг, жумладан, ҳоким «Миллий демократик партия»нинг тамойилларида «ислом шариати – қонунчиликнинг асосий манбаи», деб расман қайд этилган. Қолган бешта партиянинг тамойиллари ҳам шариатга мувофиқ равишда тузилган. «Ал-Жомиъ ал-Азҳар» X аср охирида қурилган ислом оламидаги қадимий университет, Қоҳирадаги кўзга кўринган масжид ва мусулмон дунёсидаги

илоҳиёт марказидир. Ал-Азҳарнинг шайхи (Шайх ал-Азҳар) мусулмон уламоларининг оқсоқоли саналиб, бутун дунё мусулмонлари унинг фикри билан ҳисоблашадилар. 1961 йил 5 майда «ал-Азҳарни ривожлантириш ҳақида» қабул қилинган қонундан сўнг унинг мавқеи янада ошди. Бу қонунда айтилишича, ал-Азҳарнинг олий шайхи барча диний ишлар, Қуръонни талқин қилиш ҳамда ислом илмлари бўйича энг юқори шахсдир. 80-йилларда ҳам ал-Азҳар Миср сиёсатида муҳим рол ўйнади. У исломдаги ислоҳотчилик оқимининг ривожланиши учун ҳаракат қилди. 1986 йилда Шайх ал-Азҳар Жод ал-Ҳаққ Али Жод ал-Ҳаққ (1982-1995) парламент сайловларини оппози ц ия томонидан тўсиб қўйилишини қоралаб чиқди. Натижада ҳукумат сайловларни тинчлик билан ўтказиши учун қулай вазият вужудга келди. 1995 йил Жод ал-Ҳақнинг вафотидан кейин унинг ўрнига Муҳаммад Саййид ат-Тантовий тайинланди. Ат-Тантовий диний гуруҳлар орасида мўътадил либераллардан деб саналади. Ҳозирги даврда ал-Азҳар Мисрнинг ташқи сиёсатида муҳим рол ўйнамоқда. Унда нафақат мусулмон Африка мамлакатларидан, балки бутун дунёдан, жумладан, АҚШ ва Европадаги давлатлардан келган талабалар таҳсил оладилар. Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сўнг Миср Араб Республикаси билан мамлакатимиз орасида дўстона алоқалар янада мустаҳкамланиб бормоқда. Юртимиз дунёга юз тутган бир пайтда бошқа давлатлар қатори Миср Араб Республикаси билан ҳам дипломатик алоқалар ўрнатилди. Тошкентда Миср элчихонаси очилди. 1995 йил 1 сентябри – Ўзбекистон мустақиллигининг 4 йиллик байрами билан бир вақтда Қоҳирада Ўзбекистон элчихонасининг тантанали очилиш маросими бўлди. Тошкентда Миср элчихонаси қошида Миср маданият маркази ўз фаолиятини давом эттирмоқда. Мамлакатимиз фуқаролари бу ерда Миср маданияти, тарихи, унинг эришган ютуқлари ҳақида ўзларини қизиқтирган маълумотларни олишлари мумкин.

Саудия Арабистони. Бу – ислом муқаддас жойларининг ватани б ў либ, мустақил ислом давлатидир. Давлат дини – ислом, мамлакат конституцияси – Аллоҳнинг китоби ва Пайғамбар суннасидир. Мамлакатни бошқариш шакли монархиядир. Унинг негизида «адолат, тенглик ва кенгаш» деган сўзлар ётади. Давлатнинг иқтисодий ва ижтимоий асосини хусусий мулк, бойлик (капитал) ва меҳнат ташкил қилади. Давлат хусусий мулкнинг дахлсизлигига кафолат беради. Давлат ижтимоий таъминот тизимини қўллаб-қувватлайди ва хайрия ишларига катта эътибор беради. Икки муқаддас жой – Макка ва Мадинанинг Саудия Арабистони ерларида жойлашиши унинг мусулмон оламида обрў-эътиборининг баланд бўлишида биринчи омилдир. Ислом нуфузининг ортишида оммавий ахборот воситаларининг роли катта б ў лди. Мамлакатнинг катта-катта шаҳарларида ҳожиларни қабул қилиш учун янги автомобил йўллари, аэропорт, меҳмонхоналар қурилди. XX асрдан бошлаб кўпгина мусулмон мамлакатларда янги тижорат, жиноят ва фуқаролик кодекслари жорий қилинган эди. Фақат никоҳ, ажралиш, мерос масалалари Туркия ва Тунисдан бошқа ҳамма давлатларда шариат қўлида эди. Саудия Арабистонининг қонунчилик ва суд органлари қироллик давлат тизими шароитида ижтимоий-сиёсий муаммоларни ечишга тайёр эмас эди. Саудия Арабистони раҳбарларини мухолиф диний доиралар чиқишлари ташвишга солмоқда. Баъзилар кераксиз эскилик сарқитларини йўқ қилиш, кундалик ҳаётда шариат нормаларини юмшатишни талаб қилсалар, мухолиф диний доиралар умуман қирол сиёсатига қаршилар. Мамлакатда диний экстремистлар сони кўп. Уларнинг ижтимоий таянчи кенгдир. Ўз ғояларини ташвиқот қилиш учун улардаги нашр имкониятлари ҳам каттадир. 1993 йил маълумотларига қараганда, қирол девони илк ислом нормаларига қайтишни талаб қилувчи юз минглаб аризаларга тўлиб кетди. Ҳозирда амалга оширилаётган диний лойиҳаларнинг умумий қиймати олти млрд. саудия риалини ташкил қилади. Бу лойиҳалардан энг каттаси Мадинадаги ноширлик мажмуаси бўлиб, унинг нашр қилиш қудрати йилига

28 млн. нусха Қуръонни чоп қилишга имкон беради. 1992 йил январь ойида қирол Фаҳд «Ислом олами уюшмаси» ихтиёрига 6,5 млн. нусха Қуръонни беришга фармон берди. Шундан 4,5 млн. нусха дунё бўйича, қолган 2 млн. нусха Саудия Арабистони масжидлари ва мадрасаларига тарқатилди. Ушбу олиб борилаётган ишларга қарамасдан, қирол Фаҳд консерваторларнинг янги чиқишларидан ташвишланиб, уларнинг йўлини олдинроқ тўсишга интилмоқда. Жазоир тажрибаси шуни кўрсатдики, агар диний консерваторлар назоратдан чиқиб кетсалар ички сиёсий вазият кутилмаган натижаларга олиб келиши мумкин. Саудия давлатчилиги ва ижтимоий ҳаётининг асосий элементларидан бирини ташкил қилувчи омил сифатида исломни қўллаб-қувватлаган ҳолда, қирол Фаҳд очиқ равишда ижтимоий ўзгаришлар тарафдорларига ўз хайрхоҳлигини билдирмоқда. Турли мамлакат мусулмонларининг Макка ва Мадинага ҳаж учун келишлари мусулмон мамлакатлари ва халқлари ўртасида Саудия Арабистонини таъсирининг кенгайтиришга олиб келмоқда. 60-йилларда марҳум президент Жамол Абдул Носир араб бирлиги ҳаракатида етакчи рол ўйнаган эди. Носирнинг бу сиёсати Саудиянинг ҳукмрон доираларига ёқмади. Шу боис, Саудия Арабистони ва бир қатор консерватив мусулмон давлатлари раҳбарлари араб бирлиги ҳаракатига қарама-қарши «мусулмон бирдамлиги» ҳаракати шиори билан чиқдилар. 60-йилларнинг ўрталарига келиб, Саудия Арабистони раҳбарлари ислом пакти (аҳднома) тузиш ғоясини тарғиб қила бошладилар. 1965 йилнинг охирига келиб, ушбу аҳдномани тузиш учун амалий ишлар бошланди. Лекин режа мағлубиятга учради. Саудия Арабистони қироли ташаббусни фақат Иордания собиқ қироли Ҳусайн ва Эрон собиқ шоҳи Муҳаммад Ризо Паҳлавий қўллаб-қувватладилар. Бошқача қилиб айтганда, уч қироллик иттифоқи барпо бўлиши керак эди, лекин бу ҳам амалга ошмади. Саудия Арабистони томонидан бу лойиҳани амалга оширишдаги қийинчиликлардан бири шу эдики, сунний бўлган Саудия Арабистони билан шиаликдаги Эрон ўртасидаги иттифоқ диний эмас, балки сиёсий бўлиши

керак эди. 1967 йилдаги Исроилнинг араб мамлакатларига қарши уруши «Ислом пакти»ни тузиш режасига зарба берди. 1967 йил август ойида араб давлатлари бошлиқларининг Хартумда бўлиб ўтган конферен ц иясида Саудия Арабистони раҳбарлари бошқа араб давлатлари қатори нафақат Исроил агрессиясини қораладилар, балки улар Кувайт ва Ливия билан бир қаторда Миср ва Иорданияга молиявий ёрдам бериш мажбуриятини олдилар. Ўша даврда Сурия қироллик давлатлар билан алоқа қилмас эди ва шунинг учун уларнинг молиявий ёрдамидан воз кечди. Ўша пайтда Саудия Арабистони қироли Файсал Исроилга қарши «жиҳод»га чақирди. Бу чақириқ нафақат арабларга, балки барча мусулмонларга қаратилган эди. У: « Қуддус шаҳри арабларники, у ердаги муқаддас жойлар арабларга тегишли » , - деган чақириқлар билан чиқди. 1969 йил августда Қуддусдаги ал-Ақсо масжидига ўт қўйилиши шаҳарни қайтариб олиш йўлидаги курашни кучайтирди. Жамол Абдул Носир вафотидан сўнг, Файсал араб дунёсида йўлбошчи бўлиш учун фаол кураш олиб борди. У энди «мусулмон бирдамлиги» ғоясини «араб бирлиги» ғоясига қарши қўйишдан воз кечиб, Анвар ас- Содотга ўз таъсирини ўтказиш йўлларини қидирди. Файсал молиявий ёрдам йўли билан Миср президентига яқинлашиш чораларини излади. Исроилга қарши курашда нефтдан сиёсий қурол сифатида фойдаланишни ваъда берди. Мисрга молиявий ёрдам бериш ва 1973 йилдаги октябрь урушида нефтдан сиёсий қурол сифатида фойдаланиш Миср ва Саудия Арабистони ўртасида яқинлашувга олиб келди. Бу урушдан сўнг Исроилни қўллаб-қувватлаган давлатларга қарши ишлатилган нефт эмбаргоси Саудия Арабистони нуфузини нафақат мусулмон оламининг консерватив доиралари ўртасида, балки араб жамоатчилигининг мўътадил доиралари ўртасида ҳам оширди. Натижада, Саудия Арабистони Сурия ва Фаластин озодлик ҳаракати билан алоқа ўрнатиб, уларга молиявий ёрдам кўрсата бошлади.

Ас-Содотнинг 1977 йил 19 ноябрдаги Исроил томонидан босиб олинган Қуддус шаҳрига ташрифи Саудия Арабистони раҳбарлари томонидан маъқулланмади. Чунки Саудиянинг Яқин Шарқ сиёсатида қуддус шаҳри муҳим ўрин тутади. Агарда АҚШ ҳомийлигидаги Миср-Исроил музокаралари бошқа бир бетараф шаҳарда ўтказилганда эди, балки Саудия раҳбарлари бунга эътироз билдирмаган бўлар эдилар, деган тахминлар ҳам бор. Саудия Арабистони 1979 йил 26 мартда Кэмп-Дэвидда қўл қўйилган Миср- Исроил сепарат битимини қатъиян рад этди. Саудия Арабистони ас-Содот тузумига қарши ишлатилган иқтисодий ва сиёсий жазо чораларида фаол қатнашди. 1979 йил охири-1980 йил бошида Эрон инқилоби натижасида мусулмон доираларнинг фаолияти янада активлашди. Кўпгина Осиё ва Африка мамлакатларида мухолиф кучларнинг фаоллиги ошди. Бу нарса Саудия Арабистонини ҳам четлаб ўтмади. Ғарбий Европа ва араб матбуот органларининг хабар беришларича, Саудия Арабистонининг шарқий районларида, хусусан, шиалар истиқомат қиладиган минтақаларда оммавий чиқишлар юз берди. Саудия раҳбарлари Эрон инқилобига нисбатан икки хил муносабатда бўлдилар. Кўрфазнинг нариги тарафида шоҳ тузумининг ағдарилиши Саудия ҳукмрон доираларини ташвишга солди. Маълум бўлдики, ҳар қандай тахтни сақлаб қолишда АҚШ кафолат бўла олмас экан. Лекин ислом байроғи остида юз берган Эрон инқилоби Саудия раҳбарларида яхши таъсир қолдирди. Чунки исломни жонлантириш, уни Африка ва Осиё мамлакатларига ёйиш ва у ерда исломнинг ролини ошириш Саудия раҳбарлари ташқи сиёсатининг муҳим бир қисми эди. Саудия-Ироқ муносабатлари мураккаб ва зиддиятлидир. Саудия ҳам, Ироқ ҳам Форс кўрфазида гегемонлик қилишга уринмоқдалар. Ироқ ҳам Саудия каби нефтга бой давлат, у Саудиянинг молиявий ёрдамига муҳтож эмас. 1992

йилдаги Ироқнинг Кувайтга қарши уруши Саудия-Ироқ муносабатларини янада кескинлаштириб юборди. Саудия Арабистони ва Марказий Осиё давлатлари муносабатларига тўхталадиган бўлсак, собиқ СССР тарқалиб кетганидан кейин Саудия Арабистонининг Марказий Осиёдаги ёш мустақил давлатларга қизиқиши ортди. 1992 йилнинг февраль ойида Саудиянинг ташқи ишлар вазири Файсал бу давлатларга ташриф буюрди. Қирол Фаҳд Марказий Осиё мусулмонларига бир млн. нусхада Қуръони каримни ҳадя сифатида топширди. Ҳажга борувчилар сони ҳам ортди. Саудия Арабистони ва Марказий Осиё давлатлари ўртасида иқтисодий-молиявий алоқалар ҳали жуда ривож топгани йўқ. Фақат Қозоғистонда ягона инвести ц ия банки очилди. Эрон . 1905-1911 йилларда Эрон революциясидан сўнг шиа руҳонийларининг кўпчилик қисми амалдорлар билан шоҳ ҳукуматини чегаралаб қўйиш учун иттифоқ тузди. Натижада Эрон конституцион давлат бўлиб, унинг конституцияси шиаликдаги 12 имом ( исноъашарийа ) оқимини расмий диний мафкура сифатида қабул қилди. 1925 йилда ҳокимият тепасига Ризохоннинг келиши билан мамлакатда руҳонийларнинг мавқеи кескин пасайиб кетди. У конститу ц иянинг 36- моддасига ўзгартириш киритиб, унга кўра ўзини Паҳлавий сулоласининг шоҳи деб эълон қилди. 20-30 йилларда Эронда дунёвий қонунчилик шаклланди. У шариат маҳкамаларининг фаолият доирасини чеклаб қўйди, бироқ уларни тўла сиқиб чиқара олмади. Улар диний табиатдаги масалалар билан шуғулланадиган бўлди. 1978-1979 йиллардаги инқилоб мамлакатда ҳукуматнинг ўзгаришига олиб келди. Шиа руҳонийлари давлатда асосий раҳбар кучга айланди. 1979 йилнинг март ойи охирларида ўтказилган умумхалқ референдумида кўпчилик Эронни Ислом Республикаси қилишга овоз берди ва бу 1979 йилнинг декабрь ойида қабул қилинган конститу ц ияда ўз аксини топди.

Янги конститу ц ияда руҳонийларнинг қонунчиликда яккаҳокимлиги яна қайтадан тикланди. 20-30-йилларда қабул қилинган қонунлар бекор қилинди. Руҳоний қозилар Қуръон ва шариат асосида жазо турларини, яъни маст қилувчи ичимлик истеъмол қилганларга 50-60 дарра, молларга ўта юқори нарх қўйиб сотганларга 75-80 дарра, зинога тошбўрон, қотилликка ўлим жазоларини қўллай бошладилар. Руҳонийлар ўз вазифаларини тўлақонли ижро эта олишлари учун улар махсус тайёргарликдан ўтган бўлишлари лозим эди, шунинг учун шиа мадрасаларида олий ва ўрта даражадаги илоҳиётчиларни тайёрлашга катта эътибор берилган. Асосан, Нажаф, Карбало, Сомарро, Қум ва Машҳад шаҳарлари шиаликнинг йирик таълим марказлари бўлиб ҳисобланган. Уларда бутун шиа дунёсида машҳур бўлган «Аҳмадийа», «Маҳдийа», «Ҳиндийа», «Жаъфарийа», «Файзийа», «Ризовийа», «Боқирийа» каби йирик мадрасалар бўлиб, уларда Эрон, Покистон, Ҳиндистон, Ливан, Сурия, Баҳрайн, Ироқ, Афғонистон каби бир неча давлатлардан келган талабалар таҳсил оладилар. XVIII-XX асрларда бир неча қадимий мадрасалар таъмирланди ва кенгайтирилди ҳамда уларнинг ёнига янгилари қурилиб ишга туширилди. 60- йилларда эронлик фабрикант Ҳожи Иттифоқ маблағига Нажафда «Жаъфарийа» шиа университети барпо этилди. 50-60-йилларда Қум шаҳридаги мадрасаларда олти минг талаба таҳсил олар эди. Ҳозирда Машҳадда 12 та мадраса бўлиб, уларда 953 та талаба таҳсил олади. Қум ва Машҳаддан ташқари Эроннинг Теҳрон, Табриз, Исфаҳон, Шероз, Ардабил, Ҳамадон, Нишопур каби шаҳарларида ҳам кўплаб мадрасалар фаолият олиб боради. 70-йиллар маълумотига кўра, Эронда 138 та мадрасада 7500 талаба таҳсил олган. 1975 йили Қумда 6414 та, Машҳадда 1800 та, Исфаҳонда 1000 та, Табризда 500 та талаба таҳсил олган. Мадрасага ўқишга қабул қилиш таъминотчи ва йирик шиаликнинг намоёндалари томонидан амалга оширилади. Ўрта асрлардан мадрасаларга ўқишга қабул қилишда ёшларнинг нафақат динга қизиқувчанлиги, балки

уларнинг жисмонан бақувватлиги, қўлига қурол олиб жанг қила олиши ҳам эътиборга олинади. Илоҳиётчи талабалар бир неча бор ўз мадрасалари ва устозларини ҳимоя қилиш учун қўлда қурол билан шоҳ қўшинларига қарши чиққанлар. 1979 йилдаги инқилобнинг ҳам асосий курашувчи кучини Хумайнийнинг талабалари ташкил этганлар. Эронда монархия асосидаги тузумнинг мустаҳкамланишига ва амалдорларнинг иқтисодий жиҳатдан кучайишига кучли пропаганда аппаратига эга бўлган мафкура жуда қўл келди. Ҳукуматнинг асосий мафкуравий тамойиллари шоҳнинг «Менинг ватанга хизматим», «Оқ инқилоб», «Буюк тараққиёт сари» асарларида ва шоҳнинг Эрон, Америка, Англия ҳамда бошқа хорижий мамлакатлар газета ва журналларининг мухбирларига турли вақтларда берган интерв ью лари да жамланган. Шоҳ тузумининг ўзига хос хусусиятларидан бири шоҳ шахсининг юқорига кўтарилиши эди. Монархия узлуксиз миллий анъана деб таърифланди. Расмий назариётчилар фикрича, монархия ғояси «миллат табиатининг ажралмас қисми ва Эрон монархиясининг асосий анъаналаридан бўлиб қолди». Шоҳ ва расмий мафкурачиларнинг исломга муносабатлари ҳақида алоҳида тўхталиб ўтиш лозим. Шоҳ билан шиа руҳонийлари орасидаги муносабатлар оддийгина эмасди. Шоҳ ўзининг «Менинг ватанга хизматим», «Оқ инқилоб» асарларида ва дастурий чиқишларида жуда кўп марта шиалик давлат дини эканлиги ҳақида гапирилган Эрон конститу ц иясидан ц итаталар келтирди. Аммо шоҳ руҳонийларнинг диний ва дунёвий ҳокимиятнинг бўлинмаслиги ҳақидаги ислом қонуни асосида сиёсатга аралашишларига йўл қўймасди. У «Шоҳ – Худонинг ердаги сояси» деган шиорга урғу берарди. Шоҳ ўзи ўтказаётган ислоҳотни ислом қонунлари билан асослашга ҳаракат қилди. Исломни модернистик талқин қилишга йўл берган бир қатор мафкурачилар исломдан узоқлашиш, айниқса, шаҳар аҳолиси орасида кузатилаётганлиги ҳақида куйиниб гапира бошладилар.

Дунёвий ҳукуматнинг руҳонийлар фаолиятига аралашувига рози бўлишга мажбур бўлган шиа мафкурачилари мусулмонларга ўз таъсирларини йўқотмаслик учун «диннинг ҳукуматга тўла бўйсуниши»ни тугатишга ҳаракат қилдилар. 60-йилларнинг бошларида Теҳронда Оятуллоҳ Мутаҳҳарий бошчилигида ислом диний жамияти («Анжуман-и диний») ташкил этилди. Мутаҳҳарий ўша даврда Теҳрон университети қошидаги «Сипоҳсолор» мадрасасида илоҳиётдан дарс берар эди. Маориф вазирлиги томонидан тасдиқланган ислом бўйича маъруза ўқиш учун мўлжалланган расмий дастурдан норози бўлган Мутаҳҳарий ва унинг уламолардан ҳамда исломий кайфиятдаги дунёвий зиёлилардан иборат тарафдорлари мусулмон илоҳиёти бўйича оммавий маърузалар курсини Теҳрондаги Шемирон деган жойдаги махсус мўлжаллаб қурилган уйда ўқий бошладилар. Маърузалар ўз атрофига катта оммани жалб этди. Унга барча даражадаги руҳонийлар: илоҳиётчи бўлган ва бўлмаган талабалар, профессор ва ўқитувчилар, ижтимоий ва сиёсий намояндалар қатнашдилар. Кўпинча тортишувга айланиб кетадиган бу маърузаларни оятуллоҳ Биҳиштий, Толиқоний, Мулла Ғаффорий, Маҳдий Бозаргон ва бошқалар ўқир эдилар. Кейинчалик маъруза матнлари уч жилдлик умумий «Гўфтар-и моҳ» («Ойлик хабарлар») номи остида босмадан чиқарилди. «Анжуман-и диний» жамиятининг фаолияти икки ярим йил давом этди. «Гўфтар-и моҳ» сонларида босилган маърузалар Қум ва Машҳад руҳонийлари ва мадраса талабаларига тарқатилди. Эрондаги шиалик диний институтларининг фаолиятларини таҳлил қилишга ҳаракат қилган ва илоҳиётни ўқитишга ўзгаришлар киритишни таклиф қилган илоҳиётчиларнинг асарлари алоҳида эътиборга эга бўлдилар. 1967 йилда Қумда юзага келган ҳукуматга қарши оммавий қўзғалишдан кейин шоҳ барча илоҳиётчиларнинг оммавий чиқишларини тақиқлаб қўйди. Шунга қарамай, «Гўфтар-и моҳ» сонларида Эрон диний институтларидаги мавжуд шиалик кон ц еп ц иялари ва ҳолатларини таҳлил қилишга ҳаракат қилган муаллифларнинг мақолалари чоп этишда давом эттирилди.

Кўпчилик шиа руҳонийлари диний ва дунёвий ҳокимиятнинг ажралмас эканлигини ёқлаб чиқдилар. Аммо бунинг татбиқ этилишида уларнинг фикри доимо бир жойдан чиқавермас эди. 60-70-йилларда фаолият кўрсатган шиа руҳонийларини ғоявий жиҳатдан анъаначилар, фундаменталистлар ва модернистларга бўлиш мумкин. Бу уч оқим тарафдорлари ҳам давлатни бошқаришда асосий масъулият руҳонийларнинг елкасидадир деган фикрда эдилар. Диний ва сиёсий ҳукуматнинг ажралмас эканлиги назарияси тарафдорлари орасида энг катта нуфузга эга бўлгани Жамолиддин ал-Афғонийдир. Шиа назариётчилари исломни ислоҳ қилишга турлича баҳо бердилар. Масалан, шиа воизи фалсафий исломдаги ҳар қандай ислоҳотларни рад этади. Унинг таъкидлашича, ислом қонунлари «юқоридан нозил қилинган», шунинг учун ҳам фақат диний ҳокимият бўлиши керак, бошқарувнинг халқ ҳокимияти ва демократик усуллари ҳақида сўз бўлиши мумкин эмас. 1971 йил октябрь ойидаги Эрон монархиясининг 2500 йиллигини нишонлаш байрами руҳоний оппози ц иясини қўзғатиб юборди: Эрон аҳолиси орасида ноқонуний варақалар тарқатила бошланди. Уларда Хумайний мусулмонларга бу байрамни «очиқ шармандалик» деб эълон қилди ва мусулмонларни қонли зулмга қарши қўзғолон қилишга чақирди. Шоҳга Қум, Машҳад, Исфаҳон, Шероз, Табриз, Кирмон, Қазвин, Кучан, Хумайндаги толиблар, мударрислар, мужтаҳидлар, оятуллоҳлар ва муллалар томонидан норозилик телеграммалари кела бошлади. Мутаҳҳарий, Руҳоний, Широзий каби бир қатор нуфузли оятуллоҳларнинг мактублари нашр этилди. Улар ўз мактубларида монархиянинг 2500 йиллигини нишонланишини «XX асрнинг буюк комедияси» деб атадилар. Оятуллоҳ Хумайнийнинг сўзлари фатво сифатида қабул қилиниб, хусусан, Қум ва Машҳадда яшайдиган шиа руҳонийлари бу байрамни рад этдилар. Оятуллоҳ Хумайний Эрондан қувилиб муҳожирликда яшаган ва шоҳ томонидан «ўзини руҳоний қилиб кўрсатаётган қаллоб» деб эълон қилинган бўлса-да, у шиалар учун буюк оятуллоҳлигича қолди.

70-йилларда Қум шоҳи ва ҳукуматига қарши чиқишлар қатағонлар билан бирга борди. Бу нарса руҳонийларнинг ҳукумат ишларига аралашишларига йўл очиб бермаётганлигидан дарак берарди. Оятуллоҳ Хумайний муҳожирликда яшаб, шоҳга қарши жанговар гуруҳларнинг қўллаб-қувватлашига таянди. У «Федоён-е халқ» ва «Мужтаҳидин-е халқ» ташкилотлари билан алоқалар ўрнатди. Айнан ана шу икки ташкилот 1979 йил февралидаги инқилобда Эрон халқига аксилинқилобчиларга қарши курашда асосий ёрдамни кўрсатди. Натижада Хумайний уларни шафқатсиз таъқиб қила бошлади. 1978 йилнинг бошидаёқ у огоҳлантирган эдики, исломий ҳаракатларнинг мақсади қандайдир гуруҳ ёки партиянинг мақсадларидан юқори туради, зеро, бу ҳаракатларнинг асосий мақсади ислом давлатини қуришдир. 1978 йилнинг кузида исёнчилар шоҳ томонидан бешафқат жазоланганларидан кейин халқ қўзғалонлари оммавий тус олди. Бундай чорага жавобан бутун Эронни қамраб олган монархия, империализмга қарши умумхалқ қўзғолони даражасига кўтарилган ҳаракат юзага келди. Бу қўзғолоннинг вужудга келишига 1978 йил «Иттилоот» газетасида ахборот ва туризм вазирининг Хумайнийга қарши, уни ҳақоратловчи сўзлар билан чиқиши сабаб бўлди. Бу нашр шиа руҳонийларида қарши реак ц ияни уйғотиб юборди. 1978 йилнинг кузида Эрон сайёрамизнинг энг қайноқ нуқталаридан бири бўлиб қолди. Обадондаги нефтни қайта ишлаш заводида, Ҳарқ оролидаги нефтни денгиз нефт портида ўн минглаб ишчилар иш ташладилар. Ҳукуматга қарши намойишларда Теҳрон университети талаба ва мударрислари, Эрон пойтахти ва бошқа шаҳарларидаги кўплаб корхоналарнинг ишчилари қатнашиб, барча сиёсий маҳбусларни озод қилиш, ўқув юртлари устидан қўйилган поли ц ия назоратини йўқ қилишни талаб қилиб чиқдилар. Халқ чиқишлари ва намойишлари шу даражага етдики, ҳукумат 1978 йилнинг 7 сентябрида Эроннинг 12 катта шаҳарларида ҳарбий ҳолат эълон қилишга мажбур бўлди. Тақиқлашларга қарамай, 8 сентябрда

пойтахтда янги намойишлар юзага келди. Намойишчилар ҳарбий ҳолатни бекор қилиш ва шоҳнинг ўз мансабидан кетишини талаб қилдилар. Халқ ва поли ц ия орасида кескин тўқнашувлар бўлиб ўтди. 8 сентябр куни Эрон халқи томонидан «Қора жума» деб эълон қилинди. 1979 йил 1 февралда 15 йиллик қувғиндан сўнг Оятуллоҳ Хумайний Эронга қайтди. Мамлакатда қўшҳокимият вужудга келди: Шоҳпур Бахтиёрнинг ҳукумати билан бир вақтда Хумайний томонидан Фран ц иядан қайтганидан сўнг тайинланган М. Бозаргон бошчилигидаги Вақтли инқилобий ҳукумат фаолият кўрсата бошлади. 1979 йил 11 февралда бутун мамлакатга ёйилган Теҳрон қуролли қўзғолони бошланди. Унда «Фидоийон-и халқ» ва «Мужтаҳидин-и халқ» ташкилотлари фаол қатнашди. Шоҳ томонидан қўйилган Ш. Бахтиёр ҳукумати ағдарилди ва мажлис тарқатиб юборилди. Шу дақиқадан бошлаб Бозаргоннинг Вақтли инқилобий ҳукумати ижрочи ҳукуматга айланди. Аммо ҳақиқий раҳбарлар – Оятуллоҳ Хумайний, Биҳиштий, Мутаҳҳарий, Мунтазирий, Толиқоний, Халхолийлар эдилар. 1979 йил 1 апрелда умумхалқ референдуми ўтказилганидан кейин монархиянинг ағдарилганлиги ва Эрон ислом Республикасининг ташкил этилганлиги эълон қилинди. Хумайний буни «Худо томонидан Эрон халқига берилган улуғ неъмат» деб баҳолади. У ўз қароргоҳини аввал Қум шаҳрида, кейинчалик эса Теҳронда белгилади. Жануби-Шарқий Осиё . Бу минтақага исломнинг кириб келиши бошқа мусулмон ўлкаларидагидан фарқли ўлароқ, нисбатан тинч кечди. Бу жараён бир неча ўн ва ҳатто юз йилликларга чўзилди. Ислом давлатлари – Араб давлати вужудга келган ўша даврда араб қўшинлари бу ерларга келмаган бўлсалар-да, биринчи араб савдогарларидан иборат аҳоли пунктлари бу минтақада VII-VIII асрлардаёқ пайдо бўлган эди. Бундай пунктлар Арабистон ярим оролини Узоқ Шарқ ва Жанубий Осиё билан боғлайдиган серқатнов денгиз йўллари бўйида пайдо бўлди. Айнан ўшалар ислом динини мазкур ўлкаларда тарқатишда катта роль ўйнадилар.

Бу минтақага исломни олиб киришда араблардан ташқари ҳинд, форс ва хитойлик савдогарларнинг хизматлари ҳам катта бўлди. Савдогарлар ушбу минтақанинг турли бурчакларида улар асос солган савдо марказларининг кўпчилиги ҳозирги кунгача мавжуд бўлиб, улар диний фаолият марказлари сифатида маҳаллий мусулмонларни ташқи ислом олами билан боғлаб туради. Бу ер лар га ислом нинг ноараблар томонидан киритилиши ўзининг муайян таъсирига эга. Минтақадаги ислом ўрта асрларда Арабистонда мавжуд бўл ган ислом кўринишидан фарқ қилиб, унда маҳаллий анъана лар , ҳинд, форс ва бошқа миллат ларнинг урф-одат лар и аралашиб кет ган . Ислом динини маҳаллий аҳоли орасида биринчи бўлиб Малакка ярим оролининг соҳил минтақалари ва Суматра оролининг шимолий қисмида яшовчи халқлар қабул қилдилар (XI-XIII асрлар). Натижада XV асрда тараққий этган Малакка Султонлигидан чиққан дин тарқатувчи савдогарлар ўз фаолиятларини кенгайтириб юбордилар. XV-XVII асрларда Ява, Бруней, XV-XVI асрларда Ғарбий Суматра, XV асрнинг иккинчи ярмида Патани, XIV-XV асрларда Сулу ва Минданао, XV-XVIII асрларда Аракана аҳолилари исломни қабул қилдилар. Янги дин Ява орқали Жанубий Суматрага (XVIII- XIX асрлар), Жанубий Калимантанга (XVI-XVII асрлар), Ғарбий Суматра орқали Сулавесига (XVII аср) кириб келди. Минтақада исломлашув жараёни ҳозирги кунгача давом этмоқда. Айниқса, исломни оммавий тарзда қабул қилиш Сабах ва Саравакнинг энг ичкари минтақаларида юз бермоқда. Аммо ислом дини турли жойларда мусулмонларнинг маиший ва маънавий ҳаётларига бир хилда кириб бораётгани йўқ. Турли халқлар, ва ҳатто, турли районлардаги исломнинг кўриниши бир-биридан фарқ қилади. Исломга энг қаттиқ берилган халқлар бу илгари даъватчилар сермаҳсул фаолият олиб борган районлардир. Ява, Суматра, Араканада ислом аввалги динлар – ҳиндуизм ва буддизмга дуч келди ҳамда улар билан бирга мавжуд бўлиб, ўзига хос кўринишни олди. Минтақада мусулмон жамоаларининг шаклланиши маҳаллий тарихнинг суронли ўзгаришлари даврига тўғри келди. Илгари қудратли ҳисобланган

Тямпа (XV аср), Малакка ва Мажапахита (XVI аср) давлатлари қулади ҳамда минтақага Португалия, Испания, Голландия, Англия, Фран ц ия мустамлакачилари кириб кела бошлади. Бу даврда ҳали ислом давлатчилиги мустаҳкам илдиз отмаган эди, шунинг учун ҳам ўзга ерлик босқинчиларнинг бу ерларга кириб келиши мусулмонлар учун жуда сезиларли бўлди. Масалан, исломлаштирилган Тямпа ерларида аввал В ь етнам, XIX асрда Фран ц ия қўшинлари томонидан босиб олиниши юқори мансабларни эгаллаган мусулмон руҳоний ва илоҳиётчиларига қаттиқ зарба берди. Қулаган Тямпа давлатидаги саноқли олий табақали оилаларгина қўшни Кхмер қироллигидан бошпана топдилар. Аммо бу қироллик ҳам XIX асрнинг иккинчи ярмида Фран ц ия қўлига ўтди. Жануби-Шарқий Осиёнинг мустамлакачилар ўртасида бўлиб олиниши илгариги ички минтақавий ўзаро алоқалар йўлида мустаҳкам тўсиқлар пайдо қилди. Шунинг билан бирга кўпгина маҳаллий мусулмон жамоаларини христиан мустамлакачилар томонидан ташқи дунёдан тўсиб қўйиш бошланди. Аммо баъзи алоқа йўллари сақланиб қолди. Масалан, ҳажга бориш, Нақшбандийа, Қодирийа каби суфийлик ҳаракатларининг фаолияти давом этди. Жануби-Шарқий Осиёда ислом ислоҳотчилик ҳаракатлари ғарбдаги ана шундай ғоя ва ҳаракатлар таъсири остида XIX аср охирлари ва XX аср бошларига келиб, аввало, Сингапур, Малайзия ва Индонезияда жонлана бошлади. Кейинчалик улар қаторига яваликлар, минангкабауликлар ва бирмаликлар қўшилдилар. Улар, асосан, исломни замонавий фан-техника ютуқларига мос равишда қайта кўриб чиқиш, диний эътиқодга оид асарлар фақат араб тилида эмас, балки маҳаллий тилда ҳам бўлиши лозимлигига кўпроқ эътиборни қаратишди, мустамлакачиларга қарши кураш ғоялари уларнинг фаолиятларида унчалик сезилмади. Ҳар доимгидек, ислоҳотчилик чиқишлари диний-ақидавий масалаларни қайта кўриб чиқиш ва исломга янгича қарашни тарғиб қилди.

«Мусулмон миллатчилиги»га чақирувчи даъватчиларнинг таъсирига кўпроқ индонезияликлар берилдилар. XX асрнинг иккинчи ўн йиллигидаёқ улар мамлакатда биринчи бўлиб Индонезиянинг миллий қайта тикланиши учун кураш байроғини кўтарган «Сарекат ислам» оммавий ташкилотини туздилар. Х. Чокроаминото бошчилигидаги «Сарекат ислам» ташкилоти со ц иализмга ўхшаш таълимотни – «халқ давлати» кон ц еп ц иясини ишлаб чиқди. Унга кўра давлат халқ қўлида бўлиб, уларнинг вакилларидан тузилган армия томонидан қўриқланади. У «Ғарб демократияси»ни қатъиян қоралади. Аммо мустамлакачилардан озод бўлган мамлакат коммунистлар қўлига ўтиб қолишидан хавфсирар эди. 20-30-йилларда Агус Салим бошчилигидаги «Сарекат ислам» намояндалари «мусулмон со ц иализми» ҳақида гапира бошладилар. Улар исломий мусаффолик, тақводорлик, қонунга итоаткорликка чақирдилар. Шу билан бирга, улар фуқаро озодлиги, сайловлар, сиёсий мустақилликни ёқлаб чиқдилар. «Сарекат ислам» ички келишмовчиликлар натижасида бир неча йўналишларга бўлиниб кетди. Явада 1926 йилда консерваторлар томонидан «Наҳдат ал-уламо» номли бирлашма ташкил этилди. Бирмада 20-30-йилларга келиб ислоҳотчиларнинг қатори маҳаллий намояндалар билан кенгая бошлади. Улар орасида иккига бўлиниш юз берди. Улардан либерал-консерватив доиралар Ҳиндистонга содиқлик ёки панисломизм мавқеини эгаллаган бўлсалар, радикаллар мустақил Бирма ғоясига содиқ қолдилар. Бундай ҳолатдан фойдаланган англияликлар икки ўртада низо чиқариб, тўқнашувларни юзага келтирдилар. Ҳозирги даврда ислом фақатгина Брунейда расмий давлат дини сифатида тан олинади. Бу ерда мусулмонлар аҳолининг 63% дан кўпроғини (85 минг киши) ташкил қилади. Минтақада энг кичик ҳисобланган Бруней мусулмон жамоаси ўз юртида кўпчиликни ташкил этади. Уларнинг асосий қисми малайзияликлар, лекин араблар ва ҳиндлар ҳам бор. Бруней аборигенлари (кадазанлар, кедаянлар, ибанлар, меланау ва ҳ.к.) яқин замонларгача

анимистик эътиқодлар устувор эди. Ҳозирда эса улар фаол равишда ислом ва христиан динларига жалб этилмоқда. Мамлакат конституцияси исломдан бош қ а дин ларга эътиқод қилиш эркинлигини тан олади. Аммо бунда бошқа дин вакиллари тинчлик ва келишувчилик асосида яшашлари шарт қилиб қўйилади. Яна унда бош вазир ва вилоят ҳокими шофиъийлик мазҳабидаги мусулмон бўлиши ва султон ҳузурида ислом ишлари бўйича маслаҳатчи – муфти туриши керак деб кўрсатиб қўйилган. Ҳукумат 1955 йилда чиқарган ва 1960 йилда тўлдирилиб тасдиқланган қарорга кўра, муфти Бруней диний кенгашининг ишини бошқаради. 5,5 млн. мусулмони бўлган (аҳолининг 44%) Малайзиянинг фақат Ғарбий Малайзия вилоятларидагина ислом дини давлат мақомига эга бўлди. 60- йилларнинг охирларида Ғарбий Малайзия мусулмонларининг кўпчилигини малайзияликлар ташкил этар эди. Улар орасидаги араб ва ҳиндлардан иборат мусулмонлар катта нуфузга эга эдилар. Мусулмон бўлмаганлар орасида кўпчиликни (аҳолининг 35% дан кўпроғини) даосизм, буддизм, конфу ц ийчилик динларига эътиқод қиладиган хитойликлар ташкил қилганлар. Ғарбий Малайзияда яшовчи семанглар, сенойлар, жакунлар анимизм динига эътиқод қиладилар. Шарқий Малайзия вилоятларида мусулмонлар озчиликни ташкил қиладилар: Саравакда улар 23,4 % (174 минг)ни, Сабахда 37,9 % (117 минг)ни ташкил этадилар. Уларнинг асосий қисми малайзияликлар бўлиб, улар орасида кадазанлар, баджаолар, клемантанлар, меланаулар ва бошқа миллат вакиллари ҳам бор. Малайзия Федера ц иясининг конституциясида ва Малайзия Федера ц иясида конфессионал асосдаги айирмачиликни тақиқловчи моддалар мавжуд. Шунингдек, мусулмонлар орасида бошқа динга ёки исломнинг суннийликдан бошқа йўналишларига тарғибот олиб бориш қаттиқ тақиқланади. Яна шу нарса таъкидланадики, ҳар бир расман тан олинган диний жамоа ўзининг шахсий мулкидан бемалол фойдаланиб, ички ишларни олиб боришлари, хайрия, миссионерлик ташкилотларини ва ўқув юртларини

таъсис этиши, қонунга мувофиқ равишда уларда иш юритишлари мумкин. Давлат муассасалари диний ташкилотларнинг ишларида молиявий ҳамкорлик қилишлари, шу билан бир вақтда уларнинг даромад ва харажатларини назорат қилишлари мумкин. Мусулмонларнинг руҳоний раҳбарлари вилоят султони сифатида, монархия асосидаги тузум мавжуд бўлмаган жойларда эса улар давлатнинг энг юқори раҳбари сифатида тан олинади. Вилоят раҳбарларининг асосий вазифаси шариат қонунларининг бажарилишини назорат қилишдан иборат. 1963 йилда Саравакда қабул қилинган конституцияда шундай модда мавжудки, ислом дини ишлари бўйича маҳаллий кенгашнинг уч аъзоси вилоятнинг олий маъмуриятига кириши шарт. Сабах ва Саравак ҳокимлари маҳаллий мусулмонларга федерал ҳукумат томонидан молиявий ёрдам бериш ҳуқуқига эга. Ислом давлат дини деган қонун Малайзиянинг бу икки вилоятларига татбиқ этилмаган. Бу қонун Сингапурга ҳам жорий этилмаган. Сингапур мусулмон жамоаси этник жиҳатдан Ғарбий Малайзия билан бир хил, аммо сон жиҳатдан камроқ (345 минг киши ёки аҳолининг 15%). Унинг асосий қисмини малайлар, оқсуякларнинг асосий қисмини эса араблар ва Ҳиндистонликлар ҳамда арабларнинг малайлар билан аралаш никоҳидан туғилган метислар ташкил этади. Мусулмонлардан кейинги ўринда конфуцийчилик, буддизм, даосизм ва ҳозирда христианликка эътиқод қиладиган хитойликлар турадилар. XX асрда давлат ва дин муносабатлари бир неча бор ўзгарди. Филиппин, Шарқий Малайзия, Жанубий В ь етнам, Сингапур ва Бирма (Мьянма) қонунчилигида давлатнинг динга муносабати ўндан беш ҳолатда секуляристик (давлат ва динни ажратиш) табиатга эга бўлди. Бруней ва Ғарбий Малайзияда (хусусан, Малай штатларида) ислом давлат дини эди. Камбоджа ва Таиландда давлат дини деб буддизм қабул қилинган, аммо биринчи ўринда виждон эркинлиги ҳақидаги қонун эълон қилиниб, ундан кейингина диний эътиқод билан келишувчилик тан олинган. Индонезиядаги

вазият ўзининг шаклини осонгина ўзгартирувчанлиги билан ажралиб туради. Натижада бу давлатни секуляр деб ҳам, диний деб ҳам аташ мумкин. Дин ва давлат муносабатлари. Камбоджада мусулмон жамоаларининг ишига ҳукумат аралашмайди. Улар кўпроқ буддизмга эътиборни қаратадилар. Аммо кул ь т ишлари вазирлиги исломни ўз оталиғига олган. Жанубий В ь етнамдаги тям мусулмонлари Сайгон тузуми остида узоқ вақт ҳақ-ҳуқуқлари чекланган ва камситилган ҳолда эдилар. Фақатгина 60- йилларнинг бошларига келиб В ь етнам мусулмонлари ташкилоти тузилишига рухсат берилди. Селангор, Паханга, Негри Сембилан, Малаккада ислом динига маҳаллий мажлиснинг буйруғи билан ўтилди. Селангорда фақат қозининг ёзма рухсатномаси билангина исломдан таълим бериш мумкин эди. Кедах, Перлис, Келантан, Паханга, Негри Сембилан, Пенангада ҳам ҳуқуқни мажлис белгиларди, аммо Тренгануда эса диний департамент белгиларди. Бу ерда масжидларда исломдан бошқа динга тарғибот ишларини олиб борганлар, Селангор, Келантан, Негри Сембилан, Кедах, Перлис, Пахангда ислом динини бузганлар ва саҳна асарларида Қуръондан оят келтирганларга нисбатан жарима – қамоқ жазоси белгиланди. Барча қонунбузарликлар махсус назоратчилар томонидан ҳисобга олиб бориларди. Улар поли ция билан ҳамкорликда жиноятчиларни жазолар эдилар. Тренгану ва Келантанда – 1915, Перлисда – 1930, Жохорда – 1934, Негри Сембиланда – 1957, Саравакда – 1967 йилдан бошлаб закот бермаганларни жазолай бошладилар. Бир қатор вилоятларда жума намозига келмаганлар ва рўза тутмаганлар жаримага тортилдилар. Перакда ислом ишлари ва Малайзия одатлари бўйича департамент «фикрни чалғитиб, хаёлни бузадиган» кийим кийишни деярли тақиқлаб қўйганди; бундай кийимлар қаторига европача тикилган шим ва юбкалар кирарди. XX асрнинг ўрталарида Камбоджа ва Брунейда диний ҳолат нисбатан барқарор эди. Биринчи ҳолатда мусулмонлар ҳукумат назаридан четда қолган бўлсалар, иккинчи ҳолатда эса, мусулмонлар анъанавий ислом

қонунларини сақлаб қолиш учун диққат марказида бўлдилар. Жануби- Шарқий Осиёдаги қолган мамлакатларда маҳаллий мусулмон жамоалари муаммоларига ёндошувда доимий ўзгаришлар юз бериб турди. Бу ўзгаришларга – бир томондан – диний, иккинчи томондан – этник ва ижтимоий тараққиёт муаммоларини ҳал қилишдаги икки томонлама боғлиқлик сабаб эди. Давлатлардаги мусулмон жамоаларга муносабат уларнинг конфессионал кўпчиликни ёки озчиликни ташкил этишларига қараб ҳар хил бўлди. Минтақада мусулмон ғоявий оқимларининг ривожланиши, одатда, ислоҳотчилик ҳаракатлари анъанавий исломдаги асосий таълимотларга дунёвий таълимотларни ҳам илова қилишдан бошланади. Филиппинлик пешқадам ислоҳотчилардан бири Алунан Глангнинг таъкидлашича, бунинг натижасида ҳаётдаги икки соҳа орасида қатъий чегара белгиланади. Бу икки соҳадан биринчиси – динни ўз ичига оладиган маънавият, иккинчиси – сиёсат, иқтисод, жамият ва маданиятни ўз ичига оладиган дунёвий соҳадир. Ислоҳотчиликда дунёвий ишларнинг муҳимлигига асосий аҳамиятни қаратиш билан бирга имон, савоб тушунчалари ҳамда ижтиҳод, ижмоъ ва тавҳид тамойилларини ўзига хос равишда талқин қилина бошланди. Ислоҳотчилар ислом таълимотини ва мусулмонлар эътиқодини бузадиган кейинчалик тўқилган сохта ҳадислар, пайдо бўлган бидъатлар борлигини рўкач қилиб, тақлид услубини танқид қилиб чиқдилар. Мавжуд ҳолатдан чиқишнинг бирдан-бир йўли – «ижтиҳод эшиклари»ни очиш ва ижмоъга асосланган ҳолда ислом дини меросини қайта кўриб чиқишда деб билдилар. Уламоларнинг биргаликда қабул қилган фикрларини қонуний деб тан олинишига асосланган бу қоида ислоҳотчиларга ўз ғояларини қонунийлаштириш учун керак эди. Ислоҳотчилар, ўз фикрларича, барчанинг кўнглидаги ягона фикрни олға сурардилар. 60-йилларнинг ўрталарида, хусусан, ҳиндихитойлик модернистлар малаялик ҳамфикрлари олдида тақлидга қарши кураш йўлида ижмоъдан фойдаланиш масаласини кўтардилар. Бунга жавобан улар тўла қўллаб-қувватланишга эришдилар, яна

унга қўшимча равишда икки-уч ўн йилликлар олдин Индонезия, Малая ва Сингапурдан чиққан ислоҳотчилик бўйича салафлари ижмоъ тамойилига асосланган ҳолда тақлидга қарши курашганликлари ҳақидаги маълумотни олдилар. Эндиликда савобга эришиш учун фақатгина диний вазифаларни амалга ошириш эмас, балки ўз фаровонлиги йўлида меҳнат қилиш, оила, жамият, халқ, миллат, бутун «ислом олами»нинг тараққиёти учун ҳаракат қилиш ҳам лозимлиги уқтирилди. Малайзиялик Абу Бакр Ҳамзанинг ёзишича, савоб ишлар билан мустаҳкамланмаган имон ўликдир. Бу дунёдаги ҳаёт нариги дунё ва жаннатдаги ҳаёт учун «ҳосил етиштириладиган зироатгоҳ» деб қаралди. Тавҳидни талқин этишда мутлақо дунёвий мақсадлар илгари сурилди. Мустамлакачилик даврида бу ғояга мустамлакачиларга қарши кураш мақсадида суянилган бўлса, мустақиллик дарида эса ёш давлатларнинг мустақил тараққиётига четдан иқтисодий аралашувни қоралаш мақсадида унга асосланилди. Сингапурлик машҳур ислом дини вакили профессор С. Нагиб Алатаснинг фикрича, тавҳид мусулмонларнинг империалистик экспансия қаршисида бирлашишларини билдирарди. Унинг таъкидлашича, тавҳид ғояси мусулмонлар устидан ягона Худонинг ҳукмрон эканлигидан келиб чиқади. Худди ана шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, брунейлик Аванг Бадаруддин шундай фикрни илгари сурди: тавҳид шуни англатадики, «ҳеч қандай одам ёки халқ Аллоҳнинг дини устидан яккаҳокимлик қилиш ҳуқуқига эга эмас » . Янада ойдинлаштириладиган бўлса, бу фикр Брунейдаги араб саййидлари ва ҳинд шайхларига қаратилган эди. Чунки улар ўзларининг диний мансабларидан турли бизнес соҳаларида ўз рақибларига қарши юқори имтиёзларга эга бўлиш учун фойдаланардилар. Ислоҳотчилик ҳаракатлари натижасида 40-50-йилларга келиб минтақадаги кўпгина мамлакатлар мустамлакачиликдан озод бўлдилар, аммо улар орзу қилганларидек ислом давлати ўрнатилмади.

Янги озод бўлган мамлакатларда икки хил кайфиятдаги кишиларнинг кураши кетди: улардан бири мустамлакачилик асоратларини тезроқ тугатиш пайида бўлсалар, иккинчилари эса тезроқ ҳокимиятга эришиш фикрида бўлдилар. Юқорида айтилганлардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, минтақада фаолият олиб борган ҳар қандай ислоҳотчилик ҳаракатлари давлатчилик ҳақидаги таълимотларни ҳам ўз ичига олмай қолмади. Бошланғич босқичда, бойликка, дунёга берилишга қарши бўлган ислоҳотчилик кайфиятлари кейинчалик капитал тўплаш, ҳаётнинг дунёвий соҳаларини ривожлантириш лозимлигига урғу беришга қаратилди. Эндиликда, ўрта асрлардагидан фарқли ўлароқ, мусулмоннинг вазифалари орасига мамлакат тараққиёти учун хизмат қилиш ва шу йўл билан имонини мустаҳкамлаш қўйилди. Ислом ислоҳотчилари эндиликда ўзлари ва ўз оилаларини моддий томондан яхшилаб таъминлашдан бош тортганларга қарши жиҳод эълон қилдилар. Коммунистик тузумга қарши ислоҳотчилар шундай фикрни илгари сурдилар: «Мусулмонлар худосиз жамиятда яшаганларидан кўра оч яшаганлари афзал». «Ислом иқтисодиёти» ҳам турлича талқин этилди. Масалан, С. Ҳусайн Алатас ишлаб чиқаришнинг техник базасини кенгайтириш, саноатлаштириш, иқтисодий имкониялардан унумли фойдаланиш ва хўжалик фаолиятини режалаштиришга асосий ўринни берди. С. Ҳусайн Алатаснинг бу фикрлари унинг инглиз тилида чоп этилган асарларида келтирилганди. Аммо маҳаллий тилдаги ишларида эса, у биринчи ўринда шариат талабларини бажариш лозимлиги, ана шундагина тараққиётга эришиш мумкин эканлиги ҳақида ёзар эди. Сингапур университетида иқтисодиёт фанларидан дарс берадиган Ашарий Заҳрий ҳам ислом қоидаларига сўзсиз амал қилиниши лозимлиги ва бу йўл билан капитализмга қарши тура олиш мумкинлиги ҳақида гапирар эди. Унинг ёзишича, капитализм йўли бойларнинг бойишига ва камбағалларнинг қашшоқлашувига олиб келади. Бундан ташқари,

Абдураҳмон, Али Аҳмад, Али Абдуллоҳ, Буйон Одил, Ражо Асмон Ражо Исмоил ва шу каби учинчи гуруҳ вакиллари эса, капитализм моддий жиҳатдан бойиб, маънавий жиҳатдан қашшоқлашувга сабаб бўлади деб таъкидлардилар. На Сингапур, на Малайзия «ислом иқтисодиёти»нинг маҳаллий вариантлари кўплиги жиҳатидан Индонезиядан ўтиб кета олмадилар. Улардан баъзилари «ислом со ц иализми» ҳақида гапирсалар, баъзилари капиталистик ёки коммунистик тараққиёт йўли афзаллигини ёқлаб чиқдилар. Келтирилган мисоллардан шу нарса маълум бўладики, XX аср ўрталарида Жануби-Шарқий Осиёдаги иқтисодиётнинг тараққиётида ислом омили жуда катта эди. Бу омил вазият ва даврга қараб ислоҳотчилар томонидан турлича талқин этилар эди. Мутлақо ижтимоий масалалар ислоҳотчилар томонидан ишлаб чиқилган диний-ақидавий, иқтисодий, хусусан, сиёсий масалалар билан чамбарчас боғлиқ эди. Улардан қолоқликдан тараққиётнинг замонавий даражасига кўтаришга қаратилган расмий сиёсат муҳим аҳамиятга эга эди. Сиёсатнинг бундай йўналтирилиши жамият дунёқараши ва янгиликни қабул қилишига эътиборни қаратишни ҳам ўз ичига олмай қолмасди. Бир қатор ислом намояндалари Муҳаммад пайғамбарни «биринчи со ц иалист», исломни эса «со ц иалистик» дин деб талқин этдилар. XX асрнинг ўрталарида Индонезия икки марта: 40 йилларнинг ўрталари ва 60-йиларнинг бошларида «мусулмон со ц иализми» ғоясининг фаоллашувини бошдан кечирди. Малайзия ва Сингапурда бундай жараён 60-йилларнинг иккинчи ярмида, Филиппинда эса 60-йилларнинг охири ва 70-йилларнинг бошларида кузатилди. Натижада «со ц иалистик» бўёққа бўялган бир неча хил ислоҳотчилик таълимотлари пайдо бўлди. Рустам Арозал каби баъзи назариётчилар марксизмнинг ижтимоий асослари билан исломнинг ижтимоий асослари орасида бир хиллик бор деб таъкидладилар. Аммо бу назариётчиларни либерал мафкурачилар билан ижтимоий ҳаётни тартибга солишда ислом динини мутлақлаштириш,

диндорларга нисбатан ижтимоий сокинлик ва синфий кураш назариясини инкор этиш яқинлаштирган бўлса, ҳозирги даврдаги жамият турмушини нобоп деб баҳолаш, уни илк ислом тартиблари асосида қайта қуришга чақириш, шу билан бирга, «мусулмонча тенглик, биродарлик ва адолат»га мувофиқ талқин этилган анъанавий-одат (готонг-ройонг) ва «оилавий бирдамлик» (кекелуарган) билан ҳамкорлик қилишга таяниш уларни бир- биридан ажратиб турар эди. Жуда озчилик жамиятда аёлнинг тенг ҳуқуқли эканлигини ёқлаб чиқдилар. Улар қаторида бирмалик Сурма, сабахлик Саййид Исмоил, Ғарбий Малайзия вилояти Келантандан Абу Бакр Ҳамзалар бор эди. Янгича ижтимоий тузум шаклларининг вужудга келишида аёллар масаласи иккинчи ўринда турар эди. Хамка ижтимоий организмни инсон организмига ўхшатади, бу аъзолардан ҳар бири бошқаларининг ҳаёт кечиришлари учун хизмат қилади. Унинг айтишича, ҳар ким ўз ўрнини эгаллаб, жамиятдаги вазифасини тўла адо этишдан бош тортмасагина тўла адолат қарор топиши мумкин. Хамка инсон агар ўзи, болалари, аёли, дўстлари, қўшнилари, ватандошларига нисбатан адолатли бўлса, жамиятда адолат ўз-ўзидан қарор топади, деган фикрни жуда кўп такрорларди. Мусулмонлар ўзаро тенгдирлар, чунки улар «Аллоҳнинг қуллари»дирлар. «Демократик мамлакат»да эса кишилар ўз ўринларида туриб юқорилаб кетишлари мумкин, аммо бундай тақдир ҳаммага ҳам насиб этавермайди, деган сўзлар билан демократияни танқид ҳам қилиб ўтди. Аёлнинг жамиятдаги камситилган ҳуқуқини ҳимоя қилиш йўлида Бурҳониддин ал-Ҳилмий, Азиз Тоиб ва Усмон ал-Муҳаммадий бошчилигидаги радикаллар қатъий ва давомли кураш олиб бордилар. Улар мусулмон бўлмаганларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиниши ва конфессионал асосдаги камситилишга йўл қўймаслик ҳақида ҳам ўзларининг қатъий фикрларини билдирдилар. «Барча бойлар ва ҳаётдаги кучлилар камбағалларнинг елкасида ўтирадиган ижтимоий пирамида»ни тезроқ бартараф этишга катта эътибор қаратилди. Бундай вазият ижтимоий таназзул

ва қулаш билан тенглаштирилди. Мавжуд тузумга рақобатчи сифатида илк ислом давридаги тенглик, биродарлик, адолат асосидаги жамият қўйилди. Жануби-Шарқий Осиёдаги ижтимоий таълимотлар орасида «Ривожланган Ғарб»даги демократия, капитализм, со ц иализм ғоялари ҳам илгари сурилган бўлсада, улар орасида «ислом жамияти», «исломий адолат» ғоялари алоҳида ўринни эгаллади. Бу ғояларнинг барчаси минтақага хос кўринишда, анъанавий урф-одатларни четлаб ўтмаган равишда амалга оширилиши лозимлиги алоҳида таъкидланди.

Адабиётлар: 1. Азимов А. Ислом ва ҳозирги замон. Т.: 1992. 2. Азимов А. Ислом ва ҳозирги замон: Маърузалар матни. Т. 2000. 3. Ҳусниддинов З.М. Ислом – йўналишлар, мазҳаблар, оқимлар. Т.: Мовароуннаҳр, 2000. 4. Борисов А.Б. Роль ислама во внутренней и внешней политике Египта (ХХ век). М., 1991. 5. Ислам на территории бывшей Российской империи. Энциклопедический словарь. Вып. 1. -М., 1998. 6. Ислам. Энциклопедический словарь. М., 1991. 7. Валькова Л.В. Саудовская Аравия: нефть, ислам, политика. М., 1987. 8. Васильев Л.С. История Саудовской Аравии. М., 1982. 9. Жданов Н., Игнатенко А. Ислам на пороге XXI века. М., 1989. 10. Ионова А. Ислам в Юго-Восточной Азии: проблемы современной идейной эволюции. М., 1981. 11. Мунавваров З.И. Организация Исламской Конференции / Маяк Востока. 1996, №1-2, Б. 89-91. 12. Примаков Е.М. История одного сговора. М., 1985.

O'xshashlar

Ислом

Ислом илоҳиёти

Ислом дини ва унинг тарқалиши тарихи

Ўрта осиёда ислом дини

Хозирги замон умуминсоний муаммолар