Ақидавий таълимотлар ва ғоявий oқимлар - Manaviyat asoslari - Referatlar

Ақидавий таълимотлар ва ғоявий oқимлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83.5 KB

Ko'chirib olish

Ақидавий таълимотлар ва ғоявий oқимлар Режа: 1. Калом илмининг юзага келиши 2. Калом илмининг Мовароуннаҳрдаги ривожи 3. Абу Мансур ал-Мотуридийнинг илмий мероси

Илк ислом даврида Қуръон илмлари ҳали алоҳида фан сифатида шаклланмаган эди. Ўша даврда саҳобалар маъносини тушуниш қийинбўлган (муташобиҳ) оятлар борасида Пайғамбар (с.а.в)га кўплабсаволлар берар эдилар. Бунинг натижасида турли хил ихтилофларкелиб чиқар эди. Жалолиддин ас-Суютий “Савн ал-мантиқ” асаридатаъкидлашича, Ибн Аббос шундай деган: “Ихтилофлар авж олабошлагач, Расулуллоҳ (с.а.в) қалбларга шак-шубҳа тушишига сабаббўлаётган муташобиҳ оятлар ҳақида баҳс юритишни кескин тақиқлаб қўйганлар”. Ибн Аббоснинг таъкидлашича, “Биринчи бўлиб бу суннатга хилоф иш тутган Абдуллоҳ ибн Сабиғдир. У Мадинагакелганда муташобиҳ оятлар ҳақида баҳс юрита бошлади. ХалифаУмар ибн Хаттоб уни ўз ҳузурига чақириб исмини сўради. Сўнгунинг буруғи билан Сабиғни хурмонинг қуриган шоҳи билан бошиқонагунча саваладилар. Сабиғ турган жойида тик тураверди. Чунки умуташобиҳ оятлар ҳақида баҳс юритишни тарк этишга бир неча борваъда берган эди. Абдуллоҳ ибн Сабиғ шундай деди: “Агар мениўлдиришни хоҳласангиз чиройли ўлим билан ўлдиринг”. Бироқ, Умар уни қўйиб юборди ва Абу Мусо ал-Ашъарийга у билан ҳеч бир мусулмон бирга ўтирмаслигини тайинлади”. Демак, илк даврларданоқ айрим ақидавий ихтилофлар сабабли калом илмига мойиллик пайдо бўла бошлаган эди.Калом илми турли ақидавий масалаларда ўаро тортишув ва низолар натижасида юзага келган турли оқимларнинг (хорижийлар, қадарийлар, жабарийлар, муржиийлар) ўзаро олиб борган баҳс- мунозаралари ва бошқа дин вакилларидан маздаизм ва христианларнинг ҳам юқоридаги оқимлар билан бўлган тортишувлари натижасида шаклланиб ривожланган. Калом илми билан машғул бўлган диний уламолар “мутакаллим” деб аталган.Мутакаллимлар ақидавий масалаларни ечишда далиллар билан бир қаторда ўз тафаккурлари, яъни ақл-идрокларига ҳам суяниб иш тутганлар. Нақлий далилларни келтирганда ҳам Қуръонни шарҳларэканлар, уни ўзгача тарзда тафсир қилганлар. Мутакаллимларнинг Қуръонни бундай шаклда шарҳлашларини баъзи уламолар тафсирнинг “ ат-тафсир бир-раъй ” туридан ҳисоблаб, уни тафсирдеб атаса бўлади, деган фикрга келганлар. Аммо аксарият илк исломуламолари Қуръонни бу шаклдаги шарҳини тафсир деб аташ нотўғри, балки уни “ таъвил ” деб аташ

керак деган фикрни билдирганлар.Калом илмига оид масалаларни дастлаб ал-Жаъд ибн Дирҳам (в.743 й.)нинг ижодида учратиш мумкин. Ал-Жаъд биринчиларданбўлиб Қуръоннинг вақти-вақти билан яратилган ( махлуқ ) деганконцепция, ҳамда инсонда ирода эркинлиги каби масалаларни илгарисурган. Унинг фикр-мулоҳазаларини шогирди Жаҳм ибн Сафвон(в.745 й.) давом эттирган. Жаҳм ибн Сафвон кейинчалик “ жаҳмия ” оқимига асос солган. Калом илмининг Мовароуннаҳрдаги ривожи Мовароуннаҳрга ислом дини кириб келиши билан калом илмининг вужудга келишига ҳам замин яратилди. Ушбу илмнинг ўлкамизда ривожланишида айрим сиёсий ва иқтисодий жараёнларнинг ҳам таъсири бор. Тарихга назар ташланса,VIII аср бошларига келиб Мовароуннаҳр ва қўшни Хуросонда бошқа ҳудудларга нисбатан ислом динини қабул қилувчилар сони ортиб борди. Жизядан қутилиш мақсадида кўплаб аҳоли ислом динига кира бошлади. Ислом динини қабул қилган маҳаллий аҳоли жизядан озод этилди. Натижада давлат хазинаси бир мунча “бўшаб қолишига” олиб келди. Бу эса ўз навбатида ҳукмрон доираларининг норозилигини келтириб чиқарарди. Бу ҳудудларда жон бошидан олинадиган солиқ масаласи ҳақида кўп мунозаралар бўлишига сабаб бўлди. Айниқса, илмсизлик натижасида янги мусулмонлар жизя билан бир қаторда унга умуман алоқаси бўлмаган “ харож ” солиғини ҳам тўлашдан бош торта бошладилар. Бу Хуросон ноибларининг норозилгини келтириб чиқарди. Чунки улар бундай даромаддан осонгина воз кечишни истамас эдилар. Хуросон волийси ал-Ашрас ибн Абдуллоҳ Суламий ҳар бир мусулмондан хирож солиғини олишга буйруқ бергач, янги мусулмонлар бунга норозилик билдириб, ўз ҳуқуқларини талаб қилиб ҳатто Дамашқдаги халифага шикоят қиладилар. Вазиятдан бохабар бўлган Ашрас Самарқанд қўмондони ал- Ҳасан ибн Абил Амаррата ал-Киндийга янги мусулмонларнинг исломга чиндан кирганлигини текшириш вазифасини топширди. Ҳар икки томоннинг далиллари чин мусулмон ҳисобланиб, жизя солиғидан озод бўлиш учун қандай шартларни бажариш зарур, деган муаммога бориб тақалар эди. Бу муаммо эндиликда

фақат сиёсий мазмунга эга бўлмай, балки “ муъмин ” тушунчасига қандай таъриф бериш керак, деган масала билан боғлиқ эди. Чунки Хуросон ноиблари ўз моддий манфаатлари йўлида имоннинг шартларини ниҳоятда мураккаблаштириб, ҳаттоки унинг ичига Қуръоннинг энг узун сураларидан бирини ёд олишлик шартларини ҳам киргизган эдилар. Бундай вазифа араб тилини яхши билмайдиган форсий ва туркий халқлар орасида қийинчилик туғдирар эди. Натижада имон масаласи калом илми бўйича ҳал қилиниши талаб қилинар эди. VIII-IX асрларда Мовароуннаҳрда фаолият олиб борган машҳур мутакаллим ва фақиҳ олимлардан бири Абу Муқотил Самарқандий ҳисобланади. У 823 йили Самарқанд шаҳрида таваллуд топган. Манбалар ушбу аллома Абу Ҳанифа билан учрашгани ва ундан дарс олгани ҳақида хабар беради. Абу Муқотил Самарқандий ҳақида немис шарқшуноси У.Рудольф атрофлича маълумот берган. Абу Муқотил ас-Самарқандий Абу Ҳанифа билан қанча давр мобайнида учрашгани ва қанча муддат ўз юртида фаолият олиб боргани, келажакда ушбу алломанинг илмий мероси билан яқиндан тадқиқотлар олиб бориш орқали аниқ бўлади. Минтақадаги Абу Ҳанифа издошларидан яна бири Абу Бакр ас-Самарқандий ҳақида тарихий манбаларда нисбатан кўпроқ маълумотлар келтирилган. IX аср охирларига келиб Мовароуннарҳда мотуридия таълимотига рақиб бўлган карромия таълимоти ҳам кириб кела бошлаган эди. Бу эса албатта, ўша даврда Абу Ҳанифа издошларини бефарқ қолдира олмас эди. Ҳатто шундай вазият ҳам юзага келган эдики, баъзи мовароуннаҳрлик олимлар фиқҳий масалаларда Абу Ҳанифа мазҳабида бўлсалар, ақидавий масалаларда Ибн Карром таълимотига эргашар эдилар. Ибн Карром асли Хуросоннинг Сеистон (Сижистон) воҳасида таваллуд топган. Ибн Карром ас-Сижистоний кейинчалик Хуросонга кўчиб ўтган ва Нишопур, Марв ва Хиротда ҳам бир қанча таниқли олимлардан таълим олган. Айниқса, у Балхда устози Абу Юсуфдан (в. 854 й.) кўп таълим олади ва беш йил давомида Маккада яшаб ижод қилади. Уни Нишопурдан Сейистонга бадарға қилганлар. Сўнгра Хуросондаги ваъзлари туфайли Нишопур ҳокими томонидан ҳибсга олинган ва саккиз йил давомида қамоқда сақланган. Умрининг

охирги йилларини Нишопурда ўтказган ва 869 йили вафот этган. Унинг ақидавий масалалардаги эътиқодига келсак, у Аллоҳнинг сифатларини инсонга хос аъзолар билантаърифлаган (антропоморфист-мушаббаҳа). Бу эса, мотуридийларнинг энг катта қаршилигига сабаб бўлган ва шунинг учун ҳам Мотуридий издошлари унинг ғоялари Мовароуннаҳрда тарқалишига қарши чиққанлар. Ибн Карром ғояларига энг катта қаршилик кўрсатган олим Абу Бакр ас-Самарқандий ҳисобланади. Абул Муин ан-Насафий ўзининг “ Табсират ал-адилла ” асарида Мовароуннаҳрда ҳеч бир олим Абу Бакр ас-Самарқандий каби карромийларга қарши кураш олиб бормаган, деб таъкидлайди. Самарқандлик бошқа олимларга нисбатан унинг кўплаб асарлари ҳақида маълумотлар етиб келган. Олимнинг маълум бўлган асарлари орасида “ Китоб ал-анвор ” рисоласининг номигина етиб келган холос. Шунинг учун ушбу асарнинг қандай мавзуга оид экани номаълум. Иккинчи асар “ Китоб ал-иътисом ” бўлиб, китоб ҳадис илмига бағишланган. Олимнинг учинчи рисоласи “ Мақолат ал-исломиййин ” бўлиб, Абу Бакр ас- Самарқандий ушбу асарида карромийларнинг нотўғри ақидаларига зид далиллар келтирган. Олимнинг яна “ Маъолим ад-дин ” номли асари ҳам сақланиб қолган. Ушбу асарнинг қўлёзма нусхаси Машҳадда сақланмоқда. Немис тадқиқотчиси У.Рудольфнинг таъкидлашича, ушбу китоб фиқҳ илмига бағишланган ва IX асрда ёзилган фиқҳга оид асарларнинг сақланиб қолган ягона нусхаси ҳисобланади. Абу Бакр ас-Самарқандий 881 йили она юрти Самарқандда вафот этган. Унинг Мовароуннаҳрда фиқҳ, ҳадис ва калом илмлари ривожи учун қўшган ҳиссаси катта бўлган. Абу Мансур ал-Мотуридийнинг илмий мероси Абу Мансур ал-Мотуридий номи тилга олинганда, аввало бутун мусулмон оламида эътироф этилган икки ақидавий таълимот ашъария ва мотуридия кўз ўнгимизда намоён бўлади. Абу Мансур ал- Мотуридийнинг келажак авлодга қолдириб кетган илмий-маънавий меросини таҳлил қилиш орқали, у ўз асарлари орқали ўша даврда ислом эътиқодларига зид бўлган турли ақидавий оқим ва

тоифаларга қарши курашганига гувоҳ бўлиш мумкин. Айниқса, халифа Маъмун даврида гуллаб-яшнаган муътазилийларнинг ислом ақидасига зид ҳисобланган қарашларига қарши курашишга Мотуридий ўзининг бутун умрини сарфлаган. Аксарият манбаларда Мотуридий 870 йили Самарқанднинг “ Мотурид ” қишлоғида туғилгани ва Самарқандда 944 йили вафот этгани ҳақида маълумотлар учрайди. Баъзи манбаларда унинг 100 йилга яқин умр кўргани ҳақида ҳам маълумотлар бор. Тадқиқотчи уҳаммад Айюбнинг таҳлилига кўра, Мотуридий 870 йили эмас, балки 853 йили туғилгани ҳақиқатга яқинроқдир. Чунки унинг манбаларда номлари келган икки устози: Муҳаммад ибн Муқотил ар- Розий 863 йил, Нусайр ибн Яҳйо ал-Балхий эса 882 йил вафот этганини инобатга олинса, Мотуридийнинг 870 йилда туғилгани мантиқан тўғри бўлмайди. Олимнинг қабри Самарқанд яқинидаги Чокардизада авлиёлар қабристонида жойлашган. Манбаларда Мотуридийнинг хориж сафарларига борганлиги ҳақида хабарлар учрамайди. Аммо Мотуридий Мовароуннаҳрда Абу Ҳанифа Нуъмон ибн Собитнинг фиқҳий ва ақидавий қарашларини сақлаб қолган ва кейинчалик ўзининг “ мотуридия ” деб тан олинган таълимотига тамал тошини қўйиб кетган олим сифатида шуҳрат қозонган. У ўзининг бутун умри давомида калом, ақоид (ақида) илми билан машғул бўлган. Мотуридий ҳақида тўлиқ ва дақиқ маълумотларни унинг энг машҳур издоши ва таълимотининг давомчиси насафлик аллома Абул Муин ан-Насафийнинг илмий меросида учратиш мумкин. Насафий Мотуридий ва ундан олдин Мовароуннаҳрда яшаб ижод қилган анафий алломалар ҳақида “ Табсират ал- адилла фи усул ад-дин ала тариқати Аби Мансур ал- Мотуридий ” номли асарида маълумотлар келтирган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Насафийнинг “ Табсира ” асарида мовароуннаҳрлик мутакаллим олимларнинг ҳаёти ва илмий фаолиятлари ҳақида келтирилган қимматли маълумотлар биронта ҳам хоҳ қомусий, хоҳ ақоид илмига оид асарларда учрамайди. Асарда таъкидланишича, Мовароуннаҳр ҳамда Хуросоннинг Марв ва Балх шаҳарларидан етишиб чиққан уламоларнинг барчаси азалдан ҳанафий мазҳабига эътиқод қилганлар ва Абу Ҳанифанинг йўлини маҳкам тутиб, муътазилийларнинг азалий рақиблари ҳисобланганлар. Насафий

ўз асарида мовароуннаҳрлик машҳур мутакаллимлар Абу Бакр Аҳмад ибн Исҳоқ ибн Сабиҳ ал-Жузжоний (IX аср), аш- Шайх Абу Наср Аҳмад ибн ал-Аббос ибн ал-Ҳусайн ал-Иёдий ҳақида маълумотлар келтиради. Асарда шундай маълумотлар бор: Аш-Шайх Абул Қосим Ҳаким ас-Самарқандийнинг ривоят қилишича, Абу Наср ал-Иёдийнинг олдига турли адашган фирқаларнинг вакиллари ўзларининг нотўғри ақидаларини исботлаш учун келганларида, албатта улар Иёдийнинг кучли далил ва исботларидан мағлуб бўлиб қайтар эдилар. Шунингдек, “ табсира ”да Абу Наср ал-Иёдийнинг икки ўғли: Абу Аҳмад ва Абу Бакр ал-Иёдийлар ҳақида маълумотлар учрайди. Асарда келтирилишича, бухоролик машҳур олим Абу Ҳафс ал-Кабир ал-Бухорийнинг невараси, Мовароуннаҳр ва Хуросонда “ Садр ал- фуқаҳо ” унвонига эга бўлган олим Абу Ҳафс ал-Ажалий ал-Бухорий шундай деган: “ Абу Ҳанифанинг мазҳаби тўғри йўл эканлигига яна бир исбот шуки, ушбу мазҳабда Абу Аҳмад ал-Иёдий эътиқод қилган. Чунки Абу Аҳмад ал-Иёдий ботил мазҳабга эътиқод қилиши мумкин эмас эди ”. Иёдийлар билан бир қаторда Насафий мовароуннаҳрлик бошқа мутакаллим олимлар, яъни Қозий Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аслам ибн Маслама ибн Абдуллоҳ ибн Муғира, “ Маолим ад-дин ”, “ Китоб ал-иътисом ” ва “ Китоб радд ала ал- карромия” асарларининг муаллифи Абу Бакр Муҳаммад ибн ал- Яман ас-Самарқандий ҳақидаги маълумотлар ҳам эътиборга моликдир. Насафийнинг фикрича, Абу Бакр Муҳаммад ас- Самарқандий биринчилардан бўлиб карромийларга раддия билдирган олим ҳисобланади. Насафий табақот шаклида юқоридаги мутакаллим олимлар ҳақида маълумотлар келтирар экан, ниҳоят Абу Мансур ал-Мотуридий ҳақида сўз юритиб: “У шундай зотки, илм уммонининг энг қаърига шўнғиб, ундан дуру-гавҳарларни олиб чиқди ва диний ҳужжатларни ўзининг фасоҳати, мислсиз заковати билан зийнатлади. Шунинг учун у вафот этганда, аш-Шайх Абул Қосим ас-Самарқандий унинг қабри устига, “ Ушбу қабр илмларни нафасларигача қамраб олган, уни тарқатишда кўп заҳматлар чеккан, у қолдирган мерос кўп мадҳ қилинган ва ўзининг умр дарахтидан кўплаб мевалар тера олган улуғ зотнинг қабридир ”, деб ёзишларига буюрган эди”. Насафий “ табсира ”сида Мотуридийнинг ўндан ортиқ асарлари

ҳақида маълумотлар келтиради. “ Китоб ат-тавҳид ”, “ Китоб ал- мақолот ”, “ Китоб радд авоил ал-адилла лил- Каъбий ”, “ Китоб баён ваҳм ал-муътазила ”, “ Китоб радд таҳзиби ал-жадал лил-Каъбий ”, “ Радд китоб ал-Каъбий фи ваийд ал-фуссоқ ”, “ Радд усул ал-хамса ли- Аби Умар ал-Бохилий ”, “ Радд китоб ал-имома ли баъзи ар-равофиз ”, “ Китоб радд ала ал-қаромита ” ҳамда усул ал-фиқҳга оид “ Маъҳаз аш-шароиъ ”, “ ал-Жадал ” каби асарлар шулар жумласидандир. Абул Муин ан-Насафий ўзининг “ Табсира ” асарида мовароуннаҳрлик уламолар ҳақидаги маълумотларни Абул Қосим Ҳаким ас-Самарқандий (в. 953 й.) ҳақидаги маълумотлар билан тугатар экан, шундай дейди: “Агарда мен ҳанафийлик мазҳабига эътиқод қилган бухоролик ҳамда Мовароуннаҳрни туркларнинг энг қуйи чегарасигача бўлган барча диёрларидаги уламолар ҳамда Марв ва Балх уламолари ҳақида гапираверсам, ушбу китобим тугамайди. Шунинг учун сизнинг эътиборингизга юқорида зикр этилган уламолар ҳақидаги мухтасар хабарлар етказишни афзал деб билдим. Лекин мен зикр қилган олимларнинг биронтаси бўлмаганида ҳам, Мотуридий уларнинг барчасининг ўрнига кифоя қила олар эди”. Насафий Мотуридийни нафақат ўзининг, балки бутун мовароуннаҳрлик мутакаллим олимларнинг “ шайхи ” (устози) деб ҳисоблаган.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Islom Karimov. «O`zbekistonnig o`z istiqlol va tar a qqiyot yo`li». T.: «O`zbekiston», 1994 yil. 2. Islom Karimov. «Ijobiy ishlarimizni oxiriga y e t kazaylik». T.: «O`zbekiston» 1994 yil. 3. Islom Karimov. «Istiqlol va ma`naviyat». – T.: «O`zbekiston» . 4. Islom Karimov. «Yuksak malakali mutaxassislar – taraqiyot omili». T. «O`zbekiston» 1995 yil. 5. Islom Karimov. «O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiq l olining asosiy tamoyillari». – T.: «O`zbekiston». 6. Islom Karimov. «Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori». T. Sharq, 1997. 7. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. «O`zbekiston», 2000 yil. 8. A.Zunnunov, A.U.Mahkamov. «Didaktika». T. «Sharq» 2006 yil. 9. A.Avloniy. «Turkiy guliston yoxud axloq», «O`qituvchi» nashriyoti., T. 1993 yil. 10. Abu Nasr Forobiy. «Fozil odamlar shahri» «A.Qodiriy» nashriyoti. T. 1993 yil.

O'xshashlar

Исломдаги йўналиш, ғоявий оқим ва ҳаракатлар

Ислом ва ҳозирги замон

Илк диний эътиқодлар

Қуръоншунослик

Динлараро бағрикенглик –тинчлик ва барқарорлик гарови