Ҳадислар - Manaviyat asoslari - Referatlar

Ҳадислар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75 KB

Ko'chirib olish

Ҳадислар

Ҳадис – Муҳаммад пайғамбарнинг айтган сўзлари, қилган ишлари, тақрирлари (кўриб қайтармаган ишлари) ёки у кишига берилган сифатларни ўзида мужассам қилган хабар ва ривоятлардир. «Ҳадис» сўзининг луғавий маъноси – «сўз, хабар, ҳикоя; янги». Ҳадислар ислом дини таълимоти ва қонунлари учун, баъзи мазҳаблар наздида, Қуръондан кейинги иккинчи манба ҳисобланади. Ҳадислар таркиб жиҳатидан икки қисмдан: айнан хабар берувчи матн ва уни ривоят қилган ровийлар занжири – исноддан иборат. Ҳадислар ўзидаги маълумот характерига қараб, хилма-хилдир: - ал-ҳадис ал-қудсий (бу каби ҳадисда маъно – Аллоҳдан, лафз – Пайғамбардан деб ҳисобланади); - ал-ҳадис ан-набавий (бунда маъно ҳам, лафз ҳам Пайғамбарники деб ҳисобланади) ва бошқалар. Ҳадислар илк даврда фақат оғзаки равишда авлоддан-авлодга узатилар эди. Ёзма равишда ҳадисларни тўпламаслик ҳақидаги Пайғамбар ва халифаларнинг кўрсатмалари, асосан, илк ислом даврига тааллуқли эди. Кейинги даврда пайдо бўлган муҳаддисларнинг фикрича, Пайғамбар ўз сўзларини ёзиб олишдан одамларни қайтаришларига сабаб – ҳадисларнинг Қуръон оятларига аралаштириб юбормаслик лозим эди. Бошқа ҳадисда эса Пайғамбар (бу аҳл ал-ҳадис муҳитига тегишли бўлса керак): «Бу оғиздан – дея ўз оғизларига ишора қилдилар – фақатгина ҳақ сўз чиқади» – деб, ўз сўзларини ёзиб олишга буюрганликлари ҳақида ривоят қилинган. VII - VIII мусулмон сиёсий гуруҳлари ўртасидаги шиддатли кураш давомида, таъқиқга қарамасдан, жуда кўп сонли ҳадислар дунёга кела бошлади. Бунга жавобан илм ал-жарҳ ва-т-таъдил (ҳадисларни танқид қилиб ўрганувчи) махсус фан пайдо бўлиб, ривожлана бошлади. Кейинчалик сони тобора оша борган ҳадислар алоҳида тўпламларга йиғила бошланди. Уларда махсус текшириш орқали «тозаланиб» олинган ҳадислар жамлана бошлади. Шундай илк тўпламлардан бири Мадинадаги

Урва ибн аз-Зубайрга (в. 94/712 ёки 99/717 й. ) ва иккинчиси Сурияга кўчиб кетган Муҳаммад ибн Муслим аз-Зуҳрийга (в. 741 й. ) тегишли. Илк тузилган тўпламлар ҳар бир саҳоба номидан ривоят қилинган ҳадисларни ўзида жам қилганлиги учун муснад деб аталади. Кейинги даврларда тузилган ат-Тайолисий (в. 818 й.) ва Аҳмад ибн Ҳанбалнинг (в. 855 й.) тўпламлари мазкур услубда ёзилган. Бироқ ундан фойдаланиш анча ноқулай. Чунки бунда бир мавзу ҳақида маълумот олиш учун бир неча тўпламларни кўриб чиқиш керак. Иккинчи турдаги тўпламларда ҳадислар шу пайтгача шаклланиб улгурган фиқҳ фани мавзулари бўйича жойлаштирилди. Бу турдаги тўпламларга Мадина регионал фиқҳ мактаби вакили Молик ибн Анаснинг (в. 795 й.) «ал-Муватто’» асари мисол бўла олади. IX аср мавжуд ҳадис тўпламлари қайта ишланган ҳолда уларни боблар бўйича тасниф қилиб, мусаннафлар ёзиш даври бўлди. Мусаннафлар тузилиши мобайнида ҳадислар, асосан уларнинг иснодлари танқидий ўрганилиб, саҳиҳ (ишончли)лари ҳасан ва заиф (ишончсиз)ларидан ажратилди. Ислом оламида шундай мусаннафлардан олтитаси XII-XIII асрлардан бошлаб алоҳида эътиборга молик деб санала бошланди. Улар орасида катта нуфузга эга бўлган Имом ал-Бухорий (в. 870 й.) ва Имом Муслимнинг (в. 875 й.) «ал-Жомиъ ас-саҳиҳ» тўпламлари; ундан кейинги муҳим тўпламлар: Абу Довуд, ат-Термизий (в. 892 й.), ан-Насо’ий (в. 915 й.) ва Ибн Можжанинг (в. 886 й.) «ас-Сунан» асарларидир. «Ал-Жомиъ ас- саҳиҳ» китоблари ўз ичига биографик маълумотлар, Қуръон оятларига тафсирлар, диний қонун-қоидалар, ижтимоий ва шахсий ахлоқ мезонларини қамраб олди. «Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ»нинг ишончлилик даражаси суннийлар орасида бошқа тўпламлардан кўра юқорироқ ҳисобланади. Ҳадис тўпламларининг қай даражада ишончли эканлигини аниқлаб берадиган махсус назорат бўлмаганлиги боис уларнинг мавқеини жамиятда эгаллаган обрўсига қараб белгилаш мумкин. Ал-Бухорий ва Муслимнинг асарлари X асрдаёқ эътироф этила бошлаган бўлса, қолган тўпламлар вақт

ўтиши билан аста-секин тан олина борди. Масалан, моликий Ибн Халдун (в. 1406 й. ) ўз асари «ал-Муқаддима»да Ибн Можжанинг «ас-Сунан» асарини тан олмаган ҳолда фақат беш тўплам ҳақида сўз юритади. Вақт ўтиши билан у олтинчи тўплам сифатида тан олинди. Бироқ баъзи уламолар Моликнинг «ал-Муватто’»сини Ибн Можжанинг «ас-Сунан»идан юқори қўядилар. Бу қабилдаги эътирозлар ҳар бир олимда топилиши мумкин. Шиалар ва хаворижлар бу тўпламларни умуман тан олмайдилар. Чунки улардаги иснодлар шиалар ва хаворижлар учун ишончсиз бўлган шахслар номларидан иборатдир. Яна сунний муҳаддислар қаторида Абдуллоҳ ибн Абд ар-Раҳмон ад- Доримий Самарқандийни (798-869) айтиб ўтиш жоиз. У олим Самарқандда яшаб, ижод этган бўлиб, ҳадис илмини ривожлантиришга ўзининг катта ҳиссасини қўшган. Имом ад-Доримий «ас-Сунан» тўплами тузувчисидир. Кейинчалик ислом оламида турли даражадаги сохта ҳадисларнинг кўпайиб кетиши муҳаддис-олимлар олдига катта масъулиятли вазифани – мана шу тўқима ва саҳиҳ ҳадисларни ажратиб бериш вазифасини қўйди. Қиссанавислар ( қуссослар ) инкор этиб бўлмайдиган иснодлар билан ҳадислар тўқиш бобида энг «илғор» кишилар бўлиб, бу ҳикоялари учун содда кишилар уларга яхшигина ҳақ тўлар эдилар. Кўпчилик сохта ҳадисларни осонликча аниқлаш мумкин эди. Ҳадислар турли мақсадларда тўқилар эди. Баъзилар сиёсий манфаатлар йўлида, ижтимоий мафкураларни тарқатиш мақсадида янги ҳадис тўқисалар, машҳур ҳадисларни қисман ўзгартирсалар, бошқалар ўз шахсий манфаатларини ўйлаб турли ҳадисларни муомалага киритдилар. Хусусан, ҳ адислар орасида тўқима ҳикоялар кўп учрайди. Уларда Арабистондан узоқдаги кейин босиб олинган ўлкалар (масалан, Бухоро, Самарқанд, Ўш) ва ҳатто Пайғамбар даврида ҳали асос солинмаган шаҳарлар, кейинчалик пайдо бўлган масалалар, мавзулар ҳақида сўз боради. Ислом тарихининг навбатдаги босқичларида вужудга келган хорижий, муржи ’ ий, қадарий, жаҳмий, ши‘а, аббосий каби оқим ва гуруҳлар ҳақида

гапирилади. Умавийлар (661-749), Аббосийлар (749-1258) ва алавийларнинг «бенуқсон» халифалари, имомлари, уларнинг бобокалонлари Пайғамбарнинг «ҳамфикр» ёрдамчилари сифатида зикр қилинадилар. Турли кишиларнинг ҳадис тўқишга бўлган уринишлари ҳадисларнинг жамият ҳаётида, ундаги нуфуз, муайян сиёсий-ижтимоий мақсадларга эришишда нақадар катта аҳамиятга эга бўлганлигини исботлайди. Ҳадислар ислом таълимоти ривожи ва унинг турли давр минтақалардаги кўринишларини ўрганишда қимматли манбадир. VIII-XII асрлар Мовароуннаҳрда ҳадис илми соҳасида олға силжиш даври бўлди. Бу даврда яшаган олимлар фақатгина маълум бир чегараланган доирада ижод қилиш билан кифояланмай, балки имкон қадар илмнинг кўпроқ қирраларига эга бўлишга интилганлар. Шунга кўра бирор олим, масалан, фақатгина муфассир ёки фақиҳнинг ўзи эмас, балки бир вақтнинг ўзида муҳаддис ҳам бўлган. Чунки бу даврда, юқорида айтиб ўтилгандек, диний ихтилофлар кучайган эди. Шунга кўра уламолар мавжуд ихтилофларни олдини олиш, бартараф этиш учун ҳар тарафлама кучли билимга эга бўлишлари лозим эди. Ҳадис соҳасида кейинчалик компилятив (кўчирма) ишлар ҳам кўпайиб борди. Улар мазкур олти тўплам даражасига кўтарилмаса-да, ўқув жараёнида асосий қўлланмалар сифатида фойдаланиларди. Улардан ал-Бағавийнинг «Масобиҳ ас-сунна» ва яна халқ орасида оммалашиб кетган Валий ад-дин ал- Хатиб ат-Табризийнинг «Мишкот ал-масобиҳ» асарларидир. Ҳадис тўпламларига ҳам кўплаб шарҳлар ёзилди. «Арбаъун» («қирқлик») жанридаги ҳадис тўпламлари тузиш халқ орасида шарафли ва севимли ишга айланди. Масалан, Абдурраҳмон Жомий (в. 1492 й.), Алишер Навоийлар (в. 1501 й.) ҳам Пайғамбар ҳадисларини шеърий усулда таржима қилиб, ўз «Арбаъун»ларини яратдилар. Шу билан биргаликда турли манбалардан ҳадислар жамланиб, янги тўпламлар ҳам яратилиб турди. Юқорида зикр этилган асарлар асосан суннийликка тааллуқлидир. Шиалар фақатгина Али (656-661) ва унинг тарафдорлари воситасида ривоят

қилинган хабар ларни (ҳадисларни) ўз ичига олган манбаларга эгадирлар. Уларда шиалик таълимоти талабларига жавоб берадиган ривоятлар мужассам бўлган эди. Бундай асарлар қаторига – Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Йаъқуб ал-Кулинийнинг (в. 939 й. ) «ал-Кофи фи илм ад-дин», ал-Бобуйа ал- Қуммий номи билан машҳур Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Алининг (в. 991 й. ) «Китоб ман ло йаҳзуруҳу ал-фақиҳ», Абу Жаъфар Муҳаммад ибн ал-Ҳасан ат-Тусийнинг (в. 1067-68 й.) «Таҳзиб ал-аҳком» ва кейинчалик ундан мухтасар қилган «ал-Ибтисор фи-мо-хтулифа фиҳ мин ал-ахбор» асарлари киради. Улар ҳам суннийлик тўпламларидаги айнан ўхшаш мавзуларни ўз ичига олган китоблардир. Ҳадис илми тараққиётида аёлларнинг ҳам ўзига хос ўрни бор. Ҳадисларни ривоят қилган ровийлар ҳақида хабар берувчи илм ар-рижол ( ровийлар ҳақидаги илм ) асарларида бу соҳада зикр этилган ҳадис ривоятчилари орасида кўплаб аёллар учрайди. Ҳадисларни танқидий ўрганиш бўйича тез орада олти тўпламда учраган бир қатор махсус терминлар гуруҳи вужудга келди. Имом ат-Термизий бу соҳада салмоқли ишни амалга оширди. У фақатгина ҳадисларни тўплаш билангина чекланиб қолмасдан, уларнинг таҳлилига ҳам алоҳида бўлим ажратди. Имом ат-Термизий биринчилардан бўлиб ҳадисларни саҳиҳ , ҳасан ва заиф гуруҳларга ажратган олимдир. Вақт ўтиши билан ҳадис илмидаги терминлар тараққий этиб борди ва бу соҳада умумий қабул қилинган шаклга келди. Ҳадислар саҳиҳ ( ишонарли ), ҳасан ( яхши ), заиф ( ишончсиз ), сақим ( касал ) ва бошқа турларга ажратилди. Масалан, суннийликда саҳиҳ ҳадислар даражалари бўйича етти хилга бўлинди: 1) Имом Бухорий ва Имом Муслим келтирган; 2) фақат Имом Бухорий келтирган; 3) фақат Имом Муслим келтирган; 4) иккала муҳаддис ҳам келтирмаган, балки уларнинг шартлари бўйича ривоят қилинган;

5) Имом Бухорий шартлари бўйича ривоят қилинган; 6) Имом Муслим шартлари бўйича ривоят қилинган; 7) бошқа уламолар томонидан тасдиқланган ҳадислар. Қуйидаги иснодга тегишли техник терминлар барча уламолар томонидан бир хилда талқин қилинмасада, аста-секин улар барқарор истилоҳга айланиб борди. Уларни ўрганиш қулай бўлиши учун уларни беш гуруҳга бўлиб кўрсатиш мумкин. I. Ровийларнинг сонига кўра: мутавотир, машҳур, мустафид, азиз, ғариб, фард, шозз, оҳод ҳадислар ; II. Исноднинг табиатига кўра: муттасил марфуъ, муттасил мавқуф, муснад, мақтуъ, мунқатиъ, мунфасил, муаллақ, мурсал, муъаллал ёки маълул ҳадислар ; III. Матн ёки исноднинг асосий хусусиятларига кўра: зийодот ас-сиқот, муъанъан, мусалсал, мудаллас, мубҳам, мақлуб, мудраж, мудтариб, иснод оли ҳадислар ; IV. Ҳадисларнинг қабул қилиш учун яроқлилигига кўра: маъруф , мункар , мажҳул , мақбул , маҳфуз ҳадислар ; V. Ҳадисларнинг инкор этилишига кўра: мункар , мардуд , матрук , матруҳ ҳадислар. Ҳадисларни ўрганиш фани улум ал-ҳадис ( ҳадис илмлари ) деб аталади. Бу илмий соҳада кўплаб асарлар яратилди. Улар орасида энг аввалги даврда ёзилган, бошқаларига нисбатан ҳар томонлама мукаммал деб ҳисобланган асар Абу Муҳаммад ар-Ромаҳурмузийнинг (в. 971 й. ) етти жилдли «ал- Муҳаддис ал-фосил байн ар-ровий ва-л-воъий» китобидир. Ундан кейинги ўринда ал-Ҳоким ан-Нишопурийнинг «Маърифат улум ал-ҳадис», Ибн ас- Салоҳнинг «Улум ал-ҳадис» номли асарлари туради. Бу фан ҳадислар ва ровийлар таснифи, саҳоба ва уларнинг ўқувчилари – тобиъун ларни билиш, ҳадисларни ривоят қилиш, ёзиб олиш, улардаги хатоликларни тўғрилаш, иснодда келган биринчидан тортиб охирги ровийларнинг яшаган йилларини ўрганишдан иборат махсус билимлар мажмуасини ўз ичига олади.

Ҳадис кўпинча сунна сўзи билан ҳам ёнма-ён келади. Сунна сўзининг луғавий маъноси – «одат», «тариқа», «йўл» бўлиб, истилоҳда Пайғамбар одатлари, тутган йўли, тақрир (кўриб қайтармаган) ва буюрган ишларига нисбатан ишлатилади. Бошқача қилиб айтганда, бу истилоҳ Пайғамбар турмуш тарзини англатади. Айни кунларда – Ватанимиз истиқлолга эришгандан кейинги давр мобайнида маданий, маънавий ва диний тарих, уни чуқур тадқиқ этишга кенг йўл очилди. Мамлакатимизда ҳадисларни ўрганиш бўйича қисқа муддат ичида талай ишлар амалга оширилди. «Ахлоқ-одобга оид ҳадис намуналари», «ал-Адаб ал-муфрад», «Минг бир ҳадис», тўрт жилддан иборат «ал-Жомиъ ас-саҳиҳ»нинг таржимаси нашр этилди. Хусусан, т.ф.д. Убайдулла Уватов, т.ф.н. Б.И. Эшонжонов, Н. Мирмаҳмудов каби тадқиқотчи-олимларимиз томонидан Имом ал-Бухорий, Имом ат-Термизий, Имом Муслим каби бир қатор муҳаддис уламолар ҳаёти, илмий фаолиятларини ёритилди. Бу йўлда илмий изланишлар олиб борилиб, мақола, рисола ва китоблар нашр эттирилди. Вазирлар Маҳкамасининг буюк муҳаддис Имом ал-Бухорий илмий- диний меросининг халқимиз маънавий-руҳий ҳаётидаги беқиёс ўрнини ҳисобга олиб, жамиятнинг баркамол кишиларини тарбиялашда ундан оқилона фойдаланишга шарт-шароитлар яратиш мақсадида 1997 йил 29 апрелида «1998 йилда Имом ал-Бухорий таваллудининг ҳижрий-қамарий тақвим бўйича 1225 йиллигини мамлакатимизда кенг нишонланиши ҳақида» қарор қабул қилди. Бу қарор асосида буюк муҳаддиснинг юбилей тўйи мамлакатимиз миқёсида нишонланди. 1998 йили мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов ташаббуси билан «Имом ал-Бухорий» халқаро жамғармаси ташкил этилди. Бу жамғарма қисқа муддат ичида салмоқли ишларни амалга оширди. Жумладан, 2000 йилдан «Имом ал-Бухорий сабоқлари» маънавий-маърифий, илмий-адабий журналини проф. З.И. Мунавваров муҳаррирлигида мунтазам равишда нашр этмоқда. Унда Ватанимиз ва чет эллик тадқиқотчилар томонидан буюк

муҳаддислар ижоди, ҳадис илми ривожи ҳақидаги илмий мақолалар бериб борилмоқда.

Адабиётлар 1. Ал-Бухорий, Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил. Ал-Жоми ас- саҳиҳ (ишонарли тўплам). 4 жилдли. Тошкент: Қомуслар бош таҳририяти. 1991-1999. 2. Ат-Термизий. Саҳиҳ ат-Термизий / А. Абдулло таржимаси. Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1993. 3. Имом ал-Бухорий. ал-Адаб ал-муфрад. Т.: Ўзбекистон, 1990. 4. Имом ал-Бухорий. ал-Жоми ас-саҳиҳ. 4 жилдлик. Т.: Қомуслар бош таҳририяти, 1991-1993. 5. Кароматов Ҳ.С. Арбаъин ҳадис ва қирқ мақол. Тошкент: ФАН. 1994. 6. Мирмаҳмудов Н. Имом ад-Доримий // Ҳидоят. 2000. № 8. Б. 6. 7. Уватов У. Буюк муҳаддислар: Имом ал-Бухорий, Имом Муслим, Имом ат-Термизий. Тошкент: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 1998. – 63 б. 8. Эшонжонов Б. Имом ал-Бухорий – буюк фақиҳ // Имом ал-Бухорий сабоқлари. Тошкент : 2000. № 1. Б . 16-18. 9. Guillaume A. The Traditions of Islam: An Introduction to the Study of the Hadith Literature. Oxford, 1924. 10. Juynboll G.H.A. Muslim Tradition: Studies in Chronology, Provenance and Authorship of Early Hadith. Cambridge, 1983. 11. Wensinck A.J. Concordance et indices de la tradition musulmane: Les six livres, le Musnad d’al-Darimi, le Muwatta’ de Malik, le Musnad de Ahmad ibn Hanbal. Par A.J. Wensinck. 1–7. Leiden. 1936-1969. 12. Ибн Батта ал-‘Укбари. Аш-Шарх ва-л-ибана ‘ала усул ас-сунна ва-д- дийана // Хрестоматия по исламу. Пер. с арабского. введ. и примеч. М., 1994, Б. 87-99. 13. Ислам. Историографические очерки. Раздел 2. Хадисы и хадисная литература. М., 1991, Б. 85-108.

O'xshashlar

Марказий Осиёда ҳадисшунослик илмининг ривожланиши

Ҳадисшунослик

Фиқҳ мактаблари

Ислом дини ва унинг тарқалиши тарихи

Мовароуннаҳр фиқҳ мактаблари