Ҳадисшунослик - Manaviyat asoslari - Referatlar

Ҳадисшунослик

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB

Ko'chirib olish

Ҳадисшунослик Режа: 1. Ҳадислар ва улар ҳақдаги фикрларни вужудга келиши 2. Ҳадисларни илм сифатида шакллланиши

Ҳадисларнинг манбаи бўлган Пайғамбар (с.а.в.) даврларида саҳобалар эшитганларини ёд олиб, бу сўзларни хатга туширмаганлар. Зеро, ўша даврда арабларда катта ҳажмдаги достон ва шеърларни ёд олиб, хотирада сақлаш халқ орасида кенг тарқалган ва кишилар ўзларининг бу қобилиятлари билан фахрланар эдилар. Илк даврда ҳадисларнинг ёзма равишда жамланмаганига яна бир сабаб кўпчилик хат-саводни билмас ва ёзиш қуроллари кенг тарқалмаган эди. Исломнинг илк даврида ҳадислар Қуръони каримга аралашиб кетиши эҳтимоли бўлгани сабабли ҳам ёзма қайд қилинмаган. Саҳобалар Пайғамбар (с.а.в.)дан ҳадисларни гоҳ оғзаки баён этганлари, гоҳ бирор ишни қилганликлари ёки бироришни маъқуллаганликларининг шоҳиди бўлишлари асносида ўрганганлар. Саҳобалар ҳадисларни хотираларида сақлаб, оғзаки тарзда бошқаларга етказганлар. Фақат айрим саҳобалар ҳадисларни ёзиб борганлар. Масалан, саҳоба Абдуллоҳ ибн Амрдан ривоят қилинган ҳадисда, мен Расулуллоҳ (с.а.в.)дан эшитган ҳар бир нарсани ёдлаш учун ёзиб юрардим. Қурайшликлар менга “сен Расулуллоҳ (с.а.в.)дан эшитган ҳар бир нарсани ёзиб юрасан, Расулуллоҳ ҳам инсон, у ғазабланганда ҳам, хурсанд бўлганда ҳам гапиради” дейишди. Ёзишдан тўхтадим ва буни Расулуллоҳ (с.а.в.)га эслатганимда “Жоним қўлида бўлган зот номи билан қасам ичаманки, мендан ҳақдан бошқаси чиқмайди” дедилар. Бу сўз замирида ҳадисларни ёзишга рухсат берилганини англаш мумкин. Расулуллоҳнинг хос котибларида саҳифалар, яъни саҳобалар ёзиб юрган варақлар бўлган. Улар кўпчилик кишилар орасида тарқалмаган ҳамда умумий тадвин қилиниб, бир китобга жамланмаган. Жобир ибн Абдуллоҳ, Саъд ибн Убода, Самрат ибн Жундуб, Али ибн Абу Толиб, Абдуллоҳ ибн Аббос, Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос каби саҳобаларнинг ҳадислар ёзилган саҳифалари бўлган. Булардан ташқари, Пайғамбар (с.а.в.)нинг турли жойлардаги кишиларга ёзган мактублари ҳам ҳадислардан иборат саҳифалар ҳисобланади. Манбалардаги

хабарларга кўра, котибларнинг сони тахминан 40 тача киши бўлиб, улар турли ҳолларда, яъни шартномалар тузиш, қурбонликлар қилиш каби ҳолатларда ҳадис ёзиб борганлар. Олимлар фикрича суннат, хабар сўзларини ҳам ҳадисга маънодош. Ҳадис ва суннат Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг айтган сўзлари, қилган ишлари, кўрсатмалари ҳамда тақрирлари. Булар ҳадис нуқтаи назаридан шаръий ҳукм ҳисобланади. Ҳадис ишлатилишида луғавий ва истилоҳий жиҳатдан суннатдан фарқ қилади. Ҳадис сўзи тилшунослар наздида “таҳдис” сўзидан олинган бўлиб, “хабар бермоқ” маъносини ифодалаган. Кейинчалик Пайғамбар (с.а.в.)га нисбат берилган гап, иш ёки тақрир (маъқуллаш, ман қилмаслик)га айтиладиган бўлган. Ибн Ҳажар Асқалоний: “Шариат урфида ҳадисдан мурод Расулуллоҳ (с.а.в.)га тегишли нарсалар (гап, иш, тақрир) бўлиб, ҳадис (янги) дейилиши унинг Қуръонга муқобиллигига ишорадир. Зеро, Қуръон қадимдир”, дейди. Шунга биноан баъзи олимлар, ҳадис луғатда янги маъносини ҳам ифодалашини эътиборга олиб, уни қадим (эски) Қуръони каримнинг муқобилида қўллаганлар. Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг ўзлари ўз сўзларини ҳадис деб атаб, бу ном билан бошқаларнинг сўзларини ўз сўзларидан ажратиб берганлар. Бунга мисол қилиб Муслим ривоят қилган “Кимки мендан билиб туриб ёлғон ҳадис айтса, у ёлғончилардан биридир” ҳадисини келтириш мумкин. Ҳадис ва суннат луғатда бир маънони ифодаламайди. Ҳадисга амал қилиш суннатга амал қилиш деганидир. Суннат Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг покиза сайрат, турмуш тарзи, диний йўлига нисбатан ишлатилган. Баъзи муҳаддислар “Ҳадис Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг гаплари ва ишларини ўз ичига олади, суннат эса фақат ишларини ифодалайди” дейдилар. Яна бир гуруҳ олимлар бунинг аксини айтадилар: “Суннат гап, амал ва тақрирни ўз ичига олади, ҳадис эса Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг гапларигагина хос бўлиб, қавлий суннатга

тўғри келади”. Бу билан суннатни қавлий, феълий ва тақририйга бўладилар. Шунингдек, Пайғамбар (с.а.в.)нинг халқий (тана кўринишлари), хулқий (ахлоқлари) ва таржимаи ҳолларига оид маълумотлар ҳам суннат дейилади. Пайғамбар (с.а.в.)дан содир бўлган нарсаларнинг фақатгина шаръий ҳукмга тегишлисини суннат деб, бошқаларини суннат демаслик саҳобийлар ва тобеъийларнинг одатлари бўлган. Масалан, Имом Аҳмад ибн Ҳанбал ривоят қилган ҳадисда: “Абу Туфайл қуйидагиларни айтади. Мен Ибн Аббосга шундай дедим: Сенинг қавминг Расулуллоҳ (с.а.в.) Байтуллоҳни рамл (лўкиллаб юриш) ила тавоф қилганлар ва бу суннат дейишмоқда. Ибн Аббос: Ҳам рост айтишибди, ҳам ёлғон, деди. Ҳам рост айтишибди, ҳам ёлғон, деганинг нимаси, дедим. Рост айтганлари – Расулуллоҳ (с.а.в.) Байтуллоҳни рамл қилганлари. Ёлғон айтганлари – у (иш)нинг суннат эканлиги. Шунинг учун вақти-вақти билан муҳаддислар ва усул олимлари наздида саҳобийларнинг қилган ишлари ҳам суннатдир. Бунга Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг: “Сизларга менинг ва менинг ўринбосарларимнинг... суннати”, деган ҳадиси мисол бўлади. Ҳадислардаги носих ва мансухни, омм ва хосни, мутлақ ва гумонни, мужмал ва батафсилни ҳам турлича англаганлар. Агар улар бирор масалада ихтилоф қилсалар, дарҳол Расулуллоҳга мурожаат қилиб, саволларига жавоб олиш имкониятига эга эдилар. Мазкур омиллар илк даврда ҳадиснинг алоҳида илм даражасида ўрганишга эҳтиёж қолдирмаган. Ҳадис илмларининг ривожланиш босқичлари Пайғамбар (с.а.в) вафотидан кейиноқ мусулмонларнинг орасида ҳадисларнинг аҳамияти ортиб кетди. Бунга асосий сабаблардан бири мусулмонлар бошлиғи томонидан ўзидан кейин ким ўринбосар бўлиши ҳақида аниқ кўрсатма берилмаганида эди. Саҳобалар энди бирор бир кишининг ўринбосар бўлиши лозимлигига ишора қилувчи манба бўлувчи ҳадисларга муҳтож эдилар. Абу Бакрнинг Пайғамбар (с.а.в) томонидан ўлим олдидан намозга имомликка ўтишга буюриши

унинг ўринбосари бўлиши мумкинлигига ишора сифатида қабул қилинди. Абу Бакр бу мансабга тайинланди ва масала ўз ечимини топди. Абу Бакр ва Умар ибн Хаттоб даврларида ёш саҳобалар улғайиб, ўз илмларини янада кенгайтирдилар ва кейинги авлод, яъни тобиийларга ҳадислардан билганларини ўргатдилар. Саҳобалар Пайғамбар (с.а.в)га қандай интилган бўлсалар, тобиийлар уларнинг илмларини олишга шундай ҳаракат қилдилар ва ўз масалаларига жавоблар топдилар. Расулуллоҳ (с.а.в) даврида турли фитналарнинг тарқалиши ва сохта ҳадис тўқишнинг имконияти деярли йўқ эди. Бунга сабаб бир томондан унинг хаёт экани бўлса, иккинчидан ваҳий нозил бўлиб, ёлғончиларнинг найранги фош бўлишидан қўрқишларида эди. Абу Бакр мусулмонлар орасидаги диний ва сиёсий бирликни сақлаб қолган бўлса, Умар ибн Хаттоб эса фитналарнинг тарқалишини бартараф этди. У Пайғамбар (с.а.в)дан бирор ҳадис айтувчи киши ўз сўзига ишончи комил бўлмаса ҳеч нарса айтмаслигига чақирди. У бу қоидага амал қилмаган кишиларни қаттиқ жазоларди. Бу даврда ҳадислар кўп ривоят қилинишининг олди олинган эди. Агар ҳадислар кўплаб ривоят қилинаверса, мунофиқлар сохта ҳадисларни ҳам муомалага киритиб юборишлари аниқ эди. Бундан ташқари, саҳобаларнинг ўзлари ҳам хато ва гуноҳ масъулиятидан қўрқиб, ҳадисларни кам ривоят қилишга ҳаракат қилганлар. Шу омиллар мазкур даврда сохта ҳадисларнинг кўпайиши олдини олган. Пайғамбар (с.а.в) даврида ҳадисларни ёзишга изн берилган эди, аммо у киши вафот этганидан сўнг турли урушлар натижасида Қуръони карим жамланганидек ҳадисларни ҳам жамлаш ва тадвин қилишга имкон топа олмадилар. Шуни ҳам айтиш керакки, ўша даврга оид ҳадислар ёзилган, лекин китоб шаклини олмаган турли хатлар ҳам топилган. Уларни саҳобалар ўзаро ривоят қилиб юрар

эдилар. Масалан, Абу Бакр Баҳрайндаги омили (бошқарувчиси) Анас ибн Моликка мусулмонларга буюрилган садақанинг фарзлари ёзилган хатни юборди. Бу хат Расулуллоҳ (с.а.в)нинг садақалар тўғрисидаги мактубининг бир нусхаси эди. Саҳобаларнинг яна бир жиҳати шунда эдики, улар Расулуллоҳ (с.а.в)ни кам ва кўп кўрганликларига қараб ҳам ҳадисларни кўп ёки кам билганлар. Бироқ уни кўп кўрган саҳоба ҳадисларни кўпроқ ривоят қилган деган хулосага келмаслик керак. Масалан, тўрт халифа Пайғамбар (с.а.в) ёнида доимий ҳамроҳ бўлган бўлсалар-да, унинг вафотидан кейин давлат ишлари билан банд бўлганликлари учун камроқ ҳадис ривоят қилганлар. Ҳадис марказлари. Саҳобалар турли жойларга кўчиб кетиб, у ерларда узоқ муддат яшаб қолганликлари сабабли ўша ўлкалар Қуръон ва ҳадисларни тарқатиш марказларига айланди. Бунга Мадина, Макка, Куфа, Басра, Шом, Миср каби йирик марказларни мисол қилиб келтириш мумкин. асулуллоҳ (с.а.в) Мадинада Маккага қараганда кўпроқ ҳадис айтган. Чунки кўпгина ислом динига оид ижтимоий тартиб, қонун-қоидалар ҳижратдан кейин жорий бўлган. Макка шаҳри пайғамбарликнинг илк даври билан боғлиқ бўлса-да, ҳадис илми бўйича Мадинадан кейинги ўринда туради. Макка фатҳидан кейин Муоз ибн Жабал Расулуллоҳ (с.а.в) томонидан шу ерда дин илмларини шаҳар аҳолисига ўргатиши учун ўринбосар қилиб қолдирилди. Кейинчалик Абдуллоҳ ибн Аббос ҳам Басрадан Маккага қайтиб келади. Шунингдек, Абдуллоҳ ибн Соиб Махзумий, Итоб ибн Асид, Ҳакам ибн Абу Ос, Усмон ибн Талҳа ва бошқалар ҳадисларни тарқатиш ишлари билан шуғулланганлар. Куфа шаҳри Эрон, Хуросон томонларга ҳарбий юриш олиб бориш учун мусулмон қўшинларининг таянч маркази ҳисобланган. Бу шаҳарга кўплаб саҳобалар келиб ўрнашиб қолганлар ва шу ерда вафот этганлар. Басра шаҳрида Анас ибн Молик асосий ҳадис раҳнамоларидан эди. Шунингдек, Абдуллоҳ ибн Аббос (Маккага қайтгунча), Утба ибн

Ғазвон, Имрон ибн Ҳусайн, Абу Барза Асламий, Маъқал ибн Ясор, Абу Бакра ва бошқа саҳобалар яшаганлар ва ҳадис тарқатганлар. Уларнинг шогирдларидан Абу Олия Рофеъ ибн Миҳрон, Ҳасан Басрий (500 та саҳобани кўрган), Муҳаммад ибн Сирин, Қатода ибн Диъомата Давсий каби кўплаб тобиийларнинг номларини келтириш мумкин. Шом ўлкаси фатҳ этилгандан сўнг асосий аҳоли ислом динини қабул қилди. Халифалар ҳам бу ўлкага алоҳида эътибор бериб, кўзга кўринган саҳобаларни у ерга дин ишларини ўргатиш учун жўнатганлар. Жумладан, бу ерга ҳам Муоз ибн Жабал худди Яманга ва Маккага боргани сингари дин ишларини ўргатиш учун келган. Бу ўлкада яна фақиҳлардан саналган Убода ибн Сомит, Абу Дардо Ансорий ҳам аҳолига ислом дини арконлари ва ҳадис илмини тарқатганлардан ҳисобланади. Мазкур уч саҳоба бу ўлкада ҳадис илми ривожланишида муҳим ўрин тутганлар. Мисрга ислом дини кириб келиши билан бу ерга ҳам бошқа илмлар қатори ҳадислар кириб келди. Бу ерга ҳам кўплаб саҳобалар келиб ўрнашди. Уларнинг энг машҳури ва энг кўп ҳадис ровийси, Абу Ҳурайранинг сўзига кўра, Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос эди. Шунингдек, Уқба ибн Омир Жуҳаний, Хорижа ибн Ҳузофа, Абдуллоҳ ибн Саъд, Муҳмия ибн Жуз, Абдуллоҳ ибн Ҳорис, Муоз ибн Анас Жуҳаний каби бир юз қирқдан ортиқ саҳобалар Миср аҳлига сабоқ берганлар. Ҳадислар тарқатилишида катта ўрин тутган жойлар фақат шулар билан чекланмай, балки булар қаторига Марокаш, Испания, Яман, Кавказ, Қазвин (Каспий денгизининг жанубий ва ғарбий соҳил томони) ва Хуросонни қўшиш мумкин. Ҳадис китобларида ўзидан энг кўп ҳадис ривоят қилган саҳобалар қуйидагилардир: 1. Абу Ҳурайра (5374 та). 2. Абдуллоҳ ибн Умар (2630 та).

3. Анас ибн Молик (2286 та). 4. Ҳазрат Оиша (2210 та). 5. Абдуллоҳ ибн Аббос (1660 та). 6. Жобир ибн Абдуллоҳ (1540 та). 7. Абу Сайид Ҳудрий (1170 та). Саҳобаларнинг ҳадис ривоят қилишидаги тафовутларни қуйидагича изоҳлаш ва санаш мумкин: Ҳижрий биринчи (VIII) асрда ҳадисларни ёзма равишда жамлаганлар қуйидагилар эди: 1. Саид ибн Жубайр Асдий (ваф. 95/714 й.) Ибн Аббос ривоят қилган ҳадисларни ёзиб олган саҳифалари бўлган. 2. Омир ибн Шароҳил Шаъбий (ваф. 103/722 й.). 3. Муҳаммад ибн Муслим Асдий (ваф. 126/744 й.). 4. Умар ибн Абдулазиз (ваф. 101/720 й.) ва бошқалар. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, ҳижрий биринчи асрда ҳадислар асосан, оғзаки ривоят қилинди. Аммо оз миқдорда бўлса-да, уларни ёзиб борганлар ҳам бор эди. Вақт ўтиши билан янги савол ва муаммоларнинг пайдо бўлиши ҳадисларга бўлган талабнинг ортишига ва натижада ҳадисларнинг кенгроқ миқёсда ўрганилишига олиб келди. Ҳадисларни илм сифатида шакллланиши Ҳадисларни чуқур таҳлилий ўрганиш зарурати “Ҳадис илми” ва бу илмга тегишли истилоҳларни тўғри ишлатишни тақозо этувчи “Мусталаҳ ал-ҳадис” соҳасининг шаклланишига олиб келди. Зеро, ҳадис илмининг ўзи “Мусталаҳ ал-ҳадис” (ҳадис истилоҳлари), “Илм ар-рижол” (ровийларни билиш), “ал-Жарҳ ва-т-таъдил” (Ишончсиз ва ишончлига ажратиш) каби бир неча илмларни ўз ичига олувчи комплекс фан ҳисобланади. “Мусталаҳ ал-ҳадис” – ҳадис илмида ишлатиладиган атамаларни

ўрганувчи соҳа. У “Улум ал-ҳадис” (ҳадис илмлари), “Усул ал-ҳадис” (ҳадис асослари) номлари билан ҳам юритилади. “Мусталаҳ ал- ҳадис” ўзига хос шартлар, турли усул ва қоидалар асосида санад ва матн ҳолатини ўрганади. Ҳадисларнинг тўғрисини нотўғрисидан, яъни саҳиҳини заифидан ажратади. Ҳадисларни ривоят қилиш ва тушуниш жиҳатидан улар икки қисмга бўлиб ўрганилади: 1. “Ривоят илми”да Пайғамбар (с.а.в.)нинг сўзлари, феъли, тақрири, сифати, уларни ривоят қилиш, сўзларнинг ўзгариши ва аниқ экани ўрганилади; 2. “Дироят илми”да санад ва матнни билиш қоидалари ўрганилади. Бу йўналишларни биринчи бўлиб тизимга солган олим қози Абу Муҳаммад Ҳасан ибн Абдурраҳмон ибн Халлод Ромаҳурмузий (ваф. 320/932 й.) бўлди. У ўзининг “ал-Муҳаддис ал-фосил байна-р-ровий ва воъий” (Ривоят қилувчи ва англовчи орасини ажратувчи муҳаддис) асарини ёзиб, бу йўналишда илк қадам қўйди. “Мусталаҳ ал-ҳадис” бўйича “Маърифат улум ал-ҳадис” (Ҳадис илмларини билиш), “ал-Кифоя фи илм ар-ривоя” (Ҳадис ривоят қилишда етарли илм) ва “ал-Жомеъ ли ахлоқ ар-ровий ва адаб ас-сомиъ” (Ровийнинг ахлоқи ва эшитгувчининг адаби), “ал-Имло” (Тушунтирувчи), “Муқаддамат Ибн Салоҳ” (Ибн Салоҳ муқаддимаси ёки Улум ал-ҳадис), “Нухбат ал-фикр” (Танлаб олинган фикрлар), “Тадриб” (Ўргатувчи), “Қавоид ат-таҳдис” (Ҳадис айтиш қоидалари) каби асарлар ҳам ёзилган. Замонавий асарлардан “Тайсир мусталаҳ ал-ҳадис”, “Маолим ас- суннат ан-набавия”, “Манҳаж ан-нақд фи улум ал-ҳадис” ва бошқа асарларни келтириш мумкин. Муҳаддислар ҳадисларнинг саҳиҳлик, яъни ишончлилик даражасини аниқлашда, асосан, унинг “иснод” (ёки “санад”) деб аталувчи ровийлар занжирини акс эттирган қисмига эътибор бердилар. “Матн” деб аталган ҳадиснинг асосий қисмини Пайғамбар (с.а.в)дан мусаннифга етиб келиш йўлини “иснод” кўрсатади. “Иснод” ҳадиснинг таркибий қисми бўлиб, истилоҳда “ҳадисни

унинг айтувчисига боғлаш” маъносини берди. Бунда ҳадис матнини Пайғамбар (с.а.в.)дан муҳаддисга етказувчи кетма-кет бир-бирига узатган ровийлар занжири тушунилади. Ҳадисга “таянч” ҳисобланган “иснод” қанчалик ишончли кишиларни ўз таркибига олган бўлса, ҳадис шунчалик саҳиҳ ҳисобланади. Исноднинг бошида мусанниф (масалан, Имом Бухорий) ўзи ҳадис эшитган устози ёки ровийсини келтиради. Сўнг у кимдан эшитган бўлса, ўшанинг номини, кейин у одам ўзига ҳадис айтган кишининг номини келтиради. Шу тариқа исноднинг охирида Пайғамбар (с.а.в.) номидан ҳадис матни келтирилади. Масалан, Имом Бухорий ўз асарида бир иснодни қуйидагича беради: “Бизга Абдуллоҳ ибн Юсуф ушбу ҳадисни айтди. У бизга Молик хабар берди, деган, у эса Ибн Шиҳобдан эшитган. У Муҳаммад ибн Жубайр ибн Мутъимдан, у отасидан эшитган экан. Жубайр ибн Мутъим Расулуллоҳ (с.а.в.)дан қуйидагиларни эшитдим, деган...”, деб ҳадис келтирган. “Матн” – ҳадиснинг таркибий қисми. Истилоҳда санаднинг ниҳояси, яъни маънолардан ташкил топган ҳадиснинг лафзлари ёхуд санаднинг тугаган жойидан бошланган Пайғамбар (с.а.в.) ёки бошқалар (саҳоба, тобиий, муҳаддис, фақиҳ)нинг сўзи. Масалан, Муслим ривоят қилади: Абу Бакр ибн Абу Шайба Абу Усомадан, Усома Ҳишомдан, Ҳишом эса Муҳаммад ибн Сийриндан, Сийрин Абу Ҳурайрадан, Набий (с.а.в.) дедилар: “Киши биродарининг совчиси устига совчи қўймайди...”. Бунда санаднинг тугаган жойидан бошланган Набий (с.а.в.)нинг сўзи, феъли, тақрири ёки сифатига матн дейилади. Иснод ўзининг тузилишига кўра бир неча турга бўлинади. Масалан, ҳадис иснодидаги барча кишиларнинг номлари аниқ ва маълум бўлса, у ҳолда иснод “муттасил” (узлуксиз) деб аталади. Ҳадиснинг ҳақиқий ёки сохта экани иснодда келтирилган шахсларнинг исмларини таққослаш йўли билан текширилган. Иснод кучли деб топилса матн ҳам ишончли ҳисобланган. Шунинг учун

муҳаддисларнинг асосий вазифаларидан бири ҳадисларнинг иснодини кучли ёки кучсиз эканини кўрсатиб бериш бўлган. Иснод санад сўзи билан синоним сифатида ишлатилади. Исноди муттасил равишда ўз ниҳоясига етган, яъни санади билан ривоят қилинган ҳадисларни “Муснад” деб аталади. Бундан ташқари “муснад” сўзи “иснод” маъносида ҳам келиши мумкин. Шунингдек, ҳадисларни иснодларига кўра, яъни ровийларига кўра тартиблаб жамланган илк ҳадис тўпламлари ҳам “Муснад” деб аталган. “Муснад” туридаги тўпламларда ҳадислар уч хил тартибда жойлаштирилиши мумкин: 1. Саҳобаларнинг исмлари алифбо тартибида жойлаштирилиб, бир саҳоба ривоят қилган барча ҳадислар бир жойда келтирилади, кейин эса бошқа саҳоба ва ҳ.к. 2. Саҳобанинг фазилатига қараб тузилади. Масалан, “Ашараи мубашшара” (жаннатийлиги башорат берилган ўнта саҳоба) номларидан бошланади. 3. Саҳобаларнинг исломга кириш тарихига кўра аввал Абу Бакр ва бошқалар. Муснад тўпламлари орасида Аҳмад ибн Ҳанбалнинг (ваф. 240/855 й.) “Муснад” асари машҳурдир. “Мусаннаф” тўпламларида муснадлардан фарқли равишда ҳадислар муайян мавзуларга ажратилган ҳолда берилади. Бу услуб мавзуларга қараб тўплангани учун фойдаланиш анча қулай. Масалан, Имом Бухорийнинг “Саҳиҳ”и шу турга мансуб. Иснодлар таҳлили шуни кўрсатадики, ҳадисларнинг айримлари тўғри Пайғамбар (с.а.в.)дан эмас, балки саҳоба ёки тобиийдан ривоят қилинади. Расулуллоҳ (с.а.в.)гача етиб борган иснодлар “марфуъ” (кўтарилган, етиб борган) деб аталиб, саҳобада тўхтаган иснод эса “мавқуф” (тўхтаган, тўхтатилган) деб юритилади. Иснод қайси табақага бўлса-да узлуксиз етиб борган бўлса, у “муттасил”

(узлуксиз) деб аталади. Ҳадис ривоят қилишда табақаларнинг ўрни ҳам алоҳида аҳамиятга эга. “Табақа” (кўплиги “табақот”: даража, босқич) деганда Пайғамбар (с.а.в.)дан ҳадис ривоят қилувчиларнинг тартиблари тушунилади. Масалан, саҳобалар – биринчи табақа, тобиийлар – иккинчи табақа, атбо ат-тобиинлар – учинчи табақа ва ҳ.к. Мазкур мезон асосида кейинги муҳаддислар ровийларга аталган асарларини ҳам тузганлар. Бундай асарлар “табақот” жанрига мансуб ҳисобланади. Бундай тўпламларда ровийларнинг таржимаи ҳоллари табақаларига қараб тартибланган бўлади. Иснод тўлиқ бўлиб, тўғри Пайғамбар (с.а.в.)га етиб борган бўлса, “муттасил марфу”, агар саҳобага етиб борган бўлса, “муттасил мавқуф” деб аталади. Масалан, “Молик Ибн Шиҳобдан, у Солим ибн Абдуллоҳдан, у отасидан, у Расулуллоҳ (с.а.в.)дан ривоят қилади” деган иснодда бошдан то охиригача муттасил (узлуксиз) ва Расулуллоҳ (с.а.в.)га қадар кўтарилган (етиб борган), шунинг учун у “муттасил марфуъ” ҳисобланади. “Молик Нофеъдан, у Ибн Умардан, у киши дейдилар” дейилгандаги иснод Ибн Умаргача узлуксиз, аммо Расулуллоҳ (с.а.в.)гача етмаган ва саҳобада тўхтаб қолганлиги учун муттасил мавқуф дейилади. Муттасил ҳадис ҳукми саҳиҳ, ҳасан ёки заиф бўлиши мумкин. Саҳобага муттасил равишда етган ҳадисда: “Молик Нофеъдан, у эса Ибн Умардан эшитган “Ким бирор кишидан қарз олса, унга қарзини қайтариб бериши шартдир”, деган. Ушбу ҳадис ўз ниҳоясига муттасил ҳолда етган. Ҳадисларни ривоят қилувчи, таҳлилий ўрганувчи, алоҳида тўпламларга жамловчи кишиларга нисбатан ҳам ҳадис илмида алоҳида махсус номлар берилган. Масалан, санад занжирида туриб ўзидан олдинги кишидан ҳадис эшитиб, кейингиларга айтган киши “ровий” дейилади. У ривоят қилган сўз – “ривоят”, “матн”, “ҳадис”, “осор” (бир. асар: ёдгорлик, из) деб аталиши мумкин. Мазкур ривоят

ҳадис ёки саҳобанинг сўзи ёки тобиийнинг фатвоси ҳам бўлиши мумкин. Имом Бухорий, Имом Муслим, Имом Термизий каби оғзаки ривоятларни китобга жамлаган муҳаддислар “ровий” деб аталиш билан бирга “мусанниф” (тузувчи, тасниф қилувчи), “муҳаддис” (ҳадис илми олими) деб ҳам аталади. Ровий ҳадисларни исноди билан ривоят қилса, уни “муснид” деб аталади. Бунда унинг ҳадис илмини чуқур билиш-билмаслиги эътиборга олинмайди. Ҳадис олимлари балоғат масаласида якдил эмаслар: 1. Ровий ҳадисни эшитаётганда беш ёшга тўлган бўлиши ҳам мумкин. Асос сифатида саҳоба Маҳмуд ибн Робийъдан: “Набий (с.а.в.)дан ақл ўргандим. Челакдан сув олиб менга пуркадилар, ўшанда беш ёшда эдим”, деган ҳадис келтирилади.

2. Баъзилар ривоятни эшитаётганда балоғат ёшини белгиламаганлар. Бола бу пайтида ёлғон гапиришни билмайдиган ҳамда эшитган нарсасига мантиқан тўғри жавоб қайтара оладиган даражада бўлиши лозим. Мазкур шартлар мавжуд бўлган ровий ҳадис илмида “адолат соҳиби”, яъни ҳадисларини қабул қилиш мумкин деб ҳисобланади. Акс ҳолда унда адолат йўқ деб ҳисобланади ва унинг ривояти қабул қилинмайди. Ҳадис ровийси ривоятларни ўзининг шайхидан олади. “Шайх” сўзи “қария”, “оқсоқол”, “устоз” маъноларини берса-да, ҳадис илмида “шайх” деганда асосан “устоз” тушунилади ва бунда ривоят қилаётган ровийнинг устози назарда тутилади. Ровийларнинг барчаси ҳам “мусанниф” даражасига кўтарилавермайди. Бунинг учун у ҳадисларни ёзма равишда жамлаб, “тасниф” қилган бўлиши керак. Тасниф деганда ҳадисларни муайян мавзуларга ажратган ҳолда жамлаш назарда тутилади. Бу каби тўпламлардан фойдаланиш анча қулай. “Муҳаддис” даражаси ҳадис илмининг ривояти, дирояти ҳамда исноддаги ровийлар ҳолатини тадқиқ қилиш билан шуғулланган, ҳадисларни ишончли ёки ишончсизлигига қараб саралаб тўплаш ва шарҳлаш билан шуғулланган олимга нисбатан берилади. Шунингдек, ҳофиз, ҳоким, ҳужжат даражасига етган олимлар ҳам умумий ном билан муҳаддис дейилади. Муснид муҳаддис бўла олмайди. Чунки муснид бўлиш, яъни ҳадисларни иснод билан ривоят қилиш учун унда муҳаддис даражасидаги илм бўлиши шарт эмас. Муҳаддис ҳадисларни исноди билан ривоят қила олгани учун муснид бўла олади. Муҳаддис даражаларининг юқорисидан бири “ҳофиз” ҳисобланади. Кўп қиррали муҳаддисларга бундай ном берилган бўлиб, айрим олимларнинг айтишича, ҳофиз бўлиш учун камида 20.000 та ҳадис, баъзиларига кўра 100.000 та ҳадис ёдлаган бўлиши ерак. “Муҳаддис” ва

“ҳофиз” бир хил маънода ишлатилади, деган фикрлар ҳам бор. Абдурраҳмон ибн Маҳдий (ваф 198/814 й.), Ибн Абу Ҳотам Розий (ваф. 327/939 й.), Ибн Асокир Али ибн Ҳасан Абулқосим (ваф. 571/1176 й.)лар “ҳофиз” номи билан танилганлар. “Ҳужжат” даражаси ҳофиздан ҳам юқорироқ ҳисобланиб, бунинг учун муҳаддис 300.000 ҳадисни ёддан билиши талаб этилади. Ҳусайн Муаллим ибн Заквон (ваф. 145/762 й.), Ҳишом ибн Урва ибн Зубайр (ваф 146/763 й.), Абу Нуайм Журжоний, Абдулмалик ибн Муҳаммад (ваф. 323/935 й.) каби олимлар “ҳужжат” унвонига эга бўлганлар. “Ҳоким” даражаси ривоят қилинган барча ҳадисларнинг исноди, матни, жарҳ ва таъдилини ҳамда тарихини камчиликларсиз дақиқ ўрганган кишига нисбатан ишлатилади. Ҳоким муҳаддис, ҳофиз ва ҳужжат даражаларидан юқори туради. Бу даражага “Олти ишончли” тўплам муаллифларидан бештаси – Имом Бухорий, Имом Муслим, Имом Абу Довуд, Имом Термизий, Имом Насоийлар ҳамда Абдуллоҳ Найсабурий (ваф. 405/1015 й.), Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Жарир Табарий (ваф. 310/922 й.) каби муҳаддислар эришганлар. Ҳадис илмида “асҳоб ал-ҳадис” (ҳадис эгалари), “аҳл ал-ҳадис” (ҳадис аҳли), “аҳл ал-асар” (ёдгорликлар аҳли) атамалари ҳам машҳур. Бу номлар ҳадис илми билан шуғулланган муҳаддисларга ишлатилган. Бу ном фиқҳда “асҳоб ар-раъй” (раъй, яъни мустақил фикр эгалари) ёки “аҳл ар-раъй” (раъй аҳли)дан фарқли асосан ҳадисларга таяниб ҳукм чиқарган олимларга нисбатан берилган. Ҳадис илми ривожи Ҳадисларни танқидий ўрганиш. III/IХ аср ҳадис илми тарихида олтин давр ҳисобланади. Чунончи VIII асрнинг ўрталаридан бошлаб тобора ривожланган ҳадис илми билан кейинги икки-уч аср давомида тўрт юздан зиёд муаллифлар шуғулланганлар. Ҳаттоки, бу даврда ҳадисларни ишончли манбаларга асосланиб, маромига етказиб илмий

равишда тартибга солиш олимлар орасида энг севимли, зарурий машғулот даражасигача етган. Шунингдек, бу асрда тўпланган ҳадислар илмий нуқтаи назардан муайян қонун-қоидаларга таянган ҳолда тартибга туширилган. Ҳижрий иккинчи (IX) асрда ҳадис фиқҳ илмининг бир бўлаги сифатида ўрганилган бўлса, учинчи асрга келиб, алоҳида соҳа бўлиб ажралиб чиқди ва мустаҳкам асосга эга бўлган мустақил илм сифатида қарор топди. Ҳадис илмининг фиқҳ илмидан алоҳида фан сифатидаги фарқини биринчи бўлиб Имом Шофиий кўрсатиб берган. Илк ислом даврларидан бошлабоқ сохта ҳадислар сонининг тобора кўпайиб кетиши мусулмон олимлари олдига уларга нисбатан танқидий ёндашиш заруратини қўйди. Бу албатта, мусулмон олимлари эътиборидан четда қолмади ва улар ўзига хос, аввалги ровийлардан фарқли ҳадисларни танқидий ўрганиш услубини ишлаб чиқдилар. III/IХ асрда ҳадисларни ўрганиб, уларни саҳиҳ ва заифга ажратган, тадвин қилиб китобларга жамлаган олимларни тўлақонли “муҳаддис”, яъни ҳадис илми билимдони дейиш мумкин. Дарҳақиқат, ҳадисларнинг бу даврга етиб келишида илк ровийларнинг хизматлари беқиёс. Аммо, улар асосан, ҳадисларни ёдлаш, жамлаш, ривоят қилиш билан шуғулланган эдилар. III/IХ асрга келиб ҳадисларни ўрганишга эҳтиёж, шу билан бирга сохта ҳадисларнинг кўпайиб кетиши алоҳида “ҳадис илми” сифатида шаклланишига олиб келди. Мазкур илм билан шуғулланган олимлар “муҳаддис” деб аталди. Буюк муҳаддислар ва уларнинг асарлари. Ҳижрий учинчи (X) асрда қуйидаги муҳаддислар фаолият кўрсатдилар: а) муснад услубида: 1. Саид ибн Мансур Марвазий (ваф. 227/842 й.). 2. Абу Бакр ибн Абдуллоҳ ибн Абу Шайба (ваф. 235/850 й.). 3. Абу Бакр Аҳмад ибн Амр Баззор (ваф. 229/844 й.).

4. Абу Абдураҳмон Бақий ибн Махлад Андалусий (ваф. 276/889 й.). 5. Абу Саид Усмон ибн Саид Доримий (ваф. 280/893 й.). 6. Абу Муҳаммад Абд ибн Ҳумайд ибн Наср Кешший (ваф. 249/863 й.). 7. Абу Муҳаммад Ҳорис ибн Муҳаммад ибн Абу Усома Тамимий (ваф. 282/895 й.). 8. Абу Абдуллоҳ Аҳмад ибн Ҳанбал Шайбоний (ваф. 240/855 й.). б) саҳиҳ услубида: 1. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий (ваф. 256/870 й.). 2. Муслим ибн Ҳажжож Қушайрий (ваф. 261/875 й.). в) сунан услубида: 1. Абу Довуд Сулаймон ибн Ашъас Сижистоний (ваф. 275/888 й.). 2. Абу Исо Муҳаммад ибн Исо Термизий (ваф. 279/892 й.). 3. Абу Абдураҳмон Аҳмад ибн Шуъайб Насоий (ваф. 303/916 й.). 4. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Язид ибн Можа Қазвиний (ваф. 273/886 й.).

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Islom Karimov. «O`zbekistonnig o`z istiqlol va tar a qqiyot yo`li». T.: «O`zbekiston», 1994 yil. 2. Islom Karimov. «Ijobiy ishlarimizni oxiriga y e t kazaylik». T.: «O`zbekiston» 1994 yil. 3. Islom Karimov. «Istiqlol va ma`naviyat». – T.: «O`zbekiston» . 4. Islom Karimov. «Yuksak malakali mutaxassislar – taraqiyot omili». T. «O`zbekiston» 1995 yil. 5. Islom Karimov. «O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiq l olining asosiy tamoyillari». – T.: «O`zbekiston». 6. Islom Karimov. «Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori». T. Sharq, 1997. 7. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. «O`zbekiston», 2000 yil. 8. A.Zunnunov, A.U.Mahkamov. «Didaktika». T. «Sharq» 2006 yil. 9. A.Avloniy. «Turkiy guliston yoxud axloq», «O`qituvchi» nashriyoti., T. 1993 yil. 10. Abu Nasr Forobiy. «Fozil odamlar shahri» «A.Qodiriy» nashriyoti. T. 1993 yil.

O'xshashlar

Марказий Осиёда ҳадисшунослик илмининг ривожланиши

Наврўз уйдирма ва ҳақиқат

Узбек менталитетида компромисс ва консенсус нисбати

Ma'naviyat va inson faoliyati

Маънавии маърифии мафкуравий сиёсат ва инсон омили