Узбек менталитетида компромисс ва консенсус нисбати - Manaviyat asoslari - Referatlar

Узбек менталитетида компромисс ва консенсус нисбати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

19.0498046875 KB

Ko'chirib olish

Узбек менталитетида компромисс ва консенсус нисбати Бирор бир халқ ҳақида фикр, муносабат билдирилмоқчи бўлинса, даставвал шу халқ вакилларининг бир-бирлари билан қанчалик ҳамжиҳатлиги, якдиллиги, ўзаро аҳиллиги масаласига эътибор қаратилади. Агар мазкур халқнинг вакиллари ўзаро иноқ, ҳамфикр, уюшқоқ, деган мулоҳазага келинса, унга нисбатан бошқаларда беихтиёр ҳурмат-эҳтиром туйғуси юзага келади. Мабодо бу халқ хусусида ўзаро келишмайдиган, бир- бирини ҳурмат қилмайдиган, фикри ва амали айрича одамлар, деган муносабат билдирилса, ундан бошқа халқ вакиллари ўзларини узоқроқ тутишга, улар билан муносабатда ўйлаб иш қилишга, сергак бўлишга интиладилар. Шу боисдан ҳам ўзаро аҳиллик, иноқлик, миллий бирдамлик муаммоси дунёдаги барча халқлар тақдири ва тарихида ҳамиша долзарб, ижтимоий-маънавий муаммо бўлиб келган. Бинобарин, ҳар бир миллатнинг зафарли, шон-шавкатга бурканган йўли, бахтли тақдири ёхуд мусибатли, оғир кечмиши ҳам ана шу миллий яқинлик масаласига бевосита боғлиқ ҳолда намоён бўлиб келган. Узбек халқи табиатан жамоавий миллат эканлиги маълум. Чунки бирор бир узбек тўйи ёхуд маъракасини ён-атрофдаги одамлар, қавм-қариндошлари, яқин биродарларисиз ўтишини тасаввур ҳам эта олмайди. Мазкур нуқтаи назарни исбот этувчи яна бир жиҳат - ўзбеклар ўзининг бутун умри мазмунини фарзандлари бахтида кўришлари, зурриётларининг бахти учун ихтиёрий ва қалбан ўзларини садқа этишга ҳамиша шай эканликларидир. Мазкур нуқтаи назар тасдиғига хизмат қилувчи яна бир фазилат-бу ўзбекларнинг ҳамиша ўз уруғлари, қариндошлари, фарзандлари даврасида муқим яшашга интилишларидир. Демак, миллатимизнинг моҳият эътиборига кўра жамоавий эканлигига шубҳа йўқ. Жамоавий халқ эса ўз тақдири, мақсади, миллий ғурури, якдил ҳаракат қилишга рағбати кучли

бўлиши билан фарқланиши керак. Халқимиз ўзининг жамоавий табиатли эканлиги, урф-одатлари, анъаналари, ўзига хос феъл-атвори билан французлар, испанлар ёки руслардан яққол ажралиб турадилар. Жамоавий турмуш тарзини мустаҳкамлашдан иборат ижти-моий ҳаракат эса қадим-қадимдан халқимиз вакилларининг ҳуду-дий даражада қишлоқ, маҳалла тузилмалари муҳитида яшаш-ларини, шаҳар миқёсида эса муайян касб, ҳунар ёки илм-фан соҳаларида биргаликда тиғиз, зич, жамоа тарзида компакт фаолият юритишларини тақозо этиб келган. Бунинг яққол кўриниши сифатида мамлакатимиз қишлоқлари номланишига эътибор қаратиш жоиз. Дўрмон, Найман, Қатағон, Барлос, Некуз, Сарой, Қанғли ва ҳоказо номланишлар халқимиз вакилларининг муайян уруғ доирасида қариндошлар жамоаси тарзида яшаб келганликларини, тўпчилар, кулолчилар, қандолатчилар, мисгар-лар, темирчилар маҳаллаларида эса касб-ҳунар асосида бирлашиб яшаш тенденциясини кўриш мумкин. Илм, тасаввуф ва бадиий ижодиётда сулолавийлик, ворисийлик, қавмий давомийлик ҳам жамоавийлик анъаналарининг узвий давоми бўлиб келган. Моҳият эътиборига ва оддий мантиқ талабларига кўра жамоавий турмуш тарзи мустаҳкам бўлган ўзбекларнинг дунёда маҳв этувчи миллат бўлишини тасаввур этиш ҳам қийин. Аммо миллий кечмишимиз, аянчли ва изтиробли лавҳаларга тўла тарихимиз эса, афсуски бу мантиқни тасдиқламайди. Қисқа тарихий қиёс келтирсак: Англия тарихида миллат хази-наси икки минг йиллик ўтмиши мобайнида бир марта (1104 йил-да Англиянинг французлар томонидан босиб олиниши пайтида) талон-торож этилган бўлса, АҚШ хазинаси сўнгги 200 йилдан кўп вақт мобайнида бирор марта ҳам, Япония хазинаси эса умуман ҳеч ким томонидан эгалланмаган, Россия давлат хазинасининг таланиши фақат бир марта - мўғуллар босқини пайтида 1230 йилда юз берган. Аммо Ўзбекистон ҳудудидаги давлатлар хазиналари эса 3000 йил мобайнида жами 50 мартадан кўпроқ ички ва ташқи босқинлар туфайли тарон-торож этилган. Мамлакатимиз бойликлари, осори атиқалар, китоблар, муҳим тарихий обидалар олиб кетилган. Маданиятимиз, тилимиз,

ҳудудимиз оёқости қи-линган. Нима учун дунёга Абу Наср Форобийдек «иккинчи муаллим» берган, зардуштийлик дини орқали оламга яккаю ягона худога сиғиниш маданиятини сингдирган, инсониятга Ал-Хоразмий даҳоси орқали янги усулдаги замонавий саноқ тартиботларини туҳфа қилган, Ибн Сино орқали тиб илмини янги юксакликларга олиб чиққан, ислом дини мазмунини тўғри ва дунёвий талқин этиб, унинг инсоний моҳиятини теран очиб берган Имом Бухорий, Замахшарий, Нажмиддин Кубро, Абу Мансур ал-Мотуридий, Аҳмад Яссавий, Баҳоуддин Нақшбанд сингари алломаларни дунёга келтирган, Лутфий, Навоий, Бобур каби сўз мулкининг султонларини етиштириб чиқарган улуғ халқ нима сабабларга кўра сўнгги тўрт юз йил мобайнида бу қадар таназзулга дучор бўлиб келди? Ана шу саволларга жавобларни инсоний муносабатлар тизи-мидаги компромисс ва консенсус тушунчалари моҳиятини таҳлил этиш орқали излашга ҳаракат қиламиз. Маълумки, компромисс деганда икки ёки уч томоннинг вақтинча муроса ҳолати тушуни-лади. Компромисс ҳолатида томонлар бир-бирларига тоқат қиладилар, рақиблар билан кескин ихтилофлардан онгли равишда тийилиб турадилар. Шу боисдан ҳам компромисс муваққат, яъни вақтинча келишув ҳолати сифатида тушунилади. Компромисс ҳолатида зиддиятлар ташқи шаклдан ички шаклга ўтади. Ички зўриқиш вазияти муайян муддатгача ўзини ошкор этмай туради. Аммо бирор бир томон учун қулайроқ ижтимоий-сиёсий муҳит юзага келиши биланоқ компромисс ҳолати ошкора конфликтга айланиб кетади. Табиийки, компромисс ҳолатини миллий менталитет, ахлоқ-одоб, давлат ва жамият бошқарувидаги ўзига хослик маълум даражада жиловлаб туради. Шу нарса эътиборга моликки, компромисс ҳолати муайян ижтимоий- сиёсий муҳит, давр, маънавий-маданий ёндашувлар ўзгариши билан консенсусга ёхуд бегоналашувга айланиши мумкин. Шу боисдан ҳам компромисс оралиқ муҳит бўлиб, таяниш ва ишонч билан ҳамкорлик қилиш учун мустаҳкам бўлмаган ҳолат ҳисобланади. Аммо жамият ҳаётида моҳият

эътиборига кўра компромисс ҳолати керакли ҳодисадир. Жалолиддин Румий таърифига кўра, «Муроса бўлса кичик ишлар ривожланади. Муроса бўлмаса, катта ишлар ҳам завол топади». (Қаранг: Идрис шоҳ Суфизм. - М., 1994. - С. 94) Муроса ҳолатида ҳар икки томон алоҳида-алоҳида ривож-ланишга интилади. Носоғлом рақобат муҳити амал қилади. Аммо муроса, яъни компромисс ҳолатида кичик ишлар бирмунча жонланса-да, катта ишлар ривож топмайди. Шунга қарамай, компромисс ҳолати жамиятда маълум муддатга бўлса-да, муайян турғунликни, тинчликни таъминлаб бериши жиҳатидан ижобий ҳодисадир. Демак, ўз вақтида, ақл билан қўлланилувчи, рақиб ҳушёрлигини, зарарли таъсир қилиш суръатини сусайтиришга қаратилган компромисс муайян наф бериши шубҳасиздир. Аммо компромисс ҳолатининг миллий муносабатлар асоси, турмуш тарзининг мазмунига айланиб қолиши оғир оқибатларга олиб келиши мумкин. XVI аср бошларидан эътиборан то мустақилликкача бўлган Марказий Осиёдаги ижтимоий-сиёсий, маънавий ҳаётни тўла маънодаги компромисс муҳити амал қилган давр деб аташ мумкин. Негаки, бу давр давлат ва ижтимоий мақомга даъвогар акалар ва укалар, оталар ва фарзандлар, қариндошлар, бир миллат вакилларининг ўзаро ихтилофлари, вақтинча ўзаро тоқат қилиб яшашлари, доимий ички зиддиятлар муайян муддатда алмашиб амал қилиши воқеаларига тўладир. Шу боисдан ҳам, юртбошимиз Ислом Каримов айтганларидек, XVI ва XX аср оралиғи миллатимиз тарихида энг оғир таназзул даври сифатида тарихга киради. 25 Шу ўринда таъкидлаш жоизки, компромисс муҳитидан чиқа олмаган миллат ҳеч қачон рўшнолик кўрмаган ва тараққиётга эриша олмаган. Компромисс ҳолатидан фарқ қилиб, консенсус ҳолати инсон-лараро муносабатларнинг сифат жиҳатидан юқори даражасини ифода этади. Агар компромисс тушунчаси учун «тоқат қилиш», «чидаш», «бир гапдан қолиш», «тийилиш», «ўз манфаатини ўйлаб иш тутиш», «қош қўяман деб кўздан айрилмасликни ўйлаб ҳаракатланиш», «рақибини ёқтирмасликни

яшириш», «вазиятни ақл билан баҳолаб бориш», «рақиб томон ҳаракатларидан доимий ҳушёр, сергак бўлиб туриш», «муайян чегарани сақлаб келиш» сингари сўз ва иборалар хос бўлса, консенсус тушунчасини ифодалаш учун «меҳр», «қалбий ва руҳий яқинлик», «дўстлик», «ўзгалар манфаатларини ўйлаб иш тутиш», «саховат», «муҳаббат», «қадрлаш», «бошқаларни ўзидек билиш», «фидойилик» сингари сўзлар хосдир. Шу ўринда Хўжа Баҳоуддин Нақшбанднинг «Кимки ўзи ҳақида қайғурибди, демакки у ўзини ўйламабди, кимки ўзгалар ҳақида қайғурибди, демакки у ўзини ўйлабди», деган пурҳикмат сўзлари компромисс ва консенсус тушунчалари фарқини айнан очиб беради. Инсоний муносабатларда консенсус тушунчаси ўзаро яқинлик-нинг қуйидаги таснифида айниқса ёрқин намоён бўлади. Одатда одамлараро яқинлик ўзаро танишув-«танишчилик»дан бошланиб, бир-бирини билиш-«билишчилик»ка, билишчиликдан эса «жўрачилик»ка, ундан кейин ака-укалар даражаларидаги «оғайнигарчилик»ка, сўнг эса «дўстлик» даражасига ўтиб, ўзининг олий босқичига юксалади. Мазкур эволюцион динамика моҳият эътиборига кўра иерархик, яъни поғонама- поғона юксалиш хусу-сиятига эга бўлади. Турли миллатларда бу жараён ҳар хил кечади. Масалан, атоқли ёзувчи, дўстлик тарихи куйчиси Виктор Гюго французлар дўстлиги хусусида фикр юритиб, бу халқ вакилларининг фавқулодда садоқатлилиги ва ўз яқинларининг манфаати йўлида жонини фидо этишга ҳамиша шай бўла олишини ўзининг машҳур «1783 йил» номли романида маҳорат билан тасвирлаган. Худди шунингдек, Жек Лондоннинг «Мартин Идеи», Лев Толс-тойнинг «Уруш ва тинчлик» асарларида ҳам дўстлик даражасидаги инсоний яқинлик лавҳаларини кўплаб учратамиз. Мазкур халқлардаги дўстликка садоқат лавҳалари ўзаро тенг ёшли, мавқе ва мартабаси ҳар хил, аммо маслаги бир одамлар ўртасида кечади. Бу халқлар ҳаёти билан бадиий асарлар орқали танишган китобхонлар дўстликнинг самимий қудратига ишонадилар. Халқимиз тарихида эса дўстлик мотивларига бағишланган асар лар

орасида Алишер Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонидаги Фарҳод ва Шопур образлари, қолаверса, шоир Навоий ва шоҳ Ҳусайн Бойқаро муносабатлари ибратлидир. Миллий истиқлол халқимиз феъл-атвори, ҳаётга бўлган муносабати, менталитетини тубдан ўзгартириш, бунёдкорлик, том маънодаги ҳамжиҳатлик руҳига суғорилган яқинликни таъминлашга имкон яратди. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов асарларининг мазмуни халқимизни миллий бирлик, ўзаро меҳрлилик, биродарлик ва дўстликка даъват этувчи ғоялар мажмуидан иборатдир. Истиқ-лолнинг ўтган 20 йили мобайнида амалга оширилган улуғвор бунёд корлик ишлари айни вақтда халқимиз менталитетини консенсус сари иуналтиришга ҳам муносиб тарзда хизмат қилиб келди. Узбек менталитетининг консенсусга даъват ғояси юртбошимиз томонидан белгиланган стратегик тараққиёт концепцияси асоси бўлиб, ана шу йўналишда 1997 йилнинг «Инсон манфаатлари йили», 2001 йилнинг «Оналар ва болалар йили», 1998 йилнинг «Оила йили», 2000 йилнинг «Соғлом авлод йили», 2004 йилнинг «Меҳр-мурувват йили», 2002 йилнинг «Қарияларни қадрлаш йили», 2005 йилнинг «Сиҳат-саломатлик йили», 2006 йилнинг «Ҳомийлар ва шифокорлар йили», 2010 йилнинг «Баркамол авлод йили», 2011 йилнинг «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили» деб номланиши ва тегишли Давлат дастурларининг ҳаётга жорий этилиши фикримизнинг исботи бўлади. Юртбошимиз ана шу мақсадни амалга оширишга тўғаноқ бўлиб келган хавф-хатарлар тизимини ҳам асослаб, маҳаллийчилик, уруғ-аймоқчилик, қариндошчилик, порахўрлик сингари иллатлар айниқса хавфлилигини таъкидлайдилар. «Ҳар бир шахснинг миллий ўзлигига қайтишини, ўзлигини минтақавий асосда англаши белгилаб бермаслиги керак... Маҳаллийчилик ва уруғ-аймоқчиликни тор доирада этник-минтақавий фикр юри-тишнинг кўриниши, деб ҳисоблаш керак» Консенсус тушунчаси муштарак манфаатлар бирлигини ҳам тақозо этади. Манфаатлар муштараклиги эса корпоратив яқин ликни шакллантириш

заруратини кун тартибига чиқарди. Прези-дентимиз И.А. Каримов англанган корпоратив манфаатлар уйғунлигини таркиб топтириш хусусида шундай дейди: «Жамият ичидаги алоҳида шахсларнинг уюшқоқлик билан жипслашишига уларнинг қайси уруғга, ҳудудга ёки этник гуруҳга мансублиги эмас, балки умумдавлат даражасида корпоратив манфаатларнинг яхши англанган муштараклиги асос бўлиши керак. Барча минтақалар, барча этник ва ижтимоий гуруҳларнинг манфаатлари ўртасида мувозанат сақланишини доимо ҳисобга олиш зарур. Манфаатларни ифодалаш ва руёбга чиқаришнинг қонуний механизми маҳаллийчилик кайфиятлари, уруғ-аймоқлар курашининг вужудга келиши ва ривожланишига ғов солмоғи даркор».

O'xshashlar

Тараккиётнинг узбек модели узини окламокда

Ворисийлик ва маънавият уйғунлиги

Кеча ва бугун қиесии таҳлил

Узбек моделининг узига хос жихатлари таълим-тарбия, илм-фан, согликни саклаш ва спорт

Маданий антропология ва миллий менталитет