Тараккиётнинг узбек модели узини окламокда - Manaviyat asoslari - Referatlar

Тараккиётнинг узбек модели узини окламокда

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

324.5 KB

Ko'chirib olish

Тараққиётнинг “ўзбек модели” ўзини оқламоқда Истиқлолнинг илк кунлариданоқ Ўзбекистонда жамиятнинг барча соҳаларини демократлаштириш, маънавий қадриятларни тиклаш жараёни босқичма-босқич ривожланмоқда. Демократик ҳуқуқий давлат қуриш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш тизимли тарзда амалга оширилмоқда. Янги Конституциянинг қабул қилиниши сиёсий ва ҳуқуқий тизим, давлат органлари ва фуқаролик жамияти институтлари ривожланишининг юридик мезонларини белгилаб берди. Ўзбекистон Республикасининг конституциявий ривожланишида икки алоҳида босқични кўрсатиш мумкин. Уларнинг ҳар бири мамлакатимиз тарихида ўзига хос ўринга эга. Биринчи босқич, 1991 – 2000 йиллар: бирламчи конституциявий ислоҳотлар ва миллий ҳуқуқий давлатчилик ҳамда ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётининг асосларини шакллантириш босқичи. Бу босқичда Ўзбекистонда демократик ҳуқуқий давлат ва ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётининг конституциявий асослари белгилаб олиниб, инсон ҳуқуқларини таъминлаш, уларга риоя қилиш ва ҳимоя қилиш давлат сиёсати шаклланди. Шу йилларда Ўзбекистон БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича 6 та асосий ҳужжатига қўшилди. Конституциявий ривожланишнинг биринчи босқичи хусусиятлари қуйидагилардан иборат: биринчидан, барқарор конституциявий тартиб ўрнатилди. Демократик эркин сайловлар орқали мамлакатнинг сайлов корпуси томонидан давлат ҳокимияти бу даражада легитимация қилиниши Ўзбекистон тарихида ҳали бўлмаган; иккинчидан , иқтисодий соҳада мулкчиликнинг барча шакллари, жумладан, хусусий мулкнинг тенглиги, тадбиркорлик эркинлиги ўрнатилиб, ижтимоий йўналтирилган бозор муносабатлари ривожланиши учун зарур

шарт-шароит ва кафолатлар яратилди. Барқарор иқтисодий ривожланиш давлатнигина эмас, балки жамиятнинг ҳам вазифасига айланди. Чунки кучли ва очиқ фуқаролик жамияти иқтисодий фаолият эркинлигисиз мавжуд бўла олмайди; учинчидан, сиёсий соҳада ҳам ҳуқуқий давлатчиликнинг энг зарур мезонларига мувофиқ эркинлик таъминланди. Мамлакатда сиёсий ва мафкуравий ҳурфикрлилик, сўз ва ахборот эркинлиги шаклланди. Фуқаролар жаҳон ҳамжамияти томонидан эътироф этилган барча сиёсий ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлди; тўртинчидан , давлат тузилиши соҳасида ҳуқуқий давлатчиликнинг муҳим белгиси – ҳокимият ваколатлари бўлиниши принципи асосида давлат органлари тизими шакллантирилди. 2001 – 2010 йилларни қамраб олган иккинчи босқич ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бу фаол конституциявий ҳуқуқ ижодкорлиги даври бўлди. Бу босқичнинг хусусиятлари қуйидагилардан иборат: биринчидан , қонун қабул қилишда давлат ва маҳаллий манфаатларни эътиборга оладиган икки палатали парламентни шакллантириш ҳамда фаолият юритиш асосида қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг роли ва таъсирини кучайтириш; иккинчидан , сиёсий партиялар ва фуқаролик институтларининг қарорлар қабул қилишдаги ролини кучайтириш, давлат тузилмалари фаолиятининг мониторингини амалга оширишда нодавлат ташкилотларнинг ролини ошириш; учинчидан , суд тизимини либераллаштириш ва инсонпарварлаштиришга қаратилган туб ислоҳотлар ўтказиш, ўлим жазосини бекор қилиш, суд ҳокимиятининг мустақиллигини таъминлаш, “Хабеас корпус” институтини жорий қилиш, адвокатура ролини ошириш; тўртинчидан , инсон ҳуқуқлари бўйича таълим соҳасида маърифий ишларни ривожлантириш.

Иккинчи босқичда ислоҳотлар натижасида мамлакатнинг олий қонун чиқарувчи органи – икки палатали Олий Мажлис шаклланди. Президент ваколатлари бир қисмининг Сенатга берилиши ҳамда Бош вазир ҳуқуқ ва ваколатларининг кенгайтирилиши, икки палатали парламент ваколатини кенгайтириш ва қонун чиқарувчи ҳамда ижроия ҳокимиятлари ўртасидаги мувозанатни сақлаш билан боғлиқ масалаларни ҳал қилишда муҳим аҳамият касб этди. Бошқача айтганда, Конституция бир ижтимоий-сиёсий тизимдан бошқа тизимга ларзаларсиз ўтишга ёрдам берди, “ўзбек модели”нинг мустаҳкам ҳуқуқий асосига айланди. Конституция барқарор бўлиши керак, аммо у мутлақ ўзгармас, қотиб қолган догма ҳам эмас. У ҳаётга мос ва хос равишда, мамлакат тараққиётининг бурилиш паллалари ва халқ истак-хоҳишларига кўра муайян тартибда ўзгартириб турилади. Бош қомусимизнинг ҳаётийлиги ҳам аслида шунда. Ҳозирга қадар Конституцияга 6 марта ўзгартишлар киритилди. Ушбу ўзгартиришлар жамиятда ижтимоий ислоҳотлар тадрижий йўл билан жадал амалга оширилаётганлигини англатади. Бу борада Конституцияни ўрганиш борасида Президентимиз 2001 йил 4 январда қабул қилган “Ўзбекистон Республикаси Конституциясини ўрганишни ташкил этиш тўғрисида”ги фармойишининг аҳамияти нечоғли юксак эканини эътироф этиш жоиз. Суд-ҳуқуқ тизимидаги ислоҳотлар. Ўзбекистонда амалга оширилаётган суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотларни шартли равишда қуйидаги 5 босқичга бўлиш мақсадга мувофиқ: Биринчи босқичда (1991-1995 йиллар) – суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ килишнинг миллий стратегияси белгилаб олинди ва конституциявий-ҳуқуқий асослари яратилди. Бунда Мустақиллик Декларацияси қабул қилиниб, республикадаги давлат идораларининг тизими ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижроия ва суд ҳокимиятига ажратиш тартиби асосида қурилиши белгилаб берилди. Бунда суд ҳокимияти илк маротаба мустақил ҳокимият тармоғи сифатида намоён бўлди. Конституцияда суд ҳокимиятига махсус боб бағишланган бўлиб, унда “Суд ҳокимияти” атамаси суд тизимининг ташкил

этилиши ва судлар фаолиятининг тамойилларини қамраб оладиган қатор қоидалар орқали очиб берилди. Бундан ташқари, жаҳон тажрибаси ҳисобга олинган ҳолда мамлакатимизда биринчи марта Конституциявий суд ҳамда хўжалик судлари ташкил этилди. Ўзбекистон Республикасининг “Прокуратура тўғрисида”ги (1992), “Судлар тўғрисида”ги (1993) қонунлари, Хўжалик-процессуал кодекси (1993), Жиноят кодекси (1994), Жиноят-процессуал кодекси (1994), Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси (1994), “Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган ҳатти-ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида”ги (1995), “Конституциявий суд тўғрисида”ги (1995) ва бошка қонунлар қабул қилинди. Иккинчи босқичда (1996 – 1999 йиллар) – мавжуд тажриба ва қонунчиликни таҳлил килиш асосида суд-ҳуқуқ тизими ислоҳотларини чуқурлаштириш, одил судлов тизимини демократлаштириш, суд жараёнида айблов ва ҳимоянинг амалда тенглигини таъминлаш мақсадида адвокатура мавқеини кўтаришга қаратилган чора-тадбирлар амалга оширилди. Ушбу босқичда Ўзбекистон Республикасининг Фукаролик кодекси (1996), Фуқаролик-процессуал кодекси (1997), Жиноят-ижроия кодекси (1997), янги таҳрирдаги Хўжалик-процессуал кодекси (1998), “Адвокатура тўғрисида”ги (1997), “Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари ва адвокатларнинг ижтимоий ҳимояси тўғрисида”ги (1998) қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикаси хўжалик судлари таркибини такомиллаштириш тўғрисида”ги ҳамда “Хўжалик судлари қарорлари ижросини таъминлашга оид чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармонлари қабул қилинди. Шунингдек, ижтимоий ҳаётда суд ҳокимияти ролини ошириш мақсадида 1997 йил 26 августда “Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури” қабул қилиниб, шу асосда Олий Мажлис томонидан “Ўзбекистон Республикасида суд ислоҳотларини янада ривожлантириш Дастури” ишлаб чиқилди. Бундан ташқари, Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 21 июлда

“Республика юристлар малакасини ошириш Марказини ташкил этиш тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Учинчи босқичда (2000 – 2004 йиллар) – судларни ихтисослаштириш, жиноий жазоларни либераллаштириш, одил судлов сифатини ошириш, ишларни кўриш муддатларини қисқартириш, фуқаролик ва жиноий ишларни кўриб чиқишнинг апелляция тартибини жорий этиш, кассация тартибини ислоҳ қилиш, суд қарорлари ижросини таъминлашни такомиллаштиришнинг ҳуқуқий механизмлари яратилди. “Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида”ги (2001), “Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси, Жиноят- процессуал кодекси ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги (2001) қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2001 йил 19 март кунги “Ўзбекистон Республикасининг суд тизимини такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги ва “Судьяларни танлаш ва лавозимларига тавсия этиш бўйича Олий малака комиссиясини тузиш тўғрисида”ги фармонлари қабул қилинди. Умумий юрисдикция судларининг ихтисослашуви қонуний мустаҳкамланди, фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича алоҳида судларни ташкил этиш механизми жорий қилинди. 2001 йил 29 августда “Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши муносабати билан “Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Жиноят-процессуал кодекслари ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги Ўзбекистон Республикаси қонуни қабул қилинди. Ушбу қонуннинг қабул қилиниши билан янги институт – “Яраштирув институти” юзага келди. Ярашиш мумкин бўлган жиноятлар туркуми қонунда қатъий белгиланиб, ижтимоий, хавфи катта бўлмаган жиноятларга оид 26 та жиноятни ўз ичига олди, бу жиноятлар Жиноят кодексининг янги 66-1 моддасида аниқ кўрсатилиб қўйилди.

Тўртинчи босқичнинг (2005 – 2010 йиллар) асосий вазифалари – мустақиллик йилларида тўпланган тажрибани таҳлил этиш ва умумлаштириш, судларнинг ҳақиқий мустақиллиги ва эркинлигини, инсоннинг яшаш ҳуқуқи ҳамда бошқа конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларининг масъулиятини кучайтириш бўйича ҳуқуқий асосларни такомиллаштириш ва аниқ чора-тадбирларни белгилашдан иборат бўлди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 10 мартдаги “Жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни ислоҳ қилиш ҳамда модернизациялаш мақсад ва вазифаларини амалга ошириш Дастури тўғрисида”ги ПҚ-24-сонли қарори билан cуд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш ва янада эркинлаштиришга қаратилган ислоҳотларнинг устувор йўналишларини амалга ошириш Концепцияси тасдиқланди. Мазкур Концепцияда белгилаб берилган устувор йўналишларнинг ҳаётга татбиқ этилиши борасида Ўзбекистон Республикаси Президентининг қатор фармон, қарор ва фармойишлари қабул қилинди. 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 1 августдаги “Ўзбекистон Республикасида ўлим жазосини бекор қилиш тўғрисида”ги Фармонида ўлим жазосининг жиноий жазо тури сифатида бекор қилиниши ва унинг ўрнига умрбод ёки узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш жазоси киритилиши назарда тутилган. 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 8 августдаги “Қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқини судларга ўтказиш тўғрисида”ги Фармонига кўра, жиноятни содир этишда гумон қилинаётган ёки айбланаётган шахсларни қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқининг судлар ваколатига ўтказилиши белгиланди. 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 8 ноябрдаги “Юридик кадрларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш ўқув дастурларини таҳлил қилиш ва баҳолаш бўйича ишчи гуруҳини тузиш тўғрисида”ги Фармойиши билан асосий эътибор суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари

масъулиятини кучайтиришга қаратилди. Шунингдек, мамлакатда суд-ҳуқуқ ислоҳотларини муваффақиятли амалга ошириш, суд ҳокимияти мустақиллигини босқичма-босқич таъминлаш, шу юзасидан зарурий чора-тадбирларни ишлаб чиқиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 23 июндаги Қарори билан Ўзбекистон Республикаси Олий суди қошида “Суд қонунчилигини демократлаштириш ва либераллаштириш ҳамда суд тизими мустақиллигини таъминлаш бўйича тадқиқот маркази” ташкил этилиши бу борада янги қадам бўлди. Марказнинг асосий вазифаси қилиб ривожланган хориж давлатларининг мазкур соҳадаги тажрибасини ўрганган ҳолда мамлакатимизда суд ҳокимияти мустақиллигини янада мустаҳкамлаш, суд- ҳуқуқ тизимини демократик асосларда ислоҳ қилиш ва миллий (суд-ҳуқуқ соҳасига оид) қонунчиликни такомиллаштириш юзасидан тегишли таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш белгиланди. Мамлакатимизда адвокатура фаолиятини демократик тамойиллар асосида ислоҳ қилиш, айблов ва ҳимоянинг тенглигига амалда эришиш учун бир қатор ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. Бу борадаги дастлабки ҳужжатлар сифатида “Адвокатура тўғрисида”ги ва “Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари ва адвокатларнинг ижтимоий муҳофазаси тўғрисида”ги қонунларни келтириш мумкин. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йилнинг 1 майдаги “Ўзбекистон Республикасида адвокатура институтини янада ислоҳ қилиш чора- тадбирлари тўғрисида”ги Фармони суд-ҳуқуқ тизимини либераллаштириш жараёнининг мантиқий давоми бўлди. Ушбу фармон тергов ва суд ишини юритишнинг барча босқичларида фуқароларнинг малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқини тўла амалга ошириш, адвокатуранинг ташкилий мустақиллигини таъминлаш, уни малакали кадрлар билан тўлдириш, адвокатуранинг жамиятдаги роли ва мавқеини кўтаришда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Бешинчи босқич (2010 йилдан кейин). Ўзбекистон Республикаси

Президентининг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатнинг қўшма мажлисидаги “Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси” мавзусида қилган маърузасида белгиланган устувор вазифалардан келиб чиқиб, амалга оширилган тадбирларни қайд этиш мумкин. Ҳозирги кунда Концепцияда таъкидланган таклифлар асосида: 1) Ўзбекистон Республикасининг “Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида”ги Қонуни ( қабул қилинган сана 25.12.2012; кучга кириш санаси 26.12.2013); 2) Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги қонунга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги Қонуни (қабул қилинган сана 24.12.2012, кучга кириш санаси 25.12.2012); 3) Ўзбекистон Республикасининг “Суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Қонуни (қабул қилинган сана 18.09.2012, кучга кириш санаси 19.09.2012) ; 4) “Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари томонидан қабул қилинадиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини тайёрлаш, юридик- техник расмийлаштириш ва ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш тартиби тўғрисида”ги Йўриқнома (Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2013 йил 1 февралда рўйхатдан ўтказилди, рўйхат рақами 2420); 5) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 2 августдаги “Суд тизими ходимларини ижтимоий муҳофаза қилишни тубдан яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони; 6) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 29 декабрдаги “Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Судьяларни танлаш ва лавозимларга тавсия этиш бўйича олий малака комиссияси фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида”ги Фармойиши; 7) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил 10 декабрдаги “Судлар фаолиятига замонавий ахборот-коммуникация

технологияларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори. Хулоса қилиш мумкинки, мамлакатимизда амалга оширилаётган суд- ҳуқуқ тизими ислоҳоти доимий ривожланиб бориш хусусиятига эга бўлиб, давлатнинг стратегик мақсади ва ижтимоий тараққиётнинг асосий йўналишларини белгилашда муҳим аҳамиятга эга. Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш . Бу борада 2012 йилнинг асосий якунлари ва 2013 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисида ривожлантиришнинг қуйидаги энг муҳим устувор вазифа ва йўналишлари белгилаб берилди: – иқтисодий ўсишнинг барқарор юқори суръатларини, макроиқтисодий барқарорликни сақлаб қолиш ва мамлакат иқтисодиётининг рақобатдошлигини ошириш; – иқтисодиётни ва унинг етакчи тармоқларини модернизация қилиш, техник ва технологик жиҳатдан янгилашни жадаллаштириш, бу борадаги ишлар кўламини кенгайтириш, ишлаб чиқаришни диверсификация қилиш; – йўл-транспорт ва коммуникация инфратузилмасини жадал ривожлантириш; – мамлакатни модернизация қилиш ва янгилаш чора-тадбирларини амалга оширишнинг муҳим шарти ва манбаи сифатида фаол инвестиция сиёсатини амалга ошириш ҳамда хорижий инвестицияларни кенг жалб этиш, ишбилармонлик муҳити жозибадорлигини янада кучайтириш; – янги иш ўринлари ташкил этиш ва мамлакатимиз аҳолиси бандлик даражасини янада ошириш; – аҳолининг ҳаёт даражаси ва сифатини изчил ошириб боришни таъминлаш. Жаҳон хўжалигида глобализация жараёнларининг чуқурлашуви шароитида миллий иқтисодиётларнинг ўзаро боғлиқлиги кучаймоқда. Бу ўз навбатида жаҳон бозорида рақобат муҳитини ошириб, молиявий беқарорлик давлатларни миллий иқтисодиётнинг рақобатдошлигини ошириш ҳисобидан

барқарор иқтисодий ривожланиш йўлларини излашга ундамоқда. 2000 – 2012 йилларда эришилган иқтисодий ўсишнинг энг муҳим белгиси уни барқарор даражага эгалиги ҳисобланади. Президентимиз таъкидлаганидек, “бизнинг қандай оғир қийинчиликлар, муаммо, таҳдид ва синовларни енгиб ўтишимизга тўғри келгани ҳаммамизга яхши маълум. Лекин буларнинг барчасига қарамасдан, Ўзбекистон иқтисодиёти 20 йил давомида 3,5 баробардан зиёд ўсди. Агарки шу даврда мамлакатимиз аҳолиси қарийб 9 миллион кишига кўпайиб, 30 миллионга яқинлашиб бораётганини инобатга оладиган бўлсак, ўтган давр мобайнида ялпи ички маҳсулотнинг жон бошига 2,5 баробар ошганининг ўзи кўп нарсадан далолат беради. Бу ҳақда сўз борганда, 2008 йилдaн буён дaвoм этaётгaн глoбaл мoлиявий-иқтисoдий инқирoз шaрoитидa Ўзбeкистoндa 2008-2012 йиллaрдa, яъни oxирги бeш йилдa ялпи ички мaҳсулoтнинг йиллик ўсиш суръaти дунёдaги сaнoқли дaвлaтлaр қaтoридa 8,2 фoиздaн кaм бўлмaгaн дaрaжaни тaшкил этгaни, мaкрoиқтисoдий кўрсaткичлaрнинг бaрқaрoрлиги вa мутaнoсиблиги, дaвлaт бюджeти вa тўлoв бaлaнсининг прoфицит билaн бaжaрилиши, экспoрт вa oлтин-вaлютa зaҳирaлaрининг кўпaйиши тaъминлaнaётгaнини aйтишнинг ўзи кифoя. Oсиё тaрaққиёт бaнкининг мaълумoтлaри бўйичa, мaмлaкaтимиз aҳoлисининг дaрoмaдлaри кeйинги уч йилдa 3 бaрoбaр кўпaйгaн” 1 . Миллий иқтисодиётимизнинг охирги беш йил мобайнидаги ривожланиш хусусияти шундаки, у глобал молиявий-иқтисодий инқироз шароитида барқарор ўсиш суръатларига эга бўлди. Дунё мамлакатлари ривожланишининг қиёсий таҳлили кўрсатишича, жаҳон инқирози аксарият давлатларда, жумладан, ўтиш даври иқтисодиётини бошидан кечираётган мамлакатларда иқтисодий ривожланишни жиддий секинлаштирди. Ўзбекистон иқтисодиёти эса глобал инқироз шароитида юқори иқтисодий ўсиш суръатларини сақлаб, юқори макроиқтисодий барқарорлик даражасини кўрсатди. Буларнинг барчаси Ўзбекистонда инқироздан олдинги даврда миллий иқтисодиётни ислоҳ этишнинг йўналиш ва чора-тадбирлари тўғри 1 Каримов И.А. Инсoн мaнфaaти, ҳуқуқ вa эркинликлaрини тaъминлaш, ҳa ё тимизнинг янaдa эркин вa oбoд бўлишигa эришиш – бизнинг бoш мaқсaдимиздир / / “ Халқ сўзи ” газетаси. 2012 йил, 9 декабрь.

танлангани ҳамда 2008 йилнинг охирида ишлаб чиқилган Инқирозга қарши чоралар дастурининг самарали амалга оширилганини исботлайди. Барқарор иқтисодий ўсиш – узоқ вақт давомида иқтисодиётнинг юқори суръатлар билан ўсиб бориши. Макроиқтисодиёт назарияси ва жаҳон амалиётининг қайд этишича, мамлакатларнинг йиллик ЯИМнинг ўсиш суръати 7 %дан кам бўлмаса, ЯИМнинг ҳажми 10 йилда 2 марта кўпаяди. 6-расм. Ялпи миллий маҳсулотнинг ўсиш суръати (% ҳисобида). ЯИМнинг йиллик ўсиш суръати 10 %здан кам бўлмаса, мамлакат ЯИМ ҳажми 7 йилда 2 марта кўпаяди. Ўзбекистон ҳукумати мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов раҳбарлигида 2005 йилдан бошлаб амалга оширилаётган иқтисодиётни модернизация қилиш ва чуқур таркибий ўзгаришларни амалга ошириш сиёсатини ана шу талабларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқди ва муваффақиятли амалга оширмоқда (6-расм). Таълим тизимидаги кенг кўламли ислоҳотларнинг моҳияти ва аҳамияти. Ўзбекистонда олиб борилаётган ислоҳотлардан мақсад юртимизда соғлом ва баркамол, билимли, юксак маънавий-ахлоқий фазилатларга эга бўлган авлодни шакллантиришдан иборат. Айнан шу мақсадга эришиш учун мамлакатимизда 1997 – 2010 йилларда кенг миқёсдаги Кадрлар тайёрлаш миллий дастури амалга оширилди. Унинг замирида аҳолининг узлуксиз7,7 7,0 7,3 9,5 9,0 8,1 8,5 8,3 8,2 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

таълим олишини таъминлаш, 12 йиллик мажбурий таълимга, жумладан, 9 йиллик мактаб таълими ва ундан кейинги 3 йиллик ўрта махсус, касб-ҳунар таълимига босқичма-босқич ўтилди. Бу давр оралиғида 1500 дан зиёд ўрта махсус касб-ҳунар коллежлари ва академик лицейлар қуриб битказилди. Таълимнинг барча босқичларида ўқув дастурлари қайта кўриб чиқилди ва замонавий халқаро талабларга мос ҳолга келтирилди. 2004 – 2010 йилларда Мактаб таълимини ривожлантириш умуммиллий давлат дастури амалга оширилди. Бу давр мобайнида 7800 тадан зиёд умумтаълим мактаби янгитдан қурилди, таъмирланди ва реконструкция қилинди, уларнинг умумий сони эса 9860 тага етди. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ва Мактаб таълимини ривожлантириш умуммиллий давлат дастурини муваффақиятли амалга ошириш натижасида таълим жараёнининг барча босқичларини қамраб оладиган, замонавий ўқув-лаборатория ускуналари ва компьютер техникаси билан жиҳозланган умумтаълим мактаблари, касб- ҳунар коллежлари ва академик лицейлар, олий таълим муассасаларидан иборат, юқори талабларга жавоб берадиган узлуксиз таълимнинг яхлит тизими яратилди (6, 7 ва 8-жадваллар). 6-жадвал Мактаб таълими ривожининг кўрсаткичлари Кўрсаткичлар 199 0 йил 200 0 йил 200 5 йил 200 9 йил Дарсликлар билан таъминлаш 55,4 76 99,5 100 Компьютер ўқув хоналари билан таъминлаш (мактаблар сони фоиз нисбатида) 2,4 10,4 46,4 68,2 Замонавий лаборатория жиҳозлари билан таъминланганлик (мактаблар сонига нисбатан фоиз 16,4 21,5 69,3 71,5

ҳисобида) Мактабдан ташқари таълим муассасалари сони 371 483 563 575 7-жадвал Болалар спортининг ривожланиши Кўрсаткичлар 1990 йил 2000 йил 2010 йил 201 2 йил Болалар спорти масканлари сони 1825 2783 5980 6190 8-жадвал Олий таълимнинг ривожланиш кўрсаткичлари Кўрсаткичлар 1990- 1991 ўқув йили 2000- 2001 ўқув йили 2010- 2011 ўқув йили 201 2 - 201 3 ўқув йили Олий ўқув юртлари сони 37 60 66 66 Хорижий олий ўқув юртлари филиаллари – 1 6 6 Шу билан бирга, амалдаги олий малакали илмий ва илмий-педагог кадрлар тайёрлаш ва аттестациядан ўтказиш тизимини Кадрлар тайёрлаш миллий дастури доирасида амалга оширилаётган таълим тизимидаги ўзгаришларнинг мантиқий давоми сифатида тубдан ислоҳ қилишнинг объектив зарурати бугунги кунда яққол намоён бўлди. Илмий кадрларни аттестациядан ўтказишнинг амалдаги икки босқичли тизими (фан номзоди ва фан доктори) ривожланган демократик давлатларда қабул қилинган олий малакали илмий кадрлар тайёрлашнинг замонавий, халқаро тан олинган талабларига мос келмайди. Бугунги кунда амал қилаётган олий малакали илмий ва илмий-педагог кадрларни аттестациядан ўтказиш тизими таълим жараёни бакалавриат ва магистратура стандартларига ўтказилганидан сўнг номзодлик диссертацияларини ҳимоя қилиш моҳиятан ортиқча эканини

кўрсатмоқда ҳамда фан доктори илмий даражасини олиш учун тўғридан- тўғри диссертация ҳимоя қилишни назарда тутадиган олий ўқув юртидан кейинги таълимнинг бир босқичли тизимини жорий қилиш зарурлигини тақозо этди. Олий малакали илмий ва илмий-педагог кадрлар тайёрлаш ҳамда аттестациядан ўтказиш тизимини янада такомиллаштириш, Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг устувор вазифаларини ва мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий ва демократик ислоҳотларни, илғор жаҳон тажрибаси ва илмий кадрларни аттестациядан ўтказишнинг халқаро стандартларини ҳисобга олган ҳолда, олий ўқув юртидан кейинги таълим тизимини тубдан ислоҳ қилиш мақсадида 2012 йил 24 июлда Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий малакали илмий ва илмий-педагог кадрлар тайёрлаш ва аттестациядан ўтказиш тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида”ги Фармони қабул қилинди. Президент Фармонига кўра, 2013 йилнинг 1 январидан бошлаб, умумий қабул қилинган халқаро талаб ва стандартларга мувофиқ, диссертация ҳимоя қилиш ва фан доктори илмий даражасини бериш бўйича олий ўқув юртидан кейинги таълимнинг бир босқичли тизими жорий қилинди. Шунингдек, стаж ё р- тадқиқотчи-изланувчилар институти бекор қилиниб, унда таълим ола ё тган шахслар, олий ўқув юртидан кейинги таълим тизимининг янги талабларига мувофиқ, аттестациядан ўтказилиб, диссертация тадқиқотлари мавзулари танқидий қайта кўриб чиқилиб, катта илмий ходим-изланувчилар институтига ўтказилди. 2012 йил 16-17 февраль кунлари Тошкентда ўтказилган халқаро конференция узлуксиз таълим ва ёш авлодни баркамол этиб тарбиялашнинг миллий моделини яратишда Ўзбекистон тажрибасини ўрганишга бағишланди. Унда Кадрлар тайёрлаш миллий дастурига мувофиқ, таълим соҳасини тубдан ислоҳ қилиш натижасида мамлакатимиз танлаган тараққиётнинг “ўзбек модели”нинг ажралмас таркибий қисми экани алоҳида таъкидланди.

Олий ўқув юртларида кадрлар тайёрлаш, узлуксиз таълимни ислоҳ қилишнинг жаҳонда тан олинган, тажрибада исботланган 4 та модели мавжуд. Булар АҚШ, Франция, Германия ва Япония мамлакатларининг моделларидир. Улар гарчи умумий қоида ва йўналишлар бўйича бир-бирига яқин бўлса-да, лекин мазкур мамлакатларнинг ҳозирги иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ҳолати, миллий хусусиятлари ҳамда фуқароларнинг яшаш шароитидан келиб чиқиб фарқланади. Масалан, Япония таълим тизимида оила омилига катта эътибор берилган. АҚШ ва Францияда эса маҳаллий шароитдан келиб чиққан ҳолда пуллик мактаблар жорий этилган. Лекин айрим мамлакатларда ўзини оқлаган ва самара берган моделларни ўзга давлатлар учун тўғридан-тўғри қўллаб ёки татбиқ этиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам ривожланган мамлакатлар тажрибалари чуқур ўрганилиб, миллий ҳамда юртимизга хос бўлган хусусиятлар, шароитлар инобатга олинган ҳолда кадрлар тайёрлаш тизимининг янги модели ишлаб чиқилди. Кадрлар тайёрлаш миллий моделининг асосий таркибий қисмлари: шахс, давлат ва жамият, узлуксиз таълим, илм-фан ва ишлаб чиқариш тизимларининг яхлит маърифий-тарбиявий, ижтимоий-маънавий муштараклигидан ташкил топган. Соғлиқни сақлаш тизимидаги кенг кўламли ислоҳотларнинг моҳияти ва аҳамияти. Мустақилликнинг илк кунларидан бошлаб мамлакатимиз ҳаётининг барча соҳа ва тармоқлари қатори аҳоли саломатлигини муҳофаза қилиш масаласи Президентимизнинг доимий диққат марказида бўлиб келмоқда. Бу борада янги замонавий тизимни барпо этиш, кенг кўламли ислоҳотлар самарадорлигини таъминлаш учун мустаҳкам ҳуқуқий пойдевор яратилди. Маълумки, собиқ тоталитар тузумда Ўзбекистонда ҳам аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш даражаси ва сифати талабга мутлақо жавоб бермас эди. Масалан, аҳолининг ўртача умр кўриш даражаси 1991 йилда 67 йилни ташкил этган бўлса, оналар ўлими 65,3 нафарни (ҳар 100000 та тирик туғилган болага), гўдаклар ўлими 34,5 нафарни (ҳар 1000 та тирик туғилган болага) ташкил этган эди.

1991 йилда Ўзбекистонда аҳоли сони 20,8 миллион кишини ташкил этгани ҳолда, жами врачлар сони 71131 нафар, яъни ҳар 10000 аҳолига 34,1 нафар шифокор тўғри келар, шаҳар ва қишлоқ аҳолисига амбулатория ва поликлиника хизматини кўрсатишда катта тафовутлар мавжуд эди. Қишлоқ аҳолиси тиббий ёрдамга муҳтож бўлган пайтда биринчи бор фельдшерлик- акушерлик пунктларидаги фельдшерга мурожаат этар, шаҳарларда эса битта оилада яшайдиган турли ёшдаги инсонлар тиббий ёрдам олиш мақсадида камида 3 та поликлиника типидаги тиббиёт муассасасига мурожаат қилишга мажбур бўларди. Яъни оиладаги болалар – болалар поликлиникаси (педиатрлар)га, катта ёшдагилар – шаҳар поликлиникаси (ҳудудий терапевтлар)га, ҳомиладор аёллар эса аёллар консультацияси (акушер- гинеколог)га қатнар эди. Ушбу муассасалар фаолиятида ўзаро узвийлик, боғлиқлик бўлмагани сабабли катталар поликлиникасида болалар саломатлиги ҳақида, аёллар консультациясида қизлар, ўсмир қизлар тўғрисида тегишли маълумотлар бўлмас, уларга тиббий ёрдам фақат улар мурожаат қилган даврдаги маълумотларга асосланган ҳолда кўрсатилар, профилактик ишларга, айниқса, бирламчи профилактикага эътибор берилмас эди. Бошқача айтганда, амбулатория-поликлиника хизматини кўрсатаётган врачлар диспетчерлик функциясини бажарар эди, холос. Хусусан, ҳудудий шифокорлар беморларни ўзлари даволаш ўрнига уларни бошқа мутахассисларга ёки стационарларга юбориш билан шуғулланар эди. Аҳолига стационар ёрдам 1370 та касалхона муассасасида кўрсатилар эди. Уларда жами ўринлар сони 256585 тани, яъни ҳар 10000 аҳолига ўртача 123 тани ташкил этар эди. Касалхоналар, ўринлар сони кўп бўлишига қарамасдан, тиббий ёрдам кўрсатиш сифати жуда паст эди. Стационар тиббий хизмат қишлоқ аҳолисига кам ўринга эга, ҳеч қандай шароити бўлмаган қишлоқ участка шифохоналарида (25-75 ўринга мўлжалланган) кўрсатилар эди. Бу шифохоналарда беморларнинг аҳволи оғирлашган тақдирда улар туман марказий шифохоналарига, жуда оғир беморлар эса вилоят касалхоналарига юборилар эди. Шифохоналардаги тиббий асбоблар

эски, аксарият шифохоналарда эса тиббий ускуналар умуман йўқ ёки яроқсиз аҳволда эди. Ана шу мисолларнинг ўзиёқ кўз олдимизда аянчли манзарани намоён этади. Ачинарли томони шундаки, беморлар сифатли, малакали, ихтисослашган стационар ёрдами олиш учун бир неча мураккаб бюрократик босқичлардан ўтишга мажбур бўлар эди. Бунинг устига вақтида тўғри диагноз қўйилмагани, малакали даволанмагани учун беморнинг аҳволи янада оғирлашар, касаллиги сурункали тус олиб кўп ҳолларда ногиронликка, баъзан эса бевақт ўлимга сабаб бўлар эди. Стационарларда нафақат даволаш- профилактика ишларининг сифати, балки санитария-гигиеник ҳолат ҳам талабга жавоб бермас эди. Палаталардаги ўринлар сони 6-8 тани ташкил этар, 1 та беморга 3-4 м.кв жой тўғри келар, аксарият шифохона бинолари таъмирлашга муҳтож, иссиқ сув у ёқда турсин, ҳатто совуқ сув таъминоти ҳам ночор аҳволда эди. Соғлиқни сақлаш тизими қолдиқ тамойилига асосан молиялаштиришга ажратилган маблағнинг аксарият қисми (80 фоизи) кўп харажат талаб қиладиган стационар хизматни таъминлашга кетар эди. Мустақиллик йилларида бундай ҳолатларга бутунлай барҳам берилди. Бугунги кунда соғлиқни сақлаш тизимида амалга оширилаётган туб ислоҳотлар жамиятнинг энг катта бойлиги бўлган инсон саломатлигини яхшилаш, унинг манфаати, турмуш фаровонлигини таъминлаш, касалликларни камайтириш ва олдини олиш, соғлом турмуш тарзини қарор топтириш, аҳолининг ўртача умр кўриш даражасини узайтириш, соғлом наслни дунёга келтириш ва тарбиялаб, вояга етказишга қаратилгани билан ғоят аҳамиятлидир. Айни шу мақсадлар асосида юртимизда замонавий талаблар, халқаро андозалар даражасидаги тиббий хизмат тизимини барпо этиш, энг муҳими, баркамол авлодни вояга етказиш – тиббиёт соҳасида олиб борилаётган ислоҳотларнинг мазмун-моҳиятини ташкил этмоқда. Меҳнат ресурсларининг шаклланиши ва улардан самарали фойдаланиш борасидаги ислоҳотлар. Мамлакатимизда аҳолининг 60 %га яқинини меҳнат ресурслари ташкил этади. Меҳнат ресурслари жисмоний ва ақлий қобилиятга эга бўлиб, меҳнат жараёнида моддий неъмат ва

хизматларни яратади. Меҳнат ресурслари таркибига киритилган, ижтимоий ишлаб чиқаришда иштирок этмаётган нофаол аҳоли эса меҳнат захирасини ташкил этади. Чунки вақти келиб улар ҳам иқтисодий фаол аҳоли таркибига қўшилиши мумкин. Давлат статистика қўмитасининг маълумотларига кўра, Ўзбекистон Республикасида аҳоли ва меҳнат ресурслари сони мунтазам кўпайиб бормоқда (9-жадвал). 2008-2012 йилларда мамлакатимизда аҳоли сони 10,8 %га, меҳнат ресурслари сони 12,9 %га ўсган. Бу даврда аҳоли таркибида меҳнат ресурсларининг улуши 57,8 %дан 58,9 %га ошган. Юртимизда аҳоли сони йилига ўртача 450-500 минг кишига кўпаймоқда. Мазкур ҳолат Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 14 мартдаги “ Аҳоли сонининг танлама статистик кузатувини тайёрлаш ва ўтказиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори га асосан мамлакатимизнинг ҳар бир тумани ва шаҳрида аҳоли сонининг 10 фоизини қамраб олган ҳолда ўтказилган аҳоли сонининг танлама статистик кузатувида 642,5 мингта кишининг механик кўпайгани аниқлангани билан боғлиқ. 9-жадвал Ўзбекистон Республикасида аҳоли сони ва меҳнат ресурслари таркиби динамикаси (минг киши ҳисобида)* Кўрсаткичлар Йиллар 2012 йилда 2008 йилга нисбатан ўзгариши 2009 2010 2011 2012 +,- % Аҳоли сони 28001,4 29123,4 29555,4 29994,6 2922,4 110,8 Меҳнат ресурслари сони 16123,6 16504,2 17309,8 17663,1 2018,2 112,9 шундан: Меҳнат ёшидаги меҳ- натга лаёқатлилар 15872,7 16263,6 17156,8 17550,2 2091,5 113,5 Ишлаётган ўсмирлар ва пенсионерлар 250,9 240,6 153,0 112,9 -73,3 60,6

* Жадвал Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида тузилган. Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигининг маълумотларига қараганда, 2008 – 2012 йиллар давомида меҳнат ресурслари сонининг ўсиш суръати Андижон (14,2 %), Жиззах (15,8 %), Қашқадарё (15,9 %), Наманган (18,3 %), Самарқанд (16,8 %), Сурхондарё (17,1 %), Фарғона (16,4 %) вилоятларида мамлакатимиздаги ўртача кўрсаткичдан юқорилиги аниқланган бўлса, қолган ҳудудларда эса ушбу кўрсаткич паст бўлган. Айтиш жоизки, 2013 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра, юртимиз бўйича меҳнат ресурсларининг 50 %га яқини 5 та вилоят, яъни Самарқанд (11,1 %), Фарғона (11 %), Андижон (9,3 %), Қашқадарё (9,2 %) ва Тошкент вилоятлари (9 %) улушига тўғри келади. Таҳлилларнинг кўрсатишича, меҳнат ресурслари таркибида меҳнат ёшидаги меҳнатга лаёқатлилар сони 13,5 %га ўсган, ишлаётган ўсмир ва пенсионерлар сони эса 39,4 %га камайган. Мазкур ҳолат меҳнат бозорига демографик омилнинг сезиларли ва бевосита таъсири билан боғлиқ. Шунингдек, меҳнат ресурсларининг 98,5-99 фоизи меҳнат ёшидаги меҳнатга қобилиятли аҳолидан ташкил топса, қолган 1,0-1,5 фоизи ишлаётган ўсмир ва пенсионерлардан иборат. Олиб борилган таҳлил натижаларига кўра, меҳнат ресурслари таркибида иқтисодий нофаол аҳоли сони ва улушининг иқтисодий фаол аҳолига нисбатан юқори суръатда ўсиб бораётгани аниқланган. Хусусан, 2012 йилда 2008 йилга нисбатан Ўзбекистонда меҳнат ресурслари таркибида иқтисодий фаол аҳоли сони 10,7 %га, иқтисодий нофаол аҳоли сони эса 19,1 %га ўсган. Бу даврда меҳнат ресурслари таркибида иқтисодий фаол аҳолининг улуши 74,2 %дан 72,8 %га ёки 1,4 бандга камайган, аксинча иқтисодий нофаол аҳолининг улуши 25,8 %дан 27,2 %га ортган. Мазкур ҳолат иқтисодий нофаол аҳоли таркибида ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда таълим олаётган ҳамда иш ҳақига ёки меҳнат даромадига эга бўлмаган ўқувчи ва талабалар

улушининг 38,8 %дан 39,5 %га, ихтиёрий равишда меҳнат билан банд бўлмаган шахслар улушининг 27 %дан 30 %га ортгани билан боғлиқ. Бундан ташқари, иқтисодий нофаол аҳоли улушининг ортиши аҳоли таркибида 16-24 ёшдаги аҳолининг салмоқли улуши (20,5 %) билан ҳам боғлиқ. Шу билан бирга, таълим олаётган ёшларнинг сони йилдан-йилга ошиб бормоқда. Чунки, мамлакатимизда таълимни ривожлантиришга қаратилган ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларнинг амалга оширилиши натижасида янги қурилаётган академик лицей ва касб-ҳунар коллежларига ўқувчиларнинг жалб этилиши иқтисодий нофаол аҳолининг ўсишига бевосита таъсир қилмоқда. Хулоса қилиб айтганда, “ўзбек модели”нинг тадрижий тараққиёт концепциясини амалга оширишда иқтисодиётнинг мафкурадан ҳоли бўлиши, демократик ислоҳотларни босқичма-босқич жорий қилиш, қонун устуворлигини таъминлаш, давлатнинг бош ислоҳотчи сифатидаги ролини тан олиш ва ўтиш даврида унинг таъсирини ошириш, мамлакатимизнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, кучли ижтимоий сиёсат юритиш каби тамойиллар асосида амалга оширилмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –Т.: “Ўзбекистон”. 2008. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-жилд. -Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 3. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2 -жилд . – Т.: “ Ўзбекистон ” , 1996. 4. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-жилд. –Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 5. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. 4-жилд. –Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 6. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. 5 -жилд . – Т.: Ўзбекистон, 1997. 7. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлидан. 6 -жил д. –Т.: “Ўзбекистон”, 1998. 8. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7-жилд. –Т.: “Ўзбекистон”, 1999. 9. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. 8-жилд. –Т.: “Ўзбекистон”, 2000. 10. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. 9-жилд. –Т.: “Ўзбекистон”, 2001. 11. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. 10-жилд. –Т.: “Ўзбекистон”, 2002.

O'xshashlar

Миллий тараккиётнинг маънавий-ахлокий негизлари

Маънавий баркамол инсон тушунчаси ва унинг шаркона таърифи хамда комил инсон муаммоси

Узбек менталитетида компромисс ва консенсус нисбати

Миллий ва умуминсоний маънавият хамда уларнинг узаро муносабати

Маънавият ва иктисодиёт, уларнинг узаро муносабати ва жамият хаётида тутган урни