Турли ёш босқичларида нутқ устиришнинг вазифалари - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Турли ёш босқичларида нутқ устиришнинг вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

347 KB

Ko'chirib olish

Турли ёш босқичларида нутқ устиришнинг вазифалари Режа: 1.Кичик ёшдаги болалар нутқини ўстириш вазифалари. 2.Кичик ёшдаги болалар нуткини ўстиришнинг методик масалалари. 3.Ўрта ёшдаги болалар нутқини ўстириш вазифалари. 4.Ўрта ёшдаги болалар нуткини ўстиришнинг методик масалалари.

Кичик ёшдаги болалар нутқини ўстириш вазифалари. Уч-беш ёшли болаларда катталарнинг меҳрига, уларнинг тушунишига ва у билан мулоқот қилишига эҳтиёж сақланиб қолади. Катталарга нисбатан ишончга асосланган мулоқот ва унинг эмотсионал аҳволини (қувонч, завқ- шавқ, қайғу, хотиржамлик, жаҳлдорлик ва ҳ.к.) ҳис қилишга, кайфият ўзгарганлиги сабабларини тушунишга қодирлик ривожланади. Катталар билан мулоқотнинг янги шакли – қизиқарли мавзуларда мулоқот қилиш вужудга келади ва ривожланади. У дастлаб катталар билан биргаликдаги билиш фаолиятига (масалан, ўйин, предметлар ва ўйинчоқлар билан тажриба ўтказиш, қоғоздан ва табиий материалдан нарса ясаш ва бошқ.) қўшилиб кетган, сўнгра, бола ҳаётининг бешинчи йили охирига келиб муайян вазият билан боғлиқ бўлмаган билиш мавзуларидаги «назарий» мулоқот кўринишига эга бўлади. Болаларнинг катта ёшли одам билан мулоқотга бўлган эҳтиёжининг қондирилмаслиги улар ўртасида эмотсионал жиҳатдан бегоналашувга олиб келади. У турли кўринишда намоён бўлади: баъзи болалар индамас, ҳуркак, арзимаган нарсага ҳам йиғлаб юборувчи бўлиб қоладилар; бошқалари эса – негативизм, тажовузни намоён қилишади. Бола ҳаётининг тўртинчи йилида тенгдоши унинг учун энг аввало, биргаликдаги амалий фаолият (расм чизиш, нарса ясаш, тузиш ва ҳ.к.) иштирокчиси, ўйиндаги шерик сифатида қолаверади. Бола тенгдошига энг оддий талаблар, илтимослар билан мурожаат қилади ва тенгдошининг ҳаракатига баҳо беради. Беш ёшли болалар тенгдошларининг ҳадеб у ёки бу нарсани сўраб, жонга тегишини салбий баҳолайди. Беш ёшга келиб, тенгдошлари билан мулоқотга ва улар билан болалар жамиятини вужудга келтирадиган биргаликдаги ўйинларга бўлган эҳтиёж кескин ортади. Бола ҳаётининг бешинчи йилига келиб, у ўз тенгдошлари ўртасида ўз ўрнини англай бошлайди. Коммуникатив қўникма ривожланади: бола саломлашади ва хайрлашади, дўстини исмини айтиб чақиради, тўрт-беш

ёшларга келиб – шеригини у ўйнаётган рол номи билан чақиради («ҳой, шофёр, арқон ғилдиракнинг тагига тушиб кетди»). Катталар ва тенгдошлар билан мулоқот қилиш болага ўзининг «мен»ини англаш имконини Уч яшар бола нутқини ривожлантиришга оид вазифалар: - боланинг имкон доираси ва ундан ташқаридаги нутқ воситалари билан фаол мулоқотга киришиши, катталарнинг савол ва таклифларига жавоб бериши, ўз истак-хоҳишлари, ҳиссиётлари, фикрларини ифода қилган ҳолда ташаббус кўрсатиб фикр билдиришга интилишини қўллабқувватланг; - тенгдошлари ишларига қизиқиши, ўз таассуротларини улар билан ўртоқлашишни исташи, ўйин ҳаракатлари, рўй бераётган ҳодисага муносабатини нутқ билан ифодалашга қизиқишини рағбатлантиринг; - болангизнинг луғат заҳирасини кишилар, ўсимликлар, озиқовқатлар, кийим-бошлар, мебеллар, уй ҳайвонлари, ўйинчоқлар, нарсабуюм қисмлари (кўйлак енги, чўнтаклари ва ёқаси; машина эшиги ва ғилдираги кабилар) номлари билан бойитиб боринг. Гапда сўзларни бирбирига тўғри боғлашни (масалан, «Уй да кетди» эмас, «уй га кетди», « Кеча бораман» эмас, « Бугун бораман») ўргатишга алоҳида эътибор беринг; - болаларни унли ва ундош товушларни тўғри талафф қилишга ўргатинг. Кичик ёшдаги болалар нутқини ўстиришнинг методик масалалари. Боланинг катталар ва тенгдошлари билан мулоқоти тўлақонли ижтимоий ривожланишнинг муҳим шартидир. Шундан келиб чиққан ҳолда, болада мулоқотга интилиш, мулоқот бўйича шерикларининг талабига жавоб бериш, ижтимоий жиҳатдан ўзини тутишга мослашувчанлик ва хушмуомалалилик каби хислатларни тарбияламоқ зарур. Катталар (ота-оналар, педагоглар) шуни тушунишлари лозимки, қатор ҳолатларда салбий мулоқот тажрибаси болани бирон-бир ҳаракатга ундамайди, балки болани инсоний муносабатлар оламида ўзини кўрсатишдан «айнитади», ҳимоя механизмлари – ўзи билан инсоний олам ўртасидаги «девор», атрофдаги оламни «кўрмаслик» пайдо бўлишига олиб келиши

мумкин: бола одамлар ҳақидаги саволларга жавоб бермайди, суратларда одамларни «кўрмайди», одамлар ва ҳайвонларни тасвирловчи ўйинчоқлар билан ўйнамайди. Мулоқотдан фаол бош тортаётган боланинг дунёсига қўпол аралашиш салбий оқибатларга ва тажовузга олиб келади. Салбий кечинмалар чўққисида ўзига нисбатан тажовуз туғулади. Болага оилада ва мактабгача таълим муассасасида психологик жиҳатдан қулай бўлиши, унинг катталар ва тенгдошлари ўртасида эмотсионал жиҳатдан қулай муҳит яратиш, улар билан ўзаро муносабатлардан қувонч ва завқ олишлари учун қуйидагилар зарур: - болага катталар ва тенгдошларининг турли эмотсионал ҳолатдаги ҳиссиётлари ва кечинмалари оламини очиб бериш; - боланинг бошқа болалар билан ишонган ҳолатда мулоқот қилиши учун шароит яратиш; - қувончли, қайғули, хотиржам, эмотсионал ҳолатини кўриш ва тушунишга бўлган интилишни ривожлантириш; - ўзини тутиб туриш ва ғазаб, қўрқув, жаҳл ҳисларини ижтимоий жиҳатдан мақбул шаклда намоён қилишни ривожлантириш (бошқа болани туртмаслик, урмаслик, ўйинчоқни қўлдан тортиб олмаслик ва ҳ.к.); - жамиятда қабул қилинган мулоқот усулларидан фойдаланиш кўникмасини тарбиялаш: очиқ чеҳра билан саломлашиш ва хайрлашиш, ўз илтимос ва таклифларини хушмуомалалик билан билдириш; ёрдам берганлик, меҳмон қилганлик учун, ўйинчоқни бериб турганлик учун миннатдорчилик изҳор қилиш; ўртоғининг илтимосига хушмуомалалилик билан жавоб қайтариш; жавобини хотиржамлик билан тинглаш; ўртоғини хафа қилмайдиган оҳангда ўз норозилигини изҳор қилиш. Педагогик ишлар тўғри ташкил қилинганида мактабгача ёшдаги бола беш ёшга келиб ижтимоий ривожланишнинг қуйидаги кўрсаткичларига эга бўлади: - инсоний муносабатларни тушунади, атрофдагиларнинг унга нисбатан яхши ва ёмон муносабатларини ҳис қилади ва англайди; ота-онасининг,

тенгдошининг эмотсионал аҳволидаги ўзгаришларни пайқайди; диққатэътибор, ҳамдардлик изҳор қилади; - «мен хоҳлайман!» вазиятга оид бевосита истагини тўхтатиб туришга қодир. Эмпатия (ҳамдардлик) ва эмотсионал экспрессия (қувонч, қайғу ва бошқа ҳолатларни ифодалаш) хусусиятидаги кечинмалар бола хулқ-атвори ва мулоқотининг тартибга солувчисига айланади; - болалар барқарор ўйин бирлашмаларига кириши мумкин, мулоқотда ва биргаликдаги фаолиятда қувонч, завқланиш, қайғу ва бошқа ҳолатларни ифодалаш учун эмотсионал экспрессив нутқий ва нонутқий воситалардан фойдаланади. 3 ёшдан 5 ёшгача бўлган болалар нутқини ривожлантириш эмотсионал тусга эга бўлиши лозим. Бунда кўргазмавийлик, ўйин усуллари ва дидактик ўйинларни кенг қўллаш зарур. Нутқий мулоқотни ривожлантириш. Болалардаги кўплаб нутқий мулоқот ва кўникмалар машғулотлардан ташқарида шаклланади. Мактабгача талимда болаларнинг катталар (педагоглар, тиббиёт ҳамширалари, тарбиячи ёрдамчиси ва бошқ.) билан мулоқоти ҳар хил фаолият турларида рўй беради. Меҳнат жараёнида - хўжалик-маиший, қўл ва қишлоқ хўжалиги меҳнатида болаларнинг луғати бойийди, аниқлашади ва фаоллашади. Ўйин фаолияти мобайнида педагог уларда мустақил нутқий фаолиятни шакллантиради. Болаларда луғат, машғулотларда олинган билим мустаҳкамланади ва фаоллашади. Ўйинларда педагогнинг иштирок этиши луғатнинг бойишига, нутқий мулоқот маданиятини тарбиялашга ёрдам беради. Қурилишга оид ўйинларни ташкил этиш жараёнида тарбиячи болалар учун қийин бўлган сўзларнинг (сифатни, миқдорни, ҳажмни ва нарсаларнинг фазода жойлашувини белгилаш ва бошқ.) катта гуруҳини аниқлаштиради, фаоллаштиради.

Матнли, ҳаракатчан мусиқий ўйинлар, саҳналаштириш ўйинлари бола нутқининг ифодалилигини шакллантириш, тўғри суръат, нафас олиш, яхши диксияни машқ қилишда ёрдам беради. Кўпгина ўйинлар жараёнида болалар бадиий матнлар билан танишадилар, эсда сақлаб қоладилар ва уларни мустақил равишда қўллай бошлайдилар. Машғулотнинг таҳлили: Тарбиячи дастур бўйича капалакнинг янги тури «Бахмал капалак» ҳақида болаларга билим берди. Машғулотда солиштириш методидан фойдаланилди (Яъни, оддий капалак бахмал капалак билан солиштирилди). Машғулот савол-жавоб тарзида бошланди. Янги билим бериш билан тугатилди. Ўрта ёшдаги болалар нутқини ўстириш вазифалари. Мактабгача таълим ёшидаги болаларга таълим – тарбия беришда теварак атроф билан таништириш ва нутқни ривожлантириш бўйича олиб бориладиган ишлар катта ўрин эгаллайди. Бу ишлар фақат машғулотлардагина амалга оширилмасдан, балки болаларнинг кундалик ҳаётида ҳам, меҳнат фаолиятида ва ўйин фаолиятида амалга оширилади.

 боланинг ўз қариндошлари, қўшни тенгдошлари шахсига ва фаолиятига қизиқишини қўллаб-қувватлаш, биргаликдаги ўйинларда уларнинг диалогик нутқини йўлга қўйишга кўмаклашиш;  турли мулоқот воситалари, яъни - сўз, юз ифодаси (имоишора)дан муайян вазиятни ҳисобга олган ҳолда табақалаштирилган ҳолда фойдаланишни ўргатиш;  болаларнинг эртак ва кичик ҳикояларни сўзлаб беришга қизиқишини қўллаб-қувватлаш;  болани “товуш», “сўз», “гап» атамалари билан таништириш кабилардан иборат. Ўрта гуруҳда боланинг нарса (буюмлар) тўғрисидаги билимларини чуқурлаштириш бўйича мукаммал иш олиб бориш кўзда тутилган. Бу гуруҳ болаларининг фаол луғати нарсаларнинг номларини, қисимларини, уларнинг сифатларини ва хусусиятларини (ранги, шакли, узунлиги, ташқи кўриниши ва бошқалар) ҳамда фазо ва вақтни билдирувчи сўзлар ҳисобига бойиб боради. Болаларнинг ўз нутқларида умумлаштирувчи сўзларни, яъни кийимкечак, оёқ кийим, мебел, идиш- товоқлар, сабзавотлар, мевалар, гуллар, қушлар, ҳайвонлар ва ҳоказоларни ишлатишга ўргатилади; таниш буюмларни гуруҳлашга ва уларни таснифлашга (идиш товоқлар, чой идишлар, овқат сузадиган идишлар, ошхонада ишлатиладиган идишлар, оёқ кийимлар, қишки ва ёзги кийимлар) ўргатилади. 4-5 ёшли болалар жамият ҳаётининг айрим ҳодисалари билан таништирилади, кишилар меҳнати, уларнинг касблари, меҳнат қуроллари ҳамда уларнинг ўзига хос хусусиятлари билан таништирилиб борилади ва бунинг натижасида уларнинг лугатларига меҳнат фаолиятининг хусусиятларини, ишчилар (меҳнаткашлар) ўртасидаги ўзаро муносабатларини билдирувчи сўзлар киритиб борилади. Ўрта гуруҳда она шаҳрига, қишлоғига бўлган қизиқиш ва муҳаббатни тарбиялаш давом эттирилади. Уларнинг нутқида жамоат биноларининг номларини билдирувчи сўзлар фаоллаштириб борилади: почта, мактаб,

дўкон, кино-театр ва ҳакозолар, фаоллаштириб борилади ҳамда шаҳар ва қишлоқларни, ободонлаштириш бўйича олиб бориладиган меҳнат фаолиятларини билдирувчи сўзлар ҳисобига (янги кўприк қуришяпти, шаҳар боғи ташкил қилинди) луғатлари бойитиб борилади. Бола тилининг луғат таркибини эгаллаш билан бирга унинг грамматик қурилишини ҳам эгаллай бошлайди. Ўрта гуруҳ ёшдаги бола нутқи учун қуйидаги хусусиятлар хосдир: Бола беш ёшга этганда унинг фаол луғати бойиб, муносабат доираси кенгайиб, оддий ёйиқ гаплардан фойдалана бошлайди. Сўз туркумларидан отни тез ўзлаштиради, вақт, сон шахс каби категориялардан фойдаланади, содда ва мураккаб жумлалар тузади. Тўрт ёшли болалар ўз нутқларида боғловчиларни ишлата бошлайдилар, отларни кўплик, бирлик, бўлишли, бўлишсиз шаклларда ва турли келишикларда тўғри ишлата оладиган бўладилар. Отлардан сўнг сўз туркумларидан феълларни ва сифатларни ўзлаштира бошлайдилар. Лекин янги ўзлаштирилган сўзларни ҳамма вақт ҳам янги грамматик шаклда эслаб қола олмайди, ёйиқ гапдан фойдаланган вақтда унинг мазмуни ва шаклини текшириб улггра олмайди. Феълларнинг замонга қараб ўзгаришини (ҳозирги, ўтган ва келаси замон) тезда тўғри ўзлаштириб ололмайдилар, нутқларида феълларнинг замон қўшимчаларини алмаштириб юборадилар. Айрим болалар нутқида гапларидаги сўзлар бир-бирига тўғри боғланмайди, айрим сўз туркимларини тушириб қолдирадилар. Тўрт ёшли болаларни сўзлашув (диалог) нутқига ўргатишда болаларга берилган саволларга битта-биттадан жавоб беришга, жамоа бўлиб сўзлашишга, суҳбатда қатнашишга, ўртоғининг жавобини қунт билан тинглашга ва саволлар беришга ўргатилади. Ўрта гуруҳда боғланишли нутқни ривожлантиришда янги вазифа, яъни ҳикоя қилишга ўргатиш киритилади. 4-5 ёшли болаларни буюмларни тасвирлашга (ўйинчоқларни, ўсимликларни, кийимларни), уларнинг ўзига хос белгиларини айтишга, болаларга таниш бўлган қисқа эртакларни (масалан: «Ечки болалари билан»),

машғулотларда биринчи мартда ўқиб берилган унча катта бўлмаган ҳикояларни қайта ҳикоя қилишга ўргатилади. 4-5 ёшли болалар нутқнинг товуш томони айрим хусусиятлари билан ажралиб туради: биринчи хусусияти шундан иборатки, улар бошқа кишилар нутқидаги товушларни тез идрок этадилар, иккинчи хусусияти эса товуш талаффузидаги камчиликларни сезиш қобилияти етарли ривожланмаган бўлади ва учинчи хусусияти ҳали болаларда артикулятсия аппарати етарли даражада ривожланмаган бўлади. Бу ёшдаги болаларда нутқ, товуш маданиятини тарбиялаш асосан фонематик эшитишни ва она тилидаги ҳамма товушларни тўғри талаффуз этишни шакллантиришга қаратилгандир. Нутқнинг мазмундорлиги, интонатсион ифодалилиги, овоз кучи, темпи, сўзларда урғуларни тўғри ишлатиш, гапирганда тўғри нафас олиш, ва чиқаришни ҳам тарбиялаш зарур. Айниқса, ҳуштакли (с-з), шовқинли (ш, ж, ч) ва сонор товушларни (л, р) тўғри талаффуз этилишига алоҳида аҳамият бериш керак. Ўрта гуруҳда болаларнинг бадий адабиётга бўлган қизиқиши ривожлантириб борилади. Уларга китоб ўқиб берилади, ҳикой қилинади, китобдаги расмларни кўриб чиқиш, уни тўғри идрок қилиш ўргатилади. Тарбиячи болаларга асар мазмунини тушуниб олишига, қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатларини баҳолай олишга ёрдам беради, бадиий сўз жозибасини ҳис эта олиш қобилиятини тарбиялайди. Болаларни қисқа шеърларни бадиий айтишга ва хотирада сақлаб қолишга (ёд олишга) ўргатади. Ўрта ёшдаги болалар нутгини ўстиришнинг методик масалалари. Илк турдаги нутқий ривожланишда 4-5 ёшдан махсус тайёргарликсиз ҳикоя қилиб бериш бошланади. Болалар сеҳрли эртаклар ва бўлган воқеаларни бир- бирига сўзлаб берадилар, ўйинчоқлардан фойдаланган ҳолда ўзига хос ҳикоялар тўқийдилар. Агарда бола етти ёшида таниш анъанавий эртакни (“Зумрад ва Қиммат», “Егри ва Тўғри» каби) мустақил ҳикоя қилиб бера олса, ўйинчоқлар, суръатлар асосида кичик оғзаки иншо тўқий олса булар унинг нутқи етарли даражада ривожланаётганини билдиради.

Бола нутқини маънодош, шаклдош ва кўп маъноли сўзлар, умумлаштирувчи номлар билан бойитишга ҳаракат қилинг. Унга янги сўзларни ўзлаштиришига ёрдам беринг. Болада тўғри гапиришга интилишни қўллаб-қувватланг. Боланинг сўзларни тўғри талаффуз қилишига аҳамият беринг. - тез айтиш ва қисқа шеърларда товушларни тўғри ифодалашига эришинг. Унинг ифода, интонация суръати ва баланд-пастлигига риоя қилишга ўргатинг. Юқорида баён қилинганлар асосида шундай хулосага келиш мумкинки, мактабгача катта ёшга етиб бола энг оддий нотиқлик сирларини ўргана бошлайди, ўз фикрларини мантиқан ва ифодали баён қилади, у нафақат сўзларни тўғри талаффуз қилиш ва гап тузишни, балки сўзлар қайси товушлардан ва гаплар қайси сўзлардан ташкил топишини англаб олишни ўрганади. Буларнинг барчаси мактабда муваффақиятли таълим олиш, бола шахсини ҳар томонлама камол топтириш учун зарурдир. Ота-оналарнинг вазифаси эса фарзанди нутқининг тўғри ривожланиши учун ғамхўрлик қилишдан иборат.

Адабиётлар: 1. Ахмедова З., Аюпова М., Хамидова М. Логопедик ўйин. Тошкент2013. 2. М.Аюпова. Логопедия. Тошкент-2007. 3. И.Г. Веретенникова. Логопедическая работа с детьми дошкольного возроста. Тошкент – 1998. 4. Нуркелдиева Д.А., Аюпова М.Ю.,Ахмедова З.М. Бармоқлар машқи ва логопедик ўйинлар. Тошкент “Янги аср авлоди” 2007.

O'xshashlar

Мактабгача таълим муассасаларида турли ёш гуруҳларида қуриш ясашга ўргатиш

Мактабгача таълим муассасининг турли ёш гуруҳларида қуриш ясашга ўргатиш методлари

Нутқ ўстириш назарияси ва методикаси фанининг мақсад ва вазифалари

Фонетик фонематик нутқ бузилиши

Илк ёш даврида психик ривожланиш