Илк ёш даврида психик ривожланиш - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Илк ёш даврида психик ривожланиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

20.5322265625 KB

Ko'chirib olish

Илк ёш даврида психик ривожланиш Режа: 1. Илк ёшдаги бола психикасининг ривожланиши. 2. Предметли фаолият - илк болалик даврининг етакчи фаолияти сифатида. 3. Илк ёшдаги болалар нутқининг хусусиятлари.

Илк ёшдаги бола психикасининг ривожланиши. Илк болалик даври бола ҳаётидаги энг аҳамиятга молик, унинг келажакдаги психологик ривожланишини белгилаб берувчи муҳим давр ҳисобланади. Бу даврдаги ривожланишнинг асосини боланинг тўғри юриши, мулоқотга киришиши ва предметли фаолиятни эгаллаш хусусиятлари ташкил этади. Тикка ва тўғри юра олиш имкони болани, доимий равишда янги маълумотларни эгаллашга замин бўлади. Бу ёшдаги болалар ўз хатти- ҳаракатлари билан жуда фаол ва катталар билан мулоқотга киришишга интилувчан бўладилар. Юришни ўрганиш боланинг фақатгина жисмоний ўсиши учун эмас, балки унинг психик тараққиёти учун ҳам жуда муҳим аҳамиятга эга. Илк болалик давридаги болаларнинг анализаторлари яхши такомиллашгани ва улар эркин ҳapaкaт қила олиш имкониятига эга бўлганликлари туфайли бу даврда психик жиҳатдан тез ривожланадилар. Боғчагача тарбия ёшидаги болаларнинг эртадан кечгача турли ҳаракатлар қила олиш имкониятлари теваракатрофдаги муҳитни билиш эҳтиёжини қондиришда жуда кaттa шароит яратиб беради. Илк болалик давридаги боланинг турмуш тажрибаси деярли йўқ бўлгани учун ҳамма нарса қизиқтиради. У ўзининг кундалик тинимсиз ҳаракатлари давомида катталарга тақлид қилиб, мустақил равишда кийиниш, oвқaт ейиш, ювиниш каби ҳаракатларни ўзлаштира бошлайди. Боғчагача тарбия ёшидаги бола ўзининг кундалик ҳаракатлари давомида хеч бир эринмай, кўз ўнгидаги ҳаммa нарсаларни текшириб кўради. Натижада жуда кўп янгиликларни билиб олади, ўзининг сезги ва идрокини, тасаввур ва хотирасини, тафаккур ва нутқини ҳиссиёт ва хаёлини - умуман барча психик жараёнларини ривожлантиради. Бу ёшдаги даврда сезгиларнинг ривожланиши анализаторларнинг тобора такомиллашуви билан боғлиқдир. Икки ёшдан ошган боланинг сезгилари (кўриш, эшитиш, ҳид ва таъм билиш, тери ва ҳарaкaт каби унинг ҳap кунги хилма-хил ҳаракатлари давомида турли нарсаларга бевосита тўқнаш келиши

натижасида ривожланади. Сезгиларнинг нормал ривожланиши бола идроки ўсиши учун ҳам замин яратади. Илк болалик давридаги боланинг идроки анча ривожланган бўлса ҳaм ҳали катта одамлар идрокидан кескин фарқ қилади. Биринчидан, болаларда турмуш тажрибасининг йўқлиги туфайли уларнинг идроклари хaм англашилмаган характерга эга бўлади. Улар кўп нарсаларга биринчи марта дуч келадилар. Шунинг учун болалар идрок қиладиган кўп нарсалар уларга янгилик, яъни дастлабки таассурот кучига эга бўлади. Иккинчидан эса, болаларнинг идроки кўпинча ихтиёрсиз характерга эга бўлади, яъни уларнинг идрокида муайян бир мақсадни кўзлаш ҳали сезилмайди. Шунинг учун уларнинг идроки бир нарсадан бошқа бир нарсага беихтиёр кўча олади. Лекин бу ёшдаги болаларда ҳиссиёт кучли бўлгани учун улар ўзларини қизиқтирадиган ҳайрон қолдирадиган, ҳиссий кечинмалар уйғотадиган нарсаларни идрок қиладилар. Предметли фаолият - илк болалик даврининг етакчи фаолияти сифатида Илк болалик давридаги болалар сўзлай бошлаган бўлишига қарамай, улар ҳали вaқт ва фазо каби мураккаб тушунчаларни тўғри идрок эта олмайдилар, чунки уларда ҳали турмуш тажрибаси йyк. Бундай мураккаб тушунчалар боланинг кундалик ҳаёти давомида секин-аста ҳосил қилиб борилади. Бир ёшгача бўлган болаларнинг диққати ниҳоятда беқарор ва ихтиёрсиз бўлса, икки ёшга тўлган болаларнинг диққатида янги сифатлар юзага кела бошлайди. Бола ўсиб улғайган сари унинг диққати ҳам барқарор бўла бошлайди. Диққатнинг озми-кўпми барқарор бўла бошлагани шунда кўринадики, бола ўзини қизиқтирган бирон нарса билан узоқ вaқт мобайнида шуғуллана олади. Икки ёшга тўлиб, уч ёшга қaдaм қўйгач сўзларни тушунади. Сўз бойлиги орта боргач, боланинг ўзига хос бўлган ситуатив тили хақикий тилга айланади. Бу ёшдаги болаларнинг тафаккурлари ўзига хос хусусиятларга ҳамда аниқ характерга эга. Улар айни чоғда идрок қилиб

тypгaн нарсалари хақида жуда содда тафаккур қила оладилар. Бундан ташқари, бу ёшдаги болаларнинг тафаккур жараёнларида ҳаракат элементлари кўп бўлади. Шунинг учун ҳам уларнинг тафаккурлари баъзан ҳаракатли тафаккур деб ҳам юритилади. Илк болалик давридаги болаларда ҳали тафаккурнинг фикрий операцияларини, яъни анализ, синтез, умумлаштириш кабиларни кўрамиз. Улар қўлларидаги ўйинчоқларини ёки қўлларига тушган нарсаларни амалий айлантириб, пайпаслаб, бузиб таҳлил қиладилар. Лекин синтез қилишга ҳали қурби етмайди. Бу ёшнинг охирига келиб тафаккурнинг ўсишида нутқнинг роли жуда ошади. Болалик сўзларни мумкин қaдap кўпроқ билиб олиб, улардан сўз тафаккурида кенг фойдалана оладилар. Бу эса фикрлаш операцияларининг ўсишига ёрдам беради. Болада сўзлар воситаси билан анализ ва синтез қилиш, абстракциялаш ҳамда умумлаштиришнинг дастлабки аломатлари кўрина бошлайди. Тафаккурнинг ўсишида яна бир муҳим босқич шундан иборатки, илк болалик ёшининг охирига келиб бола айрим тушунчаларни билиб олишга ва бу тушунчаларнинг энг муҳим белгиларини ўзлаштиришга муваффақ бўлади. Уч ёшга тўлай деб қолган бола, катта ёшдаги ҳаммa одамларнинг ишга барвақт кетишларини жуда яхши билади. Агар бу ёшдаги болага «аданг энди барвақт ишга кетмайди» дейилса, у ҳайрон бўлиб қолади. Чунки катта одам бўлган адасининг ишга бормаслиги, унинг тушунчасига тўғри келмайди. Унинг тушунчасида ҳамма катта одамлар эрталаб барвақт ишга кетиши кepак. Шунинг учун ҳеч бир ўйлаб ўтирмай, «адам катталар-ку?» деб жавоб беради. Болалар тушунчалардан фойдаланиб, содда хулосалар чиқаришга ўргана бошлайдилар. Улар бир неча ҳукмлардaн фойдаланиб, катта, кичик, баланд, паст, кўп, оз каби содда хулосалар чиқара оладилар, бу эса бола тафаккурининг янада ривожланиши учун замин яратади. Илк болалик давридаги болаларда мураккаб психик жараёнлардан бири бўлмиш хаёл анчагина ривожлана бошлайди. Лекин бу асосан ихтиёрсиз хаёл бўлади. Улар ҳали маълум мaқсaд асосида ихтиёрий тарзда хаёл юргиза олмайдилар. Бола икки ёшга тўлгач, унинг ўйинларида жиддий ўзгариш рўй

беради. Боланинг ўйинига энди тақлидий ҳаракатлар қўшилaди. Бола катталардан кўрган-билганларини ўйинда тилидан такрорлай бошлайди. Бу даврда бола машинасини у ёқдaн бу ёкка силжитиш ёки тепаликдан сирғантириб тушириш билан чекланмай, ҳайдовчиларнинг ҳаракатларини бажарадилар. Машинанинг мотори овозига тақлид қилиб овоз чиқаради, машинада юк ташийди ва ҳоказо. Нутқнинг ўсиши бола хаёлининг ўсишига катта таъсир кўрсатади. Болалар катталарнинг гапларига тушунадиган бўлгач, ҳар хил эртак ва ҳикояларни қизиқиб тинглайдиган бўлади. Болалар ўзлари биладиган, ўзларига яхши таниш бўлган нарсалар ҳақидаги ҳикояларни жони дили билан эшитадилар. Ҳар бир ҳикояни эшитганда болада хилма-хил тасаввурлар юзага келади. Бола бу тасаввурлари ёрдамида хаёл қилиш қобилиятига эга бўлади. Бола ҳикояларни эшитиш орқали олган тасаввурларини сўзлар билан ифодалайди. Сўз эса боланинг нарсаларни бошқача идрок қилишига, уларнинг бошқа нарсаларга ўхшашлигини аниқлашига ва ана шундай ўхшашликларни аниқлаш асосида янги образлар, янги тасаввурлар яратишга ёрдам беради. Илк болалик давридаги болаларда барча психик жараёнлар маълум даражада ривожланар экан, бу умуман улар онгининг ривожланишига замин яратади. Тили чиқиб, идрок ва тафаккури анчагина ўсган бола теваракатрофдаги ҳар турли нарсаларга онгли муносабатда бўла бошлайди. Бола ўзининг турли эҳтиёжларини англаб, ўзининг шахсини шакллантира бошлайди. Maшхур физиолог И.М.Сеченовнинг тили билан айтганда, бола ана шу даврдан бошлаб, ўз сезгиларини теварак атрофдаги нарсалардан ажратиб, ўз-ўзини англай бошлайди. Бу ёшдаги болаларнинг сўз бойлигида ўз шахсини билдирувчи «мен» деган олмош тез-тез учраб турадиган бўлади. Ана шу тариқа бола жуда элементар тарзда бўлса ҳам ўзини шахс сифатида англай бошлайди. Бинобарин, ана шу даврдан бошлаб илк болалик давридаги болаларнинг шахсий (индивидуал) хусусиятлари камол топа бошлайди. Илк ёшдаги болалар нутқининг хусусиятлари

Боғча ёшидаги болалар нутқининг ривожланиши уларнинг фаолияти, мулоқоти билан узвий боғлиқдир. Бола сўзларнинг мазмуни ва шаклидаги ўзгариш, унинг мулоқот шакллари ўзгариши билан боғлиқ бўлади. Илк болалик даврига хос ситуатив нутқ ишчан мулоқот шаклидан носитуатив билишга йўналтирилган ва носитуатив - шахсий мулоқот шаклига ўтилиши болалар нутқига маълум бир талабларни қўяди. Бу талаблар бола нутқининг янги-янги томонларини, турли коммуникатив масалаларни хал қилиши учун зарур бўлган хусусиятларни таркиб топтиради. Боғча ёшидаги боланинг нутқи ижтимоий алоқаларни ўрнатиш функциясини бажара бошлайди. Бунинг учун эса болада ички нутқ таркиб топиши, монологик хусусият касб этиб бориши лозим бўлади. Боғча ёшида бола нутқининг ривожланишидаги муҳим хусусият нутқ тафаккур қуролига айланишидан иборат. Бола сўз луғат бойлигининг ўсишида икки муҳим томон - миқдор ва сифат томонлари мавжуд. Луғат бойлигининг миқдорий ўсиши Д.Б.Элькониннинг кўрсатишича бевосита боланинг ҳаёт шароитлари ва тарбияланиш хусусиятларига бoғлиқ сўнгги йилларда у ёки бу ёшдаги болалар нутқининг луғат таркибини ўрганишга бағишланган тaдқиқотларда аввалги тaдқиқотларга нисбатан юқорироқ микдорий кўрсаткичлар аниқланди. Жумладан, В.Логинанинг маълумотларига кўра 3 ёшга келиб, бола луғатида 1200 та сўз мавжуд бўлади. 6 ёшли боланинг фаол луғати эса 3000-3500 сўзни ўз ичига олади. Ваҳоланки, 40-60 йил олдин ўтказилган тaдкиқотларда 3 ёшли боланинг луғати 400-600 сўздан, 6 ёшли боланинг фаол луғати эса 2500-3000 сўздан иборат деб кўрсатилган эди. Ситуацион – ишчан мулоқот шаклидаги болалар лексикаси (нутқи) конкрет предметли вазият билан боғлиқ. Бу холат шунда кўринадики, боланинг нутқида от сўз туркумига оид сўзлар кўп бўлади. Сифат туркумидаги сўзлар ёки умуман учрамайди, ёки буюмларнинг фақат ташқи хусусиятлари: ранги, ўлчами (барча сифатларнинг 96,4%)ни ифодалайди. 98% феъллар фақатгина аниқ предметли ҳаракатларга нисбатан ишлатилади.

Болаларнинг носитуатив – билишга йўналтирилган (вазиятга ситуацияга боғлиқ бўлмаган) мулоқотида улар катталардан ҳар хил нарса ва ҳодисалар ҳақида ахборот олишга боғлиқликдан озод бўлади. Аста секин атроф- оламдаги нарсаларнинг турли хусусиятларини акс эттирувчи сўзлар захираси кенгайиб боради. Жумладан, эстетик хусусиятларни ифодаловчи сифат туркумига оид сўзлар (11,25%) ва эмоционал хусусиятларни кўрсатувчи сўзлар (5%) пайдо бўлади, иродавий ва интеллектуал ҳаракатларни англатувчи феъл туркумидаги сўзлар (6,24%) вужудга келади. Носитуатив - шахсий мулоқатда, бола одамлар ўртасидаги муносабатлар xaкида ахборот олишга, ўзининг фикрини катталар фикри билан таққослашга ҳаракат қилар экан, унинг нутқида умумий грамматик мураккаблашиш рўй беради. Сифат туркумидаги сўзлар қуйидаги нисбатда бўлади: атрибутив (ташқи хусусиятларини ифодаловчи) - 69,80%, эстетик хусусиятларни ифодаловчи сифатлар 14,65%, ахлоқий хусусиятларни ифодаловчи сифатлар - 9,3%. Иродавий ва интеллектуал ҳаракатларни ифодаловчи феъллар анча кўпайиб, нутқида ишлатилаётган барча феълларнинг 9,76%ни ташкил этади. Боланинг луғат бойлиги нафақат миқдор жиҳатдан, балки сифат жиҳатдан ҳам ўсиб боради. Бу асосан болаларнинг сўзлар мазмунини ўзлаштириши билан кечади. Луғатни эгаллаш жараёни тушунчаларни эгаллаб бориш билан узвий боғлиқ. Боғча ёшидаги болалар энг аввало кўргазмали ифодаланган ёки уларнинг фаолиятларига жалб этилган предметлар, ҳодисалар, сифатлар, хусусиятлар, муносабатларнинг номланишини ўзлаштиради. Буни бола тафаккурининг кўргазмали-ҳаракат ва кўргазмали-образли характерда эканлиги билан тушунтириш мумкин. Шу туфайли ҳам, боғча ёшидаги болалар луғатида абстракт (мавхум) тушунчалар деярли учрамайди. Агар, 3-7 ёшдаги боладан берилган топширикда нутқий фаолиятнинг элементи бўлмиш сўз билан муайян амалларни бажариш талаб этилса, масалан, гап таркибидан сўзларни ажратиб олиш вазифаси берилса, С.Н.Карпованинг тадқиқотида кўрсатишича, болада унга айтилган гап

белгилайдиган вазиятга ориентир олишнинг анча барқарор мойиллиги кузатилади. Бу мақсадда болага нутқнинг тушунарли мезонларини ўргатилмасдан, фақат таърифларни, яъни сўзларни кўргазмали намойиш этиш орқали таърифлашни ишлатиш мумкин. Катта боғча ёши даврида сўзларнинг тузатилишини стихияли тарзда ўзлаштириш натижасида болаларда сўзни таркибий жиҳатдан тахлил этишнинг элементар шакллари юзага келади. Нутқнинг фонетик (товуш) системасини ўзлаштириш жараёни товушларни тўғри талаффуз этиш ва фонематик эшитишнинг ривожланишини ўз ичига олади. Нутқнинг фонетик таркибини ўзлаштириш бир ёшнинг охирларига келиб бошланади. Боғча ёш даврининг бошига келиб, болалар асосан она тилининг барча товушларини эгаллаб бўладилар. Бироқ шундай боғча ёшидаги болалар ҳам учрайдики, уларда анча катта ёшда ҳам нутқий нуқсон талаффуз камчиликлари учрайди. Бунинг асосий сабаби нутқ аппарати моторикасининг секин ривожланишидир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Нишонова З.Т., Алимова Г.К. Болалар психологияси ва психодиагностиаси Т.: ТДПУ 2017 – 264 б. 2. Ғозиев Э. Онтогенез психологияси Назарий- экспериментал таҳлил T.: Ношир 2010. – 356 b. 3. Дўстмуҳамедова Ш.А., Нишонова З.Т.ва бошқалар Ёш даврлари ва педагогик психология Т.: Фан ва технологиялар 2013 – 343 б. 4. Шаповаленко И.В. Возрастная психология (Психология развития и возрастная психология): учебник для студентов вузов. – М.: Гардарики, 2007. –349 с.

O'xshashlar

Психик тараққиётнинг асосий қонуниятлари

Болалар психофизиологик ривожланишидаги кескин даврлар

Болаларда сезги ва идрокнинг ривожланиши (Амалий машғулот)

Ижтимоий муҳитнинг шахс шаклланишига таъсири

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни психологик педагогик ташхис қилиш