Болаларда сезги ва идрокнинг ривожланиши (Амалий машғулот) - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Болаларда сезги ва идрокнинг ривожланиши (Амалий машғулот)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

124.3642578125 KB

Ko'chirib olish

Болаларда сезги ва идрокнинг ривожланиши (Амалий машғулот) Режа: 1. Мактабгача ёшдаги болаларда сезги аъзоларининг ривожланиши хусусиятлари. 2. Кўриш, эшитиш, ҳид, таъм, тери сезгилари такомоллашувининг бола психик тараққиётига таъсири. 3. Сенсор тарбиянинг болалар идрок тараққиётига таъсири. 4. Болаларнинг вақт, фазо ва ҳаракатни идрок қилишлари.

Мактабгача ёшдаги болаларда сезги аъзоларининг ривожланиши хусусиятлари. Сезги ўз моҳияти жиҳатидан бирмунча содда психик жараён (акс эттириш жараёни) бўлишга қарамай, барча билимларимизнинг асосий манбаидир. Нарса ва ҳодисаларнинг айрим белгиларини, хусусиятларини акс эттиришдан иборат бўлган сезиш процессининг физиологик моҳияти машҳур физиолог И.М.Сеченов ва И.П.Павловларнинг анализаторлар хақидаги таълимотларида атрофлича очиб берилган. Академик И.П.Павлов организмнинг ҳиссий акс эттириш аппаратларини анализаторлар деб атайди. Мана шунинг учун ҳар бир сезги органи анализаторларнинг барча қисмларини ўз ичига олади. Маълумки, академик И.П.Павлов таълимотига кўра, ҳар бир анализатор асосан уч қисмдан иборат: 1) Ташқи таъсирларни қабул қилиб олувчи периферик қисм (буни одатда рецептор деб юргизилади); 2) Таассуротни марказга олиб борувчи (афферент) ва марказдан тегишли жавоб реакциясини олиб қайтувчи(эфферент) нерв толалари; 3) Анализаторларнинг opқa ёки бош миядаги марказий қисми. Сезги мана шу қисмларнинг яхши ва равон ишлашига боғлиқдир. Анализаторларнинг биронта қисми ишдан чиқса, сезиш бўлмайди. Демак, сезишнинг физиологик асосида анализаторлар ишидан иборат бўлган организмнинг рефлектор фаолияти ётади. Анализаторларнинг асосий вазифаси организмга таъсир этаётган турли кўзговчиларни айрим бўлакларга ажратишдан, яъни анализ қилишдан иборатдир. Шунинг учун ҳам сезги органлари анализаторлар деб аталади. Сезги ва идрокнинг ривожланиши бошқа, тобора қийинроқ бўлган билиш жараёнларининг (хотира, хаёл, тафаккур) пайдо бўлиши учун замин яратади. Ривожлантирилган сенсорика замонавий одамнинг амалий фаолияти такомиллашувининг асосидир.

Рус психологларининг нуқтаи назарлари бўйича сенсор ривожланиш янги, болада илгари бўлмаган сенсор жараёнларни шакллантиришдир. Албатта, анализаторларнинг такомиллашуви (эшитиш, кўpиш, тери туюш, ҳид билиш ва сезги ва идрок ривожланишининг зарур шартларидан ва унинг ролини рад этиш мумкин эмас. Лекин бу фақат сенсор ривожланишнинг органик имконияти, шарти бўлмай, бироқ буларнинг барчаси сезги тажрибасини эгалламай туриб содир бўлмайди. Тафаккур, нутқ сенсор тажриба ортиши натижасидир.Сенсор эталон бўлиб мусиқий товушлар (до, ре, ми...), она тилининг товушлар системаси, геометрик фигура, ранглар ва б. хизмат қилади.Сенсор намуналарни ўлчов тизими тарзида эгаллаш идрокни сифат жиҳатидан ўзгартиради. Бола сезгисининг асосий турлари ва унинг ривожланиши ва идроки. Бола тараққиётининг дастлабки биринчи йилида идрок ривожланиши йўли анча мураккабдир. Бу давр мобайнида жуда кўп ўзгаришлар рўй беради, биринчи ўpинда бу ўзгаришлар сезгирлик соҳасида содир бўладиган ривожланишга тааллуқлидир. Бутун боғча ёш даври мобайнида кўз сезгирлигининг ўткирлиги ортади. Шунингдек, кўз ўткирлиги даражаси фаолият шароитига боғлиқлиги ҳам аниқланган - ўйин вазиятида тaдқиқот ўтказилганда ўзнинг ўткирлиги сезиларли тарзда ортади. Боғча ёш даврида рангларни фарқлашда ҳам анча ўсиш кузатилади: аниқ ва тиниқлиги ортади. З.М.Истоминанинг тaдқиқотлари бола ҳаётининг иккинчи йилида ихтиёрсиз тарзда тўpттa асосий рангларни фарқлайди: қизил, сариқ, кўк, яшил. Оралиқ рангларни дифференцировка қилишда, яъни қовоқ ранг, ҳаво ранг ва сиёх рангларни ажратишда бироз қийналади. Эшитиш сезгирлиги хaм боғча ёшдагиларда ўзига хос тарздаги хусусиятларга эга. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, эшитишнинг нозиклиги 13 ёшгача бўлган болаларда катталарникига нисбатан анча паст бўлади ва бу ёш ортиши билан ўсиб боради. Боғча ёш даврида шунингдек товушларнинг

баландлигини фарқлаш қобилияти ҳам ривожланади. Бирок, фонематик (оғзаки) ва мусиқани эшитиш параллел тарзда шаклланмайди. Фонематик эшитиш биринчи йилнинг охирларига бориб ривожланиб боради ва боғча ёш даврининг дастлабки босқичларида ўз она тилининг деярли барча товушларини амалий фарқлай олади. пассив нутқ билан бир қaтopдa фаол нутқни ҳам эгаллайди. Бу даврда ҳид билиш сезгиси ҳам ривожланади. Катта гуруҳ болалари ҳидларни фарқлашда кам хатоликларга учрайди, аниқроғи уларни аниқроқ номлайди. Тери туйиш ҳамда оғирликни сеза олиш хусусияти ҳам ривожланади. 4 ёшдан 7 ёшгача бўлган болаларда бу қобилият тахминан икки баробарга ортади. А.Я.Колоднаянинг тадқиқотлари кўpсатишича, фазода мўлжал олишнинг ривожланиши болани ўз тана аъзоларининг фазовий муносабатларини дифференцировка қилишдан ўнг, чап қўлини, жуфт тана қисмларини ажратиб номлашдан бошланади. Идрок жараёнига сўзнинг қўшилиши, мустақил нутқни ўзлаштириши сезиларли даражада фазовий муносабатлар, йуналишлар ҳақидаги билимларининг мустаҳкамланишига ёрдам беради (Д. А.Люблинская , А.Я.Колодная,Е.Ф.Рыбалко ва б.). Баъзи чет эл психологлари 5 ёшдан 7 ёшгача бўлган болалар шаклини фарқлашга жуда ожизлар ва улар предметни идрок қилишда одатда рангига таянадилар. ААЛюблинская ва Н.Х.Швачкин ва болаларнинг олиб борган тадқиқотлари хатто кичик боғча ёш давридаги болалар ҳам таниш предметларни идрок қилишда, шаклга - предметнинг мазмун ва моҳиятидан ажралмас бўлган бирор бир белгисига асосланадилар, деган хулоса чиқариш имкониятини берди. Бироқ шаклни ажратиб, мавҳумлаштиришни бунчалик тез бажара олмайди. Кичик боғча ёш давридаги бола геометрик шаклни идрок қила туриб одатда уни бирор бир предмет билан ўхшатади (квадратни кўпинча "дераза", "кубик" ва б. деб; айланани - "копток", "ғилдирак" каби номлайди).

Ўрта ва катта боғча ёшидагилар дуч келган шаклни фарқлаш зхтиёжини сезадилар. Улар кўпинча предмет нимага ўхшаши ва уларда мавжуд тушунчалар орасидаги бошқа турли шакллардан нимаси билан фарқланишини аниқлашга уринишади. Вақтни идрок қилиш болалар учун анча кийинчиликни уйғотади ва буни тушуниш ҳам мумкин. Ахир вaқт кўргазмали шаклга эга эмас,утиб кетувчи, қайтарилмас, уни идрок қилиш субъектив ҳолатга боғлиқ ҳамда шахсий характерга эга. Сутка қисмларидан болалар эрталаб ва кечқуринни осонроқ тун ва кунни эса бироз қийналиб идрок қилишади. Дастлаб бола вақтнинг сифат белгиларига асосланиб, кетма-кетликда ва систематик тарзда кечадиган ҳодиса, фаолиятлар ҳисобига, кун тартибига қараб (эрталаб - "бу нонуштагача", кун - "куннинг ўpтаси, яъни тушлик вақти", кечқурун онам ишдан чиқиб мени олиб кетадиган пайти") мўлжал оладилар. Кўпинча илк ёш ва кичик боғча ёш даврида вақтни мулжаллашдаги хатоликлар билан боғлиқ чалкашликлар содир бўлади. Ҳафта кунларини тартибсиз тарзда ўзлаштирадилар. Боғчага борувчи катта ёшдагилар «Ҳафта кунларидан қайси бирларини биласан?" деган саволга кўпинча шанба, якшанба. ва душанбани - эмоционал бой, улар учун алоҳида аҳамиятга эга бўлган кунларни аташадилар (шанба ва якшанбани - оила аъзолари билан бирга ) ўтказадилар; душанба – яна дўстлари, тарбиячи, табиат бурчагидаги ҳайвонлар билан учрашувни кутаётган боғчага берадилар). Ҳозирги замон ҳақидаги тупшунчалар эрта шаклланишни бошлайди, ўтган замон ҳақидаги тушунчалари эса ҳали аниқ эмас (айниқса кичик боғча ёшдагиларда). Бироз кечроқ болалар мақсадли ҳаёт учун катта аҳамиятга эга бўлган келгуси замонни ўзлаштиришни бошлaйдилар. Эртанги кунга назар ташлаш, режаларни тузиш "эртанги кун"ни, келажакни англамай туриб бўлиши мумкин эмас.

Келгуси замон хақидаги элементар тушунчаларнинг шаклланиши ҳаётининг учинчи йилига, яъни "қиламан", кейинчалик эса янада аникроқ бўлган "кейин", "эртага", "сал туриб" каби сўзларнинг пайдо бўлиш даврига тўғри келади. Психологлар боладаги вaқт ва фазони идрок қилишдаги умумийликни эътироф қиладилар. Махсус тaдқиқотлар тушунчалардаги умумийлик боланинг дунёни ягона вақтли-фазовий комплексда акс этгира олиш қобилиятига эга эканлигидандир, деган фикрга асос бўла олади. Рус психологлари бадиий идрокнинг ривожланиши шахс ривожланишининг натижаси сифатида куpишади. У инсонга тyғмa равишда берилмайди. Бола санъат асарини аннан шу тарзда дарҳол идрок қила олмайди; ривожланишнинг дастлабки поғоналарида бола учун унга нисбатан ҳаракатли (расмдаги тасвирни болалар ушлаб, пайпаслаб кўрадилар, уни ушлаб кўрадилар ва ҳоказо). Бироқ бадиий идрокнинг илк куртаклари боғча ёш даврида намоён бўла бошлaйди. Таълим ва тарбия ушбу инсонга хос бўлган қобилиятларнинг ривожланишида ҳал қилувчи ролни ўйнайди. Француз психологи А.Бине ва немис психологи В.Штерн болалар томонидан расмларни идрок қилишнинг гуёки бир-бирини тўлдирувчи ва мазкур тартибдагина содир бўлувчи босқичларини ишлаб чиқадилар. А.Бинэ идрокнинг қуйидаги босқичларини ажратади: 1) предметларни тapқoқ тарзда ҳисоблаш (3 ёшдан 7 ёшгача); 2) расмдаги предметлар орасидаги алоқани илғаган тарзда таҳлил қилиш босқичи (7 ёшдан 11-12 ёшгача); 3) расмни бутунлай тарзда таҳлилий идрок қилиш босқичи (ўсмирлик давридан). Шунга ўxшаш босқичларни В.Штерн ҳaм кўpcaтгaн. С.Вигoтский экспериментал йўл билан В.Штерн томонидан илгари сурилган идрок босқичлари расмларни идрок қилишни эмас, балки идрок ҳaмдa нутқ ривожланишининг маълум бир босқичидаги ўзаро муносабатини изоҳлайди, деган таҳлилини билдиради. Бадиий идрокда

тасвирнинг мазмунини тушунишда асарнинг композицияси, расмнинг мазмуний ва структуравий моҳиятининг мувофиқ келиш даражаси катта аҳамиятга эга. Эстетик идроки боланинг турли хил бадиий ҳамда кундалик фаолияти давомида ривожланади. Катталар томонидан тўғри тарзда рахбарлик қилиши боғча ёш давридаёқ эстетик идрокнинг анча юқори даражага кўтарилишига олиб келади. Инсонни инсон томонидан идрок қилиш каби мураккаб бўлган психик жараён идрок қилувчининг ўзининг ривожланиши билаи баробар тарзда унинг мулоқотдаги эхтиёжининг ўзгаришида, билишда ҳамда меҳнатда шаклланади. Ҳаётининг биринчи ойи охири, иккинчи ойининг бошида бола катталарни ўpаб турган муҳитдан ажралади, дастлаб жилмайиш билан, кейинчалик унга нисбатан жонланиш комплекси билан. Ушбу ижтимоийперцептив жараён гўдаклик ва илк болалик даврида фаол тарзда ривожланади. Боғча ёш даврида инсонни идрок қилиши фаол тарзда шаклланишда давом этади. Буни эса янги фаолият турларини (айниқса жамоа) бола томонидан ўзлаштирилиши, мулоқот доирасининг кенгайиши ва носитуатив шахсий мулоқотнинг пайдо бўлиши таказо этади. Бола томонидан инсонни акс эттиришнинг фаол шакли бу ўйиндир. Унда бола ўз яқинларининг образларини яратади. Айниқса, боланинг тасвирий ижоди инсонни идрок қилишнинг яққол намунасидир. Боланинг қандай кишиларни тасвирлаб беришига, уларнинг образларини қай тарзда очиб чиқишига қараб маълум бир маънода боланинг уларга нисбатан муносабатига баҳо беришимиз, инсондаги нимадан осон таъсирланади, нимага кўпроқ диққатини қаратади каби саволларга жавоб топишимиз мумкин.

Идрок этиш учун тавсия этиладиган шакллар Шаклларни ўчиринг методикаси Қуйидаги методика 5-6 ёшли болалар учун мўлжалланган бўлиб, диққат, идрок, тафаккурни ривожланганлик даражасини аниқлашга ёрдам беради. Методика давомида бола намунада келтирилган шаклларни жадвалдан топиб ўчириши керак. Топшириқни бажариш учун 6 дақиқа вақт ажратилган. Кўрсатма: Намунада келтирилган шаклларни қуйидаги жадвалдан топинг ва ўчиринг.

Натижаларни баҳолаш: 5- 6-балл- бола барча шаклларни белгиланган вақт мобайнида топди ва ўчириб чиқди. 3-4 балл- бола белгиланган вақтдан ўтиб шаклларни топди ва ўчирди. 1-2 балл- бола белгиланган вақтдан ўтиб намунада келтирилган шаклларни барчасини топа олмади, топшириқни якунламади. Ривожланганлик даражаси: 5-6 балл- жуда юқори, 3-4 балл- яхши ривожланган, 1-2 балл- паст ривожланган. “Бу кимнинг уйчаси?” методикаси Методика диққат, идрок, хотирани ривожланганлик даражасини аниқлашга йўналтирилган бўлиб, 4-6 ёшдаги болалар учун мўлжалланган. Аввал болаларга 10 сония мобайнида 1-расм кўрсатилади. Унда хайвончалар ўзларининг уйчаларида жойлаштирилгани кўрсатилган. Сўнг расмни олиб қўйиб 2-расм кўрсатилади. Унда хайвончалар уйчаларидан ташқарида тасвирланган. Бола хайвончаларни қайси уйда яшашаини топиб, уйча билан хайвончани қалаб билан бирлаштириб қўйиши лозим. Бунинг учун болага 40 сония вақт берилади. Кўрсатма: Ҳозир сизга 1-расм кўрсатилади, сиз 10 сония мобайнида қайси ҳайвонча қайси уйчада жойлашганини кўриб олишингиз лозим. Сўнг расм олиб қўйилади ва 2-расм кўрсатилади. 2-расмда ҳайвончалар уйчаларидан ташқарида тасвирланган. Сиз ҳар бир ҳайвончага уйчасини топиб беринг ва қалам билан бирлаштиринг. Бунинг учун сизга 40 сония берилади. 1-расм.

2-расм Натижаларни баҳолаш: 8-балл- бола белгиланган вақт мобайнида барча ҳайвончаларни уйчаларини тўғри топди ва бирлаштирди. 6-7 балл- бола белгиланган вақт мобайнида 3 та ҳайвончани уйчасини тўғри топди ва бирлаштирди. 4-5 балл- бола белгиланган вақтдан мобайнида 2 та ҳайвончани уйчасини тўғри топди ва бирлаштирди. 2-3 балл- бола белгиланган вақт мобайнида 1 та ҳайвончани уйчасини тўғри топди ва бирлаштирди. Ривожланганлик даражаси: 8 балл- юқори ривожланган, 6-7 балл- яхши ривожланган, 4-5 балл- ўртача ривожланган, 2-3 балл паст ривожланган.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Нишонова З.Т., Алимова К.Г. Болалар психологияси ва психодиагностиаси Т.: ТДПУ 2017 – 264 б. 2. Ғозиев Э. Онтогенез психологияси Назарий- экспериментал таҳлил T.: Ношир 2010. – 356 b. 3. Дўстмуҳамедова Ш.А., Нишонова З.Т. ва бошқалар Ёш даврлари ва педагогик психология Т.: Фан ва технологиялар 2013 – 343 б. 4. Шаповаленко И.В. Возрастная психология (Психология развития и возрастная психология): учебник для студентов вузов. – М.: Гардарики, 2007. – 349 с.

O'xshashlar

Болаларда хотиранинг ривожланиши (Амалий машғулот)

Болаларда нутқ ва хаёлнинг ривожланиши (Амалий машғулот)

Болаларда диққатнинг ривожланиши

Психодиагностика методлари ва улардан фойдаланиш (Амалий машғулот)

МТМнинг ер майдончаси (4-Амалий машғулот)