Педагогнинг индивидуал фаолият услуби - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Педагогнинг индивидуал фаолият услуби

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1379 KB

Ko'chirib olish

Педагогнинг индивидуал фаолият услуби Режа: 1. Педагогнинг ўзини-ўзи бошқариш муаммоси 2. Гуруҳни бошқаришнинг психологик асослари

Педагогнинг индивидуал фаолият услуби Педагоглик – инсон жамияти тарихи бошлангандан эътиборан давом этиб, шу билан бирга ҳамма вақт жамият ва жамоатчилик томонидан эътиборга лойиқ деб ҳисобланиб, эъзозлаб келинган касбдир. Насириддин Тусий ўзининг "Педагогларни тарбиялаш тўғрисида" деган асарида шундай дейди: "…Педагог мунозараларни олиб боришни, рад этиб бўлмайдиган даражадаги исбот килишни билиши, ўз фикрларининг тўғрилигига ишониши, нутқи эса мутлақо тоза, жумлалари мантиқий ифодаланадиган бўлиши лозим… Педагог нутқи ҳеч қачон ва ҳеч қаерда заҳархандали, қўпол ёки қаттиқ бўлиши мумкин эмас. Дарс пайтида педагогнинг ўзини тута олмаслиги ишни бузиши мумкин…" Қобилиятли, ижодкор инсон –у ҳар доим ўзига хос шахсдир. Педагогда индивидуалликнинг шаклланиши болани ижодий шахс сифатида тарбиялашга ёрдам беради. Ҳар қандай катта одам онгли равишда педагоглик касбини танлар экан, у танлаган йўлини амалга ошириш чоғида аллақачон шахс бўлиб шаклланади ва шак-шубҳасиз индивидуалдир. Педагог ва тарбиячилар ичида турли-туман шахслар қанча кўп бўлса, улар болаларни ўқитиб тарбиялаганларида бу болалар кўпдан-кўп, шу билан бирга фойдали индивидуал хусусиятга эга бўлишларининг эҳтимоли шунча юқоридир. Юқорида кўриб ўтилган, ҳар бир педагог ва тарбиячи эга бўлиши лозим бўлган педагогик фаолиятнинг умумий талаблари, педагогик қобилиятнинг кўпдан-кўп жиҳатлари билан уларнинг индивидуалликка интилишларини қандай боғлаш мумкин? Педагогик фаолиятнинг индивидуал услубларини кўриб ўтамиз. Улар қуйидагича намоён бўлади:

Педагогик фаолиятнинг индивидуал йўналиши ҳақида гапирганда, одатда шу назарда тутиладики, у ёки бу педагогик таъсир воситалари ва ўзини тутиш шаклларини танлашда педагог ўзининг индивидуал имкониятларидан келиб чиқади. Ҳар хил индивидуалликга эга бўлган педагоглар кўпдан-кўп ўқув ва тарбиявий мисоллар ичидан айнан бир хилини танлаши мумкин, лекин улардан ҳар хил фойдаланилади. Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, бу юқори педагогик тажрибани қабул қилиниши ва уни кенг тарқатилишига тааллуқлидир. Уни таҳлил қила туриб педагог доимо шуни ёдда тутиши лозимки, бундай тажриба, малака амалий жиҳатдан олиб қаралганда унинг муаллифи шахсидан ажралмас бўлади ва педагогнинг индивидуаллиги ҳамда умумаҳамиятга эга бўлган педагогик топилмалар бирлашмасидан ташкил топади.

Шу сабабли педагогик тажрибаларни тўғридан-тўғри бошқа педагоглар ёки тарбиячилар томонидан кўчириб олишнинг келажаги йўқ ҳамда бу ҳол ёмон натижалар беради. Бунинг юзага келиш сабаби шундаки, педагогнинг психологик индивидуаллигини айнан қайтариш қийин, уларсиз натижалар ўз- ўзидан бошқача бўлиб чиқади. Бу ҳолатдан чиқиб кетиш учун педагогик тажрибанинг муҳим қисмини ажратиб олиб, онгли равишда муаммо қўйиш ва уни ижодий индивидуал қайта ишлаб, ҳал этиш лозим. Бошқача қилиб айтганда, ҳар қандай педагогик тажрибани шундайлигича кўчириб олмаслик керак: ундаги асосий ғояни аниқлаб, доимо ўзлигича қолмоғи, яъни ёрқин индивидуал хислатларга эга бўлмоғи лозим. Бу ҳолат болаларни ўқитиш ва тарбиялаш самарасини камайтирмайди, балки сезиларли даражада оширади, унга юқори педагогик тажрибани ўрганиш орқали эришилади. Педагог томонидан ташкил этилган ўқув жараёнида субъектнинг таълим олиши унинг ўзига хослиги ва характерида намоён бўлади, бу унинг ўқув усулига таъсир кўрсатади. Шаклланган индивидуал ўқув усуллари схематик равишда икки қутб билан кўрсатилиши мумкин: “ижобий” – “салбий”. Қуйида келтирилган жадвал ўқув жараёнида бундай усулларни кўрсатиб беради. Педагог дарс жараёнида буни инобатга олган ҳолда ёндошиши мақсадга мувофиқдир.

Таълим жараёнида болаларнинг индивидуал фарқи (Г.Клаус бўйича) Таққослаш параметри Ижобий тур Салбий тур Тезлик Тез, осон, қийинчиликсиз. Қатъий, вақт бўйича мустаҳкам, осонлик билан қайта ўқилади, мослашувга эга Секин, қийинчилик, зўриқиш, оғирлик билан, юзаки, бирзумлик, тезда унутади, қийинчилик билан қайта ўқийди. Ригидлик, қотиб қолиш билан характерланади. Сидқидиллик Виждонан, саранжомлик билан, тўлиқ ва асосланган Совуққонлик, палапартиш, ўлда-жўлда, юзаки Мотивация Сидқидиллик, ўз ихтиёри, ўз ташаббуси билан ҳаракат қилади. Фаол жон-жаҳди билан киришиб, бор кучини жалб қилади. Зўрма-зўраки, мажбуран, босим остида, ҳаракатсизлик, лоқайдлик, дангасалик билан, қизиқишсиз Иш- ҳаракатининг йўналтирилиши Мустақил, ажралган ҳолда, бировга боғлиқ бўлмасдан. Режаланган, мақсадга йўналган. Доимо қатъият билан. Мустақил эмас, тақлид қилиб, мақсадсиз, режасиз, пала-партиш, онда-сонда, қатъиятсиз. Когнитив ташкил этиш Тушуниш билан, англанган, йўналган, натижаларни англаган ҳолда, рационал, иқтисод қилган ҳолатда. Тушунмасдан, шунчаки, хато усул бўйича. Тайёрланмасдан, тўсатдан, рационал бўлмаган ҳолда, кам фойдали. Умумий баҳо Яхши Ёмон

Педагогнинг ўзини-ўзи бошқариш муаммоси Бўлажак педагогларнинг олий ўқув юртида олган психологик билимлари икки унчалик ёқимли бўлмаган хоссага эга. Улар, биринчидан, педагогга амалиётда зарур бўлган барча билимларни ўз ичига қамраб олмаган, бунга сабаб педагогик олий ўқув юртларида психологик фанларни ўқитиш учун ажратилган дарс соатлари ҳажмининг чегараланганлигидир. Иккинчидан, бу олинган билимлар тезда эскириб қолади ва ҳеч бўлмаганда беш йилда бир марта янгилаб туришни талаб этади, буни ўз-ўзига таълим бериш ёки малака оширишда амалга оширса бўлади. Педагогнинг психологик жиҳатдан ўз устида ишлаши дейилганда, уни мунтазам равишда психология фанининг турли йўналишларидаги энг янги ютуқлар билан танишиб боришини назарда тутади, улар тарбия ва таълим билан бевосита ва билвосита боғлиқдир. Бу таълим психологияси, тарбия психологияси, ёш даврлари психологияси, дифференциал психология, ижтимоий психология, шахс психологияси, шунингдек, бошқа фанлар чегарасидаги тиббиёт, патопсихология, психофизиология ва психотерапия. Педагогнинг амалий фаолиятида психологик маълумотлар олиши мумкин бўлган адабиётлар рўйхати етарли даражада салмоқлидир. Ҳолбуки, педагогга мунтазам равишда илмий китобларни ва журналларни ўқишга ҳожат йўқ, асосий психологик билимлар жамланган ҳолда келтирилган, педагогик фаолият учун фойдали бўлган бўлимларга мурожат қилишнинг ўзи етарлидир. Педагогнинг касбий фаолияти давомида жуда зарур жиддий жиҳат – бу ўз- ўзини бошқаришдир, яъни ўз психик ҳолати ва хулқ- атворини бошқара олиш қобилияти, мураккаб педагогик ҳолатларда муқобил ҳаракатлана олишидир.

Ўз - ўзини бошқариш зарурияти қуйидаги ҳолларда келиб чиқади: Ўз-ўзини бошқаришнинг психологик асослари билиш жараёнини ўз ичига олади: Сезги, идрок, диққат, хаёл, тафаккур, хотира, нутқ, шунингдек шахс хислатлари – хулқ атвори, эмоционал ҳолати, вазиятга муносабати. Юқорида қайд этиб ўтилган психик жараёнларда ўз-ўзини бошқариш одам хусусиятлари ва ҳолатлари, унинг иродаси ва ички туйғулари билан боғлиқдир. Маълумки, ички туйғу барча психик ҳолатларни бошқаришда эркинлик асоси бўлиб хизмат қилади, ирода бўлса хатти - ҳаракатлар қуввати ва йўналишларини таъминлайди. Қабул қилиш ўз- ўзидан бошқарувни аниқ қабул қилиш вазифаларини қўяди – образни тузиш, қўйилган саволларга – нимани кузатиш керак? нима учун кузатиш? қандай қилиб кузатиш? – каби аниқ жавоб топиш керак. Кузатувни бошлашдан аввал биз ўзимиз учун бу саволларга жавоб беришимиз лозим бўлади. Мураккаб педагогик шароитларда (вазиятда) бундай саволларга аниқ жавоб топишни иложи бўлмайди, бу вазиятда аниқ жавоб топиш учун бир мунча ақлий ва жисмоний куч сарф қилишга тўғри келади. Бундай

саволларни аввалдан ўйлаб кўриш ва уларга амал қилишни талаб қилади, натижада ўз- ўзини бошқаришни назарда тутади. Диққат- эътиборни бошқариш бир мунча бошқа нарсаларга асосланади. Ихтиёрий бўлмаган диққат- эътиборни бошқариш улар билан боғлиқ бўлган ҳолатлар, яъни организмнинг психофизиологик ҳолатларини бошқариш орқали бевосита амалга ошириш мумкин. Чарчоқ оқибатида ихтиёрий бўлмаган диққат-эътибор ёмон бошқариладиган бўлиб қолади. Худди шундай ҳолат касаллик даврида, ҳаддан ташқари эмоционал жунбушга келган ҳолатда, аффект ёки стресс ҳолатларида рўй беради. Бир мунча таъсир қиладиган воситалар – дам олиш, даволаш, психофизик аутотренинг бу тарздаги диққатни бошқаришда яхши самара беради. Ихтиёрий диққатни, қизиқиш уйғотадиган, сўз ёрдамида ёки қўллаб- қувватлаш орқали бошқариш мумкин. Одамнинг диққатини бирор нарсага қаратиш учун, унинг қизиқишини қўллаб - қувватлаш кифоя қилади. Сўз орқали ўз-ўзини йўналтириш ёки вербал ўзи-ўзини бошқариш ҳар доим тўғридан- тўғри ёки бевосита қизиқишга асосланади. Айрим ҳолларда ўзини мажбур қилиб қандайдир объект, ҳолат ёки воқеликнинг қизиқарли томонларига эътиборни қаратиш, диққатни узоқ бўлмаган вақт оралиғида жалб қилиш учун етарли бўлади. Қабул қилиш орқали ҳам уларни маълум даражада бошқариш мумкин. Педагог учун эслаш қобилиятини бошқариш бир мунча қийинроқ ва зарурроқдир. Учтадан иккита бизга маълум эслаш жараёни – эслаб қолиш ва олинган ахборотни қайта тиклашни – ўз- ўзини бошқариш билан ривожлантириш мумкин. Эслаб қолиш жараёнининг учинчиси – ахборотни сақлаб қолишни бошқариш мушкулроқдир, чунки у онг ости ҳолати (шахс томонидан англаб олинмайдиган психик ва ҳолатлар йиғиндиси) даражасида ишлайди ҳолбуки ёдлашни англаб ташкил этиб, бевосита уларни ҳам бошқариш мумкин. Мнемик жараёнларда ўз-ўзини бошқариш ҳар хил усулларга асосланади, тасаввур ассоциацияланиб бир бутунга боғлаб, онгли равишда кўриб чиқилади. Эслаб қолиш зарур бўлган нарсалар кўз орқали кўрилса, ёки бирор нарса боғлаб тасаввур қилинса ёдда

қолиши кучаяди. Эслаб қолишни тезлатиш учун сунъий равишда ёдда бўлган перцептив образларни ва ташқи нарсаларни тафаккурда уйғотиб, онг орқали уларни янги эслаб қолиши керак бўлган нарсалар билан боғлаш лозим. Онгли равишда фикрлашни ҳам бошқариш, уни янада самаралироқ қилиш мумкин. Тафаккурни ўз- ўзида бошқаришнинг асосий усуллари қуйидагилардир: - ҳал қилиниши керак бўлган вазифа шартларни диққат билан таҳлил қилиш; - талаб қилинган натижани берилган шартлар билан солиштириш, бундай мақсад керакли натижани олиш учун етишмаган нарсани аниқлаш; - доимий равишда машқ ўтказиб бориб, тафаккурни чиниқтириш; - тафаккурни аниқ йўналишдаги машқлар билан чиниқтириш, яъни кетма- кет изланиш ва етарли даражада ҳал қилинишнинг альтернатив йўлларни кўриб чиқиш (бу – восита англаш жараёни “циклланиш” деб номланади) - вазифани ҳал қилишнинг йўллари билан боғлиқ бўлган аниқ фаразларни ўз ичида ёки овоз чиқариб сўзлаш (гапириш). - Бажариб бўлинган хатти-ҳаракатлар натижаларини ва фараз(ғоя)ларни доимий равишда ёзиб бориш. - Ўз-ўзини эмоционал бошқариш организмнинг мускул тўқималари тизимини бошқара билиш қобилиятига асосланган эмоциоген ҳолатларни таҳлил қилиб, тафаккурни онгли равишда фаол жалб этиш. Ҳозирги замон мактаби муаллимлик шахси ва касбий фаолияти учун зарур бўлган сифат ва фазилатларни эгаллаган, янгича фикрлайдиган, ижтимоий фаол педагогларни талаб қилмоқда. Ана шундай қатор муаммоларни оқилона ҳал қилишнинг энг муҳим омилларидан бири педагогларнинг касбий тайёргарлиги жараёнини мақсадга мувофиқ ташкил этишдир. Шунга биноан мамлакатимиз таълими соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотларнинг устувор йўналишларидан бири ҳам кадрлар тайёрлаш сифатини жаҳон талаблари даражасига етказишдир. Эндиликда олий таълим муассасалари олдига фақатгина ўқимишли инсонни

эмас, балки воқеаларни олдиндан кўра биладиган, тўғри қарор қабул қила олиш маҳоратига эга, ўзини-ўзи ривожлантириш заруриятини тушуниб етадиган оқил ва баркамол шахсни тарбиялаш муаммоси қўйилмоқда. Педагогнинг шахсий ва касбий тайёргарлик даражаси қанчалик юқори бўлса, болалар билан таълим ва тарбиявий муносабатларни яхши йўлга қўя олади. Педагогнинг шахсий намунаси ва обрў-эътибори таълим-тарбия жараёнида болада қатъий нуқтаи назарни шаклланишида асосий рол ўйнайди. Канадалик психолог олим Джеймс Марша йигит-қизларнинг касбий тайёргарлик даврини тўрт босқичга ажратади: 1. Ёшларда касб ҳақидаги тасаввур ва билимларнинг кам ва ноаниқлиги босқичи. Бу босқич ҳали шахснинг эътиқодлари аниқ эмаслиги, касбни танламаганлиги билан тавсифланади. 2. Муддатидан олдин айнан ўхшашлигини топиш босқичи. Шахс ўз кучи, хоҳиши билан эмас, бошқанинг фикри билан, бошқа кишига эргашиб, тегишли муносабатлар тизимига қўшилиши билан характерланади. 3. Моратория босқичи – шахс ўзлигини аниқлашнинг кризис жараёнидалиги , ривожланишнинг кўп вариантлари орасидан ўзи учун энг мақбулини танлаши билан тавсифланади. 4. Эришилган ютуқнинг айнанлиги босқичи. Танлаш можароси ҳал этилганлиги, шахс ўзлигини намоён этишга амалда киришганлиги билан белгиланади. Педагог энг аввало ўқув-тарбия жараёнида болалар фаоллигини оширишни эсдан чиқармаслиги, юзага келган муаммоларни мустақил ечишга ўргатиши, бола ташаббускорлиги ва ижодкорлиги асосида ўзининг кимлигини намойиш этишига ёрдамлашиши зарур. Бунинг учун педагог шахсий ҳамда касбий сифат ва фазилатларни тўлиқ эгаллаган бўлиши лозим, бундай педагоглар болалар билан кўпроқ дўстона мулоқотда бўладилар, ўзаро фикр алмашадилар, мавзуга доир муаммони таҳлил қиладилар ва бир қарорга келадилар. Педагог бу ўринда бутун эътиборини мавзу моҳиятини болаларга сингдиришга қаратиб, болалар

кечинмаларини ва ўзлаштириш имкониятларини алоҳида эътиборга олади. Педагог шахсига хос бўлган билимдонлик, ижодкорлик, мустақиллик ҳамда масъулият ва жавобгарликни чуқур ҳис этиш ўқув-тарбия жараёни самарадорлигини таъминлашнинг энг муҳим омилларидир. Болаларда касбни эгаллашнинг шаклланиши уларда мажбурият ва жавобгарлик ҳиссининг таркиб топиши билан боғлиқдир. Уларда ана шундай сифат ва кечинмалар тўла шаклланган бўлса, билимларни эгаллаш ёки касбий камолоти учун ҳеч нарса тўсиқ бўла олмайди. Гуруҳни бошқаришнинг психологик асослари Педагоглик касби - ахлоқий характерга эга бўлган инсонпарвар касблардан бири бўлиб, болаларга инсоний муносабатда бўлиш педагог фаолиятининг асосий тамойили ҳисобланади. Бу педагогдан болаларни севиш, уларни қадр-қимматини ҳурмат қилиш, шўхликларига бардошли бўлиш, уларни жисмоний ва ахлоқий мажруҳ этувчи нарсаларга муросасиз бўлишни талаб этади. Муаллимнинг одоб-ахлоқи, инсонпарварлиги – болаларнинг келажаги учун ғамхўрлик қилиш, уларни ҳаётга ижтимоий ва меҳнат фаолиятига тайёрлашга интилишида намоён бўлади. Хушёрлик, педагогик муомала, диққат-эътиборли бўлиш, болаларни севиш, уларга яхшилик қилиш, педагоглик бурчини англаш, масъулиятли, талабчан ва адолатли бўлиш, билимдонлик, ҳалоллик, ростгўйлик кабилар педагогга хос касбий ахлоқий фазилатлардир. Шунинг учун ҳам педагоглар тайёрлайдиган олий таълим муассасалари олдида муҳим вазифа - инсонпарварлик тамойилини рўёбга чиқарувчи, юксак маънавий-ахлоқий талабларга жавоб берувчи, педагог одоби фазилатларини эгаллаб олган бўлажак педагогларни тарбиялаш вазифаси туради. Бўлажак педагогларнинг касбий-ахлоқий сифатлари ҳар томонлама ўсишига эришиш учун болалар шахсини ривожлантиришнинг барча жиҳатлари, соҳаларига эътибор қаратиш зарур. Ахлоқий тарбиявий таъсир ўтказиш соҳалари: Ватанга муносабат, туғилган жойи, атрофдаги табиатга, меҳнатга, ишлаб чиқариш ва турмушда одамларга; педагогик жараён иштирокчилари:

болалар, ота-оналари, касбдошларига, ўз-ўзига бўлган муносабати соҳаларидан ташкил топади. Тарбиявий жараённи самарали ташкил этиш, уни олдиндан ва у билан боғлиқ илмий-ташкилий, тадқиқот маълумотлари билан таъминлашни талаб этади. Тарбия ахлоқий-тарбиявий мақсадга йўналтирилганлик тавсифига эга бўлади, кўплаб болалар тарбиясига индивидуал ёндошиш мумкинлигини ўзида мужассамлаштиради. Шу билан бирга педагогик амалиёт олдидан илмий-тадқиқот ўтказиш тарбиячи-педагоглардан бундай ишни бажара олиш малакасига эга бўлишни талаб этади. Уларда педагогик фаолиятда зарур бўлган кўникма ва малакаларни махсус ўстириш ва такомиллаштириш мақсадга мувофиқдир. Бўлажак педагоглар ўқув фаолияти (амалиёт, ўқув жараёни) давомида қуйидагиларни амалга оширмоғи мақсадга мувофиқдир: 1) педагог инсониятнинг бугунги авлоди учинчи минг йилликда халқларнинг мустақиллик, демократия, эркинлик, тинчлик, барқарорлик каби умуминсоний қадриятлар устивор бўлган жамият қуриш учун жаҳон аҳамиятига молик турмуш тарзини юзага келтириш эҳтиёжи кучайишини ўз болаларига, тарбияланувчиларига тушунтиришлари лозим. 2) ҳозирги даврда кечаётган жараёнлар кишиларнинг қадриятларга бўлган муносабати, ишончини ўзгартирмокда. Улар билан боғлиқ эҳтиёжлар, талаблар, қизиқишларнинг ҳам ўзгариб боришига сабаб бўлмокда. Бундай шароитда фанларни ўқитишда умуминсоний қадриятларга садоқатли бўлишини амалий жиҳатдан болаларга етказиш асосий вазифалардан бирига айланиши зарур. 3) умуминсоний қадриятларга оид мавзуларни тарғибот қилишда юртимиз цивилизацияси тараққиёти ва маданияти ривожининг асосий даврлари ҳамда ютуқларига, Ал Хоразмий, Ал Фаробий, Ал Беруний, ибн Сино, Ал Бухорий, Ат Термизий, Яссавий ва Нақшбандий, Жомий, Улуғбек, Навоий, Бобур ва Машрабларнинг буюк меросларига асосланмоқ лозим.

Булар Ўзбекистонда умуминсоний қадриятларнинг ривожланишида энг асосий тарихий манбалар бўлиши шубҳасиз. Бирор касбнинг ҳақиқий устаси бўлиш учун табиий қобилият, маълум жисмоний ва руҳий хислатлар жомланиши керак. Педагоглик фаолиятида ёшларни тарбиялаш ишини самарали бажариш, ота-оналар ва болаларнинг иззат - ҳурматига сазовор бўлиши учун кишида бу ишга лаёқат, қобилият, маҳорат, қизиқиш бўлмоғи лозим. Муваффақиятли ишлаш учун ҳар бир педагог педагогик маҳоратга эга бўлиши зарур. Педагогик маҳорат эгаси оз меҳнат сарф қилиб катта натижага эришади. Ижодкорлик унинг ҳамиша ҳамкори бўлади. Педагогик ишга қобилиятли, истеъдодли кишидагина педагогик маҳорат бўлиши мумкин. Юксак маҳоратли педагог энг аввало қобилиятли, малакали ва уддабурон бўлиши керак. Қобилият фаолият жараёнида пайдо бўлади ва ривожланади. Қобилият малака ва уддабуронликдан фарқ қилади. Малака ва уддабуронлик машқ, ўқиш натижаси ҳисобланса, қобилиятнинг ривожланишида истеъдоднинг ўрни беқиёсдир. Ана шундагина қобилият деб аталувчи руҳий хусусият тараққий этади. Педагогик фаолиятнинг самарали бўлиши учун педагогда қобилиятнинг қўйидаги турлари мавжуд бўлиши лозим. Билим қобилияти, тушунтира олиш қобилияти, кузатувчанлик қобилияти, нутқ қобилияти, ташкилотчилик қобилияти, обрў орттира олиш қобилияти, келажакни кўра билиш қобилияти, диққатни тақсимлай олиш қобилияти ва ҳ. Маҳоратли педагог болалар руҳиятини, билим ва даражасини ҳисобга олади. Баъзи педагогларга ўқув материали тушунарли ва қандайдир алоҳида изоҳни талаб этмайдигандек туюлади. Бундай педагоглар болаларни эмас, балки ўзларини назарда тутадилар. Қобилиятли, тажрибали педагог ўзини боланинг ўрнига қўя олади. У фаннинг илмий-назарий асосларини болаларга тушунтириш мақсадида иш тутади. Шунинг учун у баён этишнинг характер ва шаклини алоҳида ўйлаб чиқади. Маҳоратли педагог дарс материалини баён этиш жараёнида болаларнинг қандай ўзлаштираётганларини болаларни кузатиш асосида

пайқаб олади ва зарур ҳолларда баён қилиш усулини ўзгартиради. Шунингдек, педагог болаларни саводли ўзлаштиришлари учун замин тайёрлаб, уларни дам олишдан ишга ўтишлари, бўшашиш, ланжлик, чарчашларига барҳам бериш учун минимал даражада фойдаланишга вақт ажратиш зарурлигини ҳисобга олади. У тегишли вазият юзага келгунга қадар иш бошламайди. Педагогнинг одоби, маданияти юксак бўлсагина, одамларга нисбатан меҳрибон, саҳоватли бўла олади, уни ҳамма ҳурмат қилади. Педагог умуминсоний қадриятларни ижодий ўрганиб, таълим тарбия жараёнига татбиқ этиши лозим. Шу билан бирга миллий ўзига хослигимизни, асрлар синовидан ўтган анъаналаримизни, ҳамиша имон-эътиқод билан яшаш каби ҳаётий тамойилларимизни ҳам сақлаб, ҳам юксалтириб бориши ва уларни болалар қалбига сингдириши зарур. Педагог фаолияти ўз моҳиятига кўра ижодий характерига эга. Маълумки, инсон олдида бирор муаммо тургандагина ижодкорликка эҳтиёж туғилади. Педагог фаолияти ана шундай хусусиятга эга. Педагогик ижодкорларнинг асосий моҳияти фаолиятининг мақсади ва характери билан боғлик. Педагогик фаолият киши шахсини, унинг дунёқараши, эътиқоди, онги, хулқ-атворини шакллантиришдек умумий мақсадга бўйсунган сон-саноқсиз педагогик масалаларни ечиш жараёнидир. Педагог фаолиятидаги ижодкорлик ана шу масалаларни ечиш усулларида, уларни ҳал қила олиш йўлларини қидириб топа олишида ифодаланади. Педагогик ижодкорлик манбаи – бу педагогик тажрибадир. Педагогик тажриба – муаммоли вазиятларга жуда бойдир. Илғор педагогик тажриба деганда, биз педагогнинг ўз педагогик вазифасига ижодий ёндошишини болаларнинг таълим-тарбиясига янги, самарали йўл ва воситаларни қидириб топишини тушунамиз. Ижодий ишлайдиган педагог фақат болаларни муваффақиятли ўқитиш ва тарбия бериш, илғор иш тажрибаларини ўрганиш билангина чекланиб қолмасдан тадқиқодчилик кўникма ва малакаларига ҳам эга бўлиши зарур. Ҳозирги замон фан ва

техника тараққиёти педагогнинг ижодкор бўлишини, фаннинг муҳим муаммолари юзасидан эркин фикр юрита билиш, фан ютуқларини болаларга етказа олиши, тадқиқот ишларига ўргата олишини талаб қилади. Тарбия жараёнида педагогик таъсир кўрсатиш болага у ёки бу юксак ахлокий сифатларининг моҳиятини англатиш жараёнида қўлланиладиган педагогнинг иш усулларидан биридир. Ҳар бир шахсга таъсир этиши тарбиячининг педагогик маҳорати ва обрўсига боғлиқдир. Бунда: Кишилик жамоаси пайдо бўлган даврдан бошлаб инсон ҳеч қачон ёлғиз яшай олмаган. Жамоаларни ташкил қилиш ва унинг тарбиявий таъсирини назарий ва амалий асослари мутафаккир ва олимлар томонидан ўрганилиб, илмий тадқиқот ишлари олиб борилган. Тарбиячининг навбатдаги вазифаси бола-ёшлар жамоасини ташкил қилиш, тарбиялаш ва жипслаштириш борасидаги назарий билимларни ўзлаштириб, илғор тажрибаларга суяниб, уларни тарбиявий жараёнда ўртоқлик, дўстлик, ўзаро ҳамкорлик, ҳамжиҳатлик, ўз-ўзини тарбиялаш ва бошқариш каби бола нинг ижобий хатти - ҳаракатларига тўсқинлик қилмаслиги талаблари аниқ ва тушунарли бўлиши қўйилган талаб ва вазифаларни нг натижасини билиш и талаб очиқ че ҳ ра, самимий бир о ҳ ангда берилиши, илтимос, масла ҳ ат, яхши ниятга чорлаш и талаб бола ларнинг ёши, билими савиясига мос бўлиши талабларда кесатиш, луқма, миннат қ илиш б ў лмаслиги ва бошқаларга эътибор бериш лозим

жамоатчилик сифатларини шакллантириш маҳоратини ўзлаштиришдан иборат. Улар: - ҳар бир бола шахсида ўзаро муносабат алоқаларини яратиш; - болалар кундалик фаолиятларининг ҳамма қирраларини жамоада жипслаштириш; - шахсий манфаатдан жамоа манфаатини юқори қўйишга ўргатиш; - жамоада бир-бирига меҳр-оқибатли, мурувват ва сахийлик, дўстона ҳамкорлик мавжуд бўлса, у катта тарбиявий кучга айланади. Ҳар бир педагог педагогик фаолият юритар экан, бераётган таълимтарбиясининг янада самарали бўлиши учун ўз устида муттасил ишлаши, билимини, маҳоратини ўстириши, болалар билан бўладиган муносабатларни пухта ўйлаб, уларнинг кўнглига озор етказмасдан иш олиб бориши лозим. Муомала маданияти, ўзини тута билишини назорат қилиши керак. Ҳар бир тарбиячининг дунёқараши унинг муомаласида намоён бўлади. Муомаланинг асосий воситаси тилдир. Шундай экан, тарбиячи муомала жараёнида жуда эҳтиёткор бўлиши мақсадга мувофиқдир. Алишер Навоий муомала қилувчи шахснинг маҳорати ҳақида шундай дейди: "Ширин сўз кўнгиллар учун бамисоли асалдир." Шунинг учун ҳам педагог ҳар он нутқ маданиятига кучли эътибор бериши, ўзининг психологик, эстетик, жисмоний, ахлоқий жиҳатларини намуна ҳолатда намоён этиши муҳим. Юксак туйғу маданиятига эга бўлган педагог болаларнинг кайфияти, нохушлигини дарров фаҳмлайди. Қўпол, одобсиз гапларга ўрин қолдирмаслик, бола шахсига тегадиган қўпол муомала қилиш педагогнинг фаолиятига путур етказади. Бола аҳволини тушуниш, унга ҳамдард бўлиш, мадад бериш керак. Педагог ўзининг педагогик фаолиятида аввало тўғри сўз бўлиши, ишларини адолат билан олиб бориши керак. Бу хислат тарбиячи билан бола ўртасида яқинликни оширади, чунки адолат инсонлар хулқини баҳоловчи муҳим мезондир. Замонавий педагогга биргина умумий маданиятнинг ўзи кифоя қилмайди. Шунингдек махсус билимлар ва малакалар асосида болаларини

кузатиш, уларнинг ўсишидаги муҳим жиҳатларни жамиятда вужудга келган асосий ижтимоий ғоялар билан таққослаш, таълим-тарбия жараёнини ривожлантириш йўллари ва усулларини аниқлаш, турли воситалар билан тарбиявий таъсир кўрсатиш, таҳлил қилиш, педагогик изланишлар ва ютуқларни илмий жиҳатдан бир тизимга солиш мақсадга мувофиқдир. Албатта, бунда педагог талабчан, яхши, меҳрибон, сабрли, босиқ ва ўз касбига нисбатан эътиқодли бўлиши лозим. Болани бутун қалби билан севадиган педагог кўпроқ табассум қилади, камроқ қовоқ солади. Болаларга билим бериш билан биргаликда айни вақтда уларга ўз характерини ўтказа олади, уларга одамийлик намунаси бўлиб кўринади. Педагогнинг касбга оид маҳоратини шакллантиришда педагогик психологик назарияларнинг аҳамияти каттадир, чунки маънавиятимизнинг шаклланишида ўз-ўзига эга бўлган инсонлар фаолияти, уларга қўйилаётган талаблар, замонавий педагогик технологиялар тўғрисида назариялар педагогик маҳоратни шакллантиришнинг асосий манбаи бўлиб хизмат қилади. Педагогик тажрибаларни такомиллаштиришда илмий педагогик маълумотлардан фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки, ҳозирги замон фан ва техника тараққиёти педагогнинг ижодкор бўлишини фаннинг муҳим муаммолари юзасидан эркин фикр юрита олиши, фан ютуқларини болаларга етказа олиши ва ниҳоят болаларни ҳам ижобий фикрлаш, тадқиқотчилик ишларини ўргата олишини талаб қилади. Шунинг учун педагог аввало тадқиқодчилик ишларини олиб бориши ва бу соҳадаги малакаларни эгаллаши зарур. Педагог илмий тадқиқот ишларини олиб бориши давомида тажрибаларни тўплайди, таҳлил қилади, улар асосида хулосалар чиқаради. У шу хулосалардан ўзининг амалий фаолиятида фойдаланиш жараёнида ҳозирги замон педагоги учун зарур бўлган жуда муҳим билимларни эгаллайди. Педагогик маҳоратни такомиллаштиришда шахсий педагогик изланишнинг аҳамияти каттадир. Педагог ишидаги муваффақият кунлик

фаолиятда катталар ва болалар, айрим гуруҳ ва якка шахслар билан алоқага кириша олиш қобилиятини таъминлайди. Алоқалар фаолиятда дуч келадиган турли хил воқеаларга педагогик қоидалар нуқтаи назаридан эмас, балки шароитни ҳисобга олган ҳолда ижобий ҳал этиш талаб этилади. Кенг илмий савияга эга бўлиш, интеллектуал қизиқиш, янгиликни ҳис қила билиш, педагогик маҳоратни оширишга интилиш педагогга хос хусусиятлардан ҳисобланади. Таълим сифати давлат таълим стандартларига мувофиқ бўлиши учун амалий ва назарий машғулотлар ўтказилади. Бу соҳада илмий тадқиқот ишлари амалга оширилади. Шахсий изланишлар ва илмий тадқиқот ишларини олиб бориш педагогнинг педагогик маҳоратини такомиллаштиришнинг муҳим омили бўлиб ҳисобланади. Шунингдек, назарий, миллий маданият ва умуминсоний қадриятларни, дунёвий, диний илмлардан ҳам хабардор маънавий баркамол инсон бўлмоғи лозим. Илмий педагогик изланишларни баҳолаш мезонлари тўғрисида фикр юритилганда, аввало тадқиқотнинг замонавийлиги, долзарблиги, ундан кўзланган мақсад ҳамда натижалар назарда тутилади. Педагог шахсининг касб соҳасидаги хусусиятлари – бу болаларни севиш, улар билан ишлашга қизиқиш, ўз касбига муҳаббат, педагогик назокат, педагогик тасаввур, ташкилотчилик қобилияти, ҳаққонийлик, дилкашлик, талабчанлик, қатъийлик ва мақсадга интилиш, вазминлик, ўзини тута билиш, касбий лаёқатлик ва бошқалар. Самарали педагогик таъсир кўрсатишни тўғри ташкил этиш болалар билан муомала қилишда самимий муносабатда бўлишга ёрдам беради. Амалий педагогик фаолиятда илмий ғоялар ва педагогик тарбияни қўллаш педагог меҳнатига кўп жиҳатдан боғлиқ. Лекин бу меҳнат натижалари дарҳол кўринмайди. Унинг маҳсулини кўриш учун йиллаб меҳнат қилиш керак. Педагог фаолиятини ўрганиш шуни кўрсатадики, бу фаолият ўзининг

сифат кўрсаткичлари бўйича ҳам турлича бўлади. Ҳақиқий фидоий педагоглар ўз фаолиятида энг яхши натижаларга эришадилар. Тажрибали новатор педагоглар болаларга самарали таълим-тарбия бериш билан бир қаторда педагогика фанидан янги йўл ҳам очмоқдалар. Педагогик меҳнатни амалга ошириш жараёнида қуйидаги хусусиятларни ўз фаолиятида амалга оширишлари зарур: Педагогнинг ижодкорлиги боланинг ижодкорлигини уйғотади. Улар ўз болаларини ватанга садоқат руҳида тарбиялаш билан бирга уларнинг қалбида олижаноб фазилатларни қарор топтирадилар. Шундай экан, педагогларнинг педагогик маҳоратида шахсий фаолият тизимини ишлаб чиқиш муҳимдир. Ҳаёт - кашфиётлар олами. Тажриба, услуб, фикрлар ранг-баранг. У самарали меҳнат натижасида исбот ва далиллар орқали болалар қалбига кўчади. Уларнинг туйғуларига таъсир кўрсатади. Болалар, болалар муаллимнинг фахри, келажагидир. Шу боис уларнинг нияти болаларни, болаларни мустақил юрт қурувчилари, мухандислари, илму маърифат фидоийлари сафида кўришдир.

Ҳар бир педагогниг ўз фаолият тизимини ишлаб чиқиши ва унга қатъий амал қилиши унинг таълим соҳасидаги муваффақиятларининг муҳим омилларидан биридир. Педагог бир хил методларда дарс ўтиш билан чекланиб қолмаслиги лозим. Аксинча, у ўқитиш методларини такомиллаштириш устида тинимсиз ишлаши зарур.

Адабиётлар: 1. Сайидаҳмедов Н. Педагогик маҳорат ва педагогик технология. – Т.: ОПИ, 2003. 2. Султонова Г.А. Педагогик маҳорат. – Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2005. 3. Маркова А.К. Психология профессионализма. – М.: Знание, 1996. 4. Муслимов Н.А. Бўлажак касб таълими педагогларини касбий шакллантириш / Монография. – Т.: Фан, 2004.

O'xshashlar

Педагог шахси ва унга қўйиладиган талаблар

Тасвирий фаолият машғулотларини ўтказиш технологиялари

Тарбиячининг педагогик махорати

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг фаолият хусусиятлари

Педагогик қобилиятлар психологияси