Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг фаолият хусусиятлари - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг фаолият хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

140.5 KB

Ko'chirib olish

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг фаолият хусусиятлари Режа : 1. Мактабгачагача ёшдаги ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг меҳнат фаолиятининг ўзига хослиги 2. Мактабгачагача ёшдаги ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг таълим фаолиятининг ўзига хослиги 3. Ўйин фаолияти- мактабгачагача ёшдаги Ақли заиф болаларни ривожланишида асосий фаолият сифатида

Мактабгачагача ёшдаги ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг меҳнат фаолиятининг ўзига хослиги Инсон фаолиятининг асосий тури меҳнатдир. Меҳнат фаолиятни индивидуал ривожланишида бошқа фаолият турлари таснифланади: предметли, ўйин ва таълим фаолият. Ҳаётининг 1 йилида бола қўл харакатларни англайдилар, предметлар билан такрорий харакат бажарадилар. Меёрда ривожланаётган боланинг руҳий жараёнларини шакллантириш, уни шахсини ривожлантириш предметли фаолият асосида амалга ошади, бунда нутқни ривожлантириш муҳим ўрин тутади. Предметлар билан харакат катталар бошчилигида, улар назорати билан амалга ошади. Бу дастлабки кичик миқдордаги харакатлар бўлади. Меҳнат маълум ижтимоий фойдали моддий ёки маънавий маҳсулотлар ишлаб чиқаришга қаратилган фаолиятдан иборатдир. Меҳнат фаолияти одамнинг асосий, етакчи фаолиятидир. Кишиларнинг меҳнат фаолияти ўз моҳияти жиҳатидан ижтимоийдир. Жамият эҳтиёжлари меҳнат фаолиятини таркиб топтиради, уни аниқлайди, йўналтиради, уни аниқлайди ва бошқаради. Меҳнат тақсимоти туфайли, биронта киши ҳам ўзига керакли нарсаларни ўзи тўлиқ, охиригача ишлаб чиқармайди. Одам жамият учун керакли, жамият талаб қилган (эҳтиёжга кўра) нарсаларни ишлаб чиқаради. Ўзи учун керакли нарсаларни эса ўз меҳнати эвазига жамиятдан олади. Шахснинг эҳтиёжларининг қондирилиш механизми ва шакллари жамиятда хукмрон бўлган ишлаб чиқариш муносабатлари билан белгиланади. Шундай экан, одамнинг меҳнатда бажарадиган иш-ҳаракатлари биологик эҳтиёжлар билан белгиланмайди, балки кўзланган ишлаб чиқариш мақсади ҳамда бу мақсадни амалга оширишда унинг бошқа кишиларга муносабатлари билан белгиланади. Меҳнат жараёнининг бундай хусусиятлари инсон фаолияти ва ҳайвонлар ҳатти-ҳаракатлар орасида катта тафовут борлигини кўрсатиб турибди.

Меҳнат фаолияти вазифалари- меҳнат ривожланишида нуқсони бўлган болалар интернати тарбия иши умумий тизимида салмоқли ўрин тутади. Мехнат фаолияти болаларда меҳнатга муносабат, унинг ижтимоий жамоат қадр-қимматини тушунишини тарбиялайди, жамоада ишлашни ўргатади. Ақли заиф болалар махсус таълимида асосий вазифалари бўлиб тегишли луғатни шакиллантириш ва фаоллантириш меҳнат фаолияти жараёнида сўзлашув нутқини ривожлантириш, махсус билимларни шакллантириш, ҳар қандай ишни мустақил бажаришга ўргатиш, фаолиятнинг ҳар хил турларида фикрлашни ривожлантириш, меҳнат операцияларини кетма-кетлигини режалаштириш бўйича, билимларни ошириш ҳисобланади. Махсус таълимда тарбияланувчиларнинг меҳнат фаолияти турли шаклларда амалга оширилади. Ўз кийимларига қараш ва навбатчиликнинг хар хил турлари мураккаб бўлмаган билимларини эгаллаш хона ўсимликларига қараш. Бажариладиган ҳар бир иш алохида харакатни кўрсатиб бериш асосида олиб борилади. Зарур меҳнат операцияларини босқичма-босқич ўрганишда ёши ва қобилятига кўра меҳнат вазифаларини аста-секин мураккаблаштирган холда коррекцион ишлар амалга оширилади. Бундан ташқари тарбияланувчилар ўртасида оғзаки сўзлашишни ўргатиш учун меҳнат фаолиятидан фойдаланиш, мусобақалар ташкил этиш мумкин. Меҳнат вазифалари фойдали бўлиши керак, уларни бажаришни топшириш эса, тарбиячининг ишончидан гувохлик беради. Меҳнатдан жазолаш воситаси сифатида фойдаланиш мумкин эмас. Ақли заиф болалар таълим фаолияти. Таълим фаолияти ўсиб келаётган инсонни мустақил амалий фаолиятга тайёрлайди. Таълим – икки томонлама жараённи кўзда тутади: билим бериш ва эгаллаш. Билим эгаллаш тарбиячи рахбарлигида амалга ошади ва болаларларни ижодий фаолиятини ривожлантиришга қаратилади. Ривожланишида нуқсони болаларни ўқитишда таълим фаолият ва ўқув қизиқишларини тарбиялаш катта куч- қувват талаб қилади, хусусан кар болада таълим олишнинг тор, чегараланган

мотивлари бўлади. Болалар фақат ота-онасини хафа қилмаслик учун синфда обрўга эга бўлиш, тарбиячидан мақтов эшитиш учун таълим оладилар. Ақли заиф болалар фаолиятида уни атрофдагиларга фаол муносабатни намоён бўлади. Фаолият ихтиёрий харакатлар воситасида амалга ошувчи ҳолатлардан таркиб топади. Инсон ўз харакатларини сезги ва идрок асосида назорат қилади. Шу сабабли нормал ривожланувчи болада харакат назоратида катта рол эшитишга берилади. Товушлар, овозларни қабул қилиб бола харакатларини бир ритмилиги, яхлитлигини назорат қилади. Бундай жараёнда эшитув ва кўрув сезгисидан ташқари кинестетик сезги-идрок муҳим аҳамият касб этади. Ақли заиф болалар ҳаётида маълум даражада босувчи тактил-вибрацион сезги ривожланиб боради. Бола вибрацияларга кўра атроф олам ҳақидаги дунё ҳақида билимга эга бўла бошлайди. Шундай қилиб, тактил-вибрацион назоратга кўрув назорат қўшилади. Бу болага ўз кинестетик сезгиларини тўлиқ англашга ёрдам беради. Ақли заиф болалар олдига қўйилган мақсад ва уни амалга ошириш йўлларини мослаштиришга қийналадилар. Улар мақсадга етишиш шароит ва талаблари мос тахлил қилишга қийналадилар, фаолиятни амалга оширишни режасига эга бўлмайдилар. Ақли заиф болалар айрим фаолият турларини фақат тарбиячи кўрсатмаси ёки тақлид асосида амалга оширадилар, чунки улар мустақил харакатларни кетма-кетлиги аниқлай олмайдилар. Хусусан, амалий ишларда мастер фаолиятини кузатиб, Ақли заиф болалар унинг харакатларини кетма-кетликда бажара олмайдилар. Фаолиятни тўлиқ мақсадга қаратилмагани натижаларга танқидий ёндашувни юзага келмаслигига олиб келади. Ақли заиф болаларни таълим-тарбиясида уларда кўрув, тактил- вибрацион ва кинестетик назоратни шакллантириши талаб этилади. Бундай назорат жисмоний, тарбия, меҳнат ва тасвирий саънат машғулотларида шакллантирилади.

Ривожланишида нуқсони бўлган болалар ўз фаолиятини режалаштириш ва ўзини назорат этишга ўргатиш муҳимдир. Аста-секин ривожланишида нуқсони бўлган болалар таълим фаолияти мазмун ва мақсадга мувофиқлик аксини олади. Бу жараёнда билим асосида нималарга назарий билим ва амалий махоратни ўргатиш алохида ташкиллаштирилган шаклларда олиб борилади. Коррекцион ривожлантирувчи вазифалар ривожланишидаги нуқсонни бартараф қилишга йуналтирилган ижтимоий ишни ўтказилишини тақозо этади. Болаларнинг нутқини ривожлантиришга ақлий фаолиятини фаоллаштиришга қаратилган бўлади. Коррекцион ривожлантирувчи вазифалар тарбиячи томонидан болаларнинг доимий билим олиш асосларида амалга оширилади. Таълимий, тарбиявий, ва коррекцион ривожлантирувчи вазифалар узвий боғланган холда олиб борилади. Тараққиёт давомида шундай вақт келадики, унда боланинг ҳаётига алоҳида фаолият тури кириб келади. Бу фаолиятнинг шундай турики, унинг бевосита мақсади маълум информациялар, ҳаракатлар ва иш-ҳаракатлар шаклларини ўзлаштиришдан иборатдир. Субъектнинг ўз мақсади ўрганишдан иборат бўлган мана шундай махсус фаолиятни таълим (ўқув) деб аталади. Таълим фаолияти ўз таркибига қуйидагиларни олади: а) маълум бир идеал ва амалий фаолият турини муваффақият билан ташқил қилиш учун нарса ва ҳодисаларнинг зарур хусусиятлари ҳақидаги информатсияларни ўзлаштириш ( бу жараённинг маҳсулоти билимдир); б) мана шу фаолият турларини юзага келтирадиган усул ва оператсияларни ўзлаштириш (бу жараёнларнинг маҳсулоти малакалардан иборат бўлади); в) кўзланган мақсад ва берилган масала шартига мос равишда тўғри йўл ва операция танлаш ҳамда назорат қилиш учун кўрсатилган информациялардан фойдаланиш усулларни егаллаш (бу жараённинг маҳсули - кўникмадан иборат бўлади). Шундай қилиб, инсоннинг маълум билим,

кўникма ва малакаларни ўзлаштиришда онгли мақсад билан бошқариладиган барча ҳаракатлари таълим билан боғлиқ бўлади. Таълим жараёни инсониятнинг ижтимоий тажрибасини ўзлаштиришга ёъналтирилгандир. Таълим фаолияти болаларга, ёшларга билим бериб қолмай, уларни ўз ҳаракатларини, операциялари ва малака, тажрибаларни, билиш жараёнларини бошқариш ўргатишга йўналтирилган. Таълим фаолияти одамни меҳнат фаолиятига тайёрлайди. Ўйин фаолияти. Мактабгачагача ёшдаги кар болаларнинг асосий фаолияти (3-7 ёш) ўйин фаолияти саналади. Ўйиннинг харакатли, дидактик ва сюжетли-ролли турлари таснифланади. Сюжетли-ролли турлари таснифнифланади. Сюжетли-ролли ўйин жараёнида болалар ўзларига берилган роллар асосида катта одамлар ҳаёти, уларнинг фаолияти ва ўзаро муносабатини ифодалайди. Ўйин давомида атроф-олам ҳақидаги тасаввур аниқланади, чуқурлашади, уларни билими кенгаяди, қизиқишлари шаклланади (хайвонлар, китоб, меҳнат фаолиятига қизиқиш). Ўйин жараёнида болалар ижтимоий хулқ қоидаларини эгаллайдилар. Сюжетли-ролли ўйин болани ўрганиш воситаси саналади, хусусан уйида бола ўз хусусиятларини имкониятини очиб беради. Ривожланишида нуқсони бўлган болалар меёрдаги бола сингари барча ўйин турларини севиб ўйнайди. Болалар сюжетли-ролли ўйинда катталар фаолияти ва ўзаро муносабати акс этади. Дунёқарашни, дунёни идрок этишни нутқий мулоқот чегараланганлиги сабали ўзига хос бўлгани учун уларни сюжетли-ролли ўйин фаолияти эшитувчи болаларнинг ўйин фаолиятидан фарқ қилади. Ақли заиф болалар ўйинлари эшитувчи болаларга нисбатан предмет процессуал даражада тўхтаб туради ҳамда жуда содда кўринишида бўлади. Предметларни ўйин жараёнида қўллашда соғлом болалар уни янги номини қўллашади. Ақли заиф болалар предметларни алмаштиришда қийинчиликларга учрайдилар. Катталар қаламни қошиқ ёки кубикни дазмол ўрнида қўллашни айтсалар ва бола буни амалга оширса, бу уни қалам билан овқат ейиши ва кубик билан дазмол қилишни бошлайди дегани эмас.

Сюжетли-ролли ўйин жараёнида умумий ва нутқий ривожланиш даражасига кўра мураккаблашади. Улар оддий предмет харакатидан инсон ўзаро муносабат ва сезгиларини тасвирлашга ўтадилар. Унинг фаолияти педагогик рахбарлигига боғлиқ бўлади. Махсус таълим жараёнида ўйин фаолияти ўзгаради, турли мазмунга эга сюжетли-ролли ўйинлар юзага келади. Сюжетли-ролли ўйинлар мактабгача ёшида ҳам сақланиб қолади. Болаларда турли қоидаларга эга интеллектуал ўйинлар катта ўринга эга. Ҳаётининг биринчи йилларидаёк болада фаолиятнинг оддий шаклларини ўзлаштириши учун дастлабки шарт - шароитлар таркиб топа бошлайди. Улардан биринчиси ўйин фаолияти ҳисобланади. Маълумки, ўйин фаолиятини ҳайвонларнинг болаларида ҳам кузатилади. Бу - уларнинг турли хилдаги хархашаларидан, уришишни тақлид қилиши, у ёқдан - буёққа чопиши ва ҳокозолардан иборатдир. Ўйин фаолияти билан организмда куч - қувват алмашинуви ўртасидаги боғланиш ўйинга нисбатан майилнинг туғилишига олиб келади. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ўйин болаларда ҳам ўз фаоллигини рўёбга чиқариш шакли, ҳаёт кечириш ва фаолият кўрсатиш шакли бўлиб хизмат қилади. Боланинг ўйин ҳаракатлари аввал бошданоқ буюмлардан фойдаланишнинг инсоний усуллари ва амалий хулқ - атворининг катта ёшдагилар билан мулоқот жараёнида ва катта ёшдагилар рахбарлигида ўзлаштирилиб олинадиган инсоний шакллари замирида ривожланиб боради. Ўйин фаолияти туфайли сўзнинг аҳамиятини буюмнинг ташқи кўринишидан амалда ажратилади ва бу моҳият буюм устидаги ҳаракатлар билан, унинг киши фаолиятидаги вазифаси билан боғланади. Буюмларга бўлган муносабат одамларнинг буюмларга нисбатан функтсиялари сифатида номоён бўла бошлайди. Ролли ўйинлар пайдо бўлади. Ролли ўйинларда бола катта ёшдаги кишиларда ўзи кузатган ижтимоий функтсияларини, уларнинг шахс сифатидаги хулқ - атворини айнан такрорлайди. Ўйин мактабгачагача тарбия ёшидаги болаларнинг асосий фаолияти бўлиб, у орқали бола шахс сифатида шаклланади. Ўйин боланинг

келажакдаги ўқув, меҳнат фаолияти, кишиларга муносабатининг қай даражада шаклланиб боришини белгилайди. А.В.Запорожец болалар ўйинининг илк ёшдан бошлаб кузатиб бориш натижасида уни хфракатга келтирувчи сабаблар, ривожланиш қонуниятлари, ҳар хил ёш босқичларида болалар ўйинининг ўзига хос томонлари, мазмуни ва тузилишини ўрганиш зарурлигини таъкидлайди. Болалар боғчасининг педагогик жараёнида ўйиннинг тутган ўрни жуда кагга бўлиб, ўйиндан мактабгачагача тарбия ёшдаги болаларни тарбиялаш ва уларга таълим боришда кснг фойдаланилади. Зеро: • ўйин болаларнинг мустақил фаолияти бўлиб, унда боланинг руҳияти намоён бўлади; • ўйин мактабгачагача тарбия ёшдаги болалар ҳаётини ташкил этиш шаклидир; • ўйин болаларни ҳар томонлама тарбиялаш воситаларидан биридир; • ўйин болаларга таълим ва тарбия бершининг метод ва усулидир; • ўйин болаларни ўқув фаолиятига тайёрлаш воситасидир; Таниқли педагог олимларнинг олиб борган тадқиқотлари ўйинга комплекс раҳбарлик қилити орқали болаларга ахлоқий муносабатлари, болалар ўйинининг ривожланиши даражасига таъсир этиш мумкинлигини кўрсатади. Болалар ўйини ўзининг мазмуни, ҳусусияти, ташкил этилишига кўра хилма- ҳилдир, шуниигучун уни қуйидагича туркумларга ажратилади: 1. Ижодий ўйинлар. 2. Қоидали ўйинлар. Ижодий ўйинлар болалар ўзлари ўйлаб топишади. Унда олдиндан белгиланган қоидалар бўлмайди. Ўйин қоидасини болалар ўзлари ўйин жараёнида белгилашади. Ижодий ўйинларга драммалашган ўйинлар, қурилиш ўйинлари, табиий материаллар билан ўйналадиган ўйинлар киради.

Қоидали ўйипларнинг мазмуни ва қоидаси катталар томонидан белгиланади. Қоидали ўйинларга қуйидагилар киради: дидактик ўйинлар, ҳаракатли ўйинлар, мусиқали ўйинлар, эрмак ўйинлар. Болаларга таълим тарбия бериш мақсадида катталарнинг ўйинни танлай билиши, унга тўғри раҳбарлик қилиш керак. Болалар боғчасида «таълим ва тарбия дастури» да белгиланган вазифаларни муваффақиятли амалга оширишни таъминлайди. Ўйин болаларни ривожлантириш ва тарбиялаш воситасидир. Психологлар ўйинни боғча ёши даврида етакчи фаолият деб ҳисобландилар. Ўйин туфайли боланинг юқори ривожланиш босқичига ўтишни таъминловчи сифатлар шаклланади, уни руҳиятида сезиларлн ўзгаришлар юз беради. Ўйинда бола шахсининг ҳамма томони бир-бирига ўзаро таъсир этган ҳолда шаклланади. Уйнаётган болани кузатаётиб унинг қизиқишларини, теварак-атроф тўғрисидаги тасаввурини, катталарга ва ўртоқларига бўлган муносабатини билиб олиш мумкин. Шахсдаги бирон сифатни тарбиялаш учун унинг бошқа томонларини ҳам ривожлантириш керак. Масалан, боланинг ўйинга қизиқишини, ташкилотчилик қобилиятини ривожлантириш учун мазмуни жиҳатидан бой ўйинлар яратилиши керак. Болаларнинг ижодий ўйинларини ривожлантириш учун эса ўз навбатида яхши ташкил қилинган болалар жамоаси зарур бўлади. Ўйин болаларни жисмоний тарбиялаш системасида, боғчанинг таълимтарбия ишида ахлоқий, меҳнат ва эстетик томонидан тарбиялашда катта ўрин тутади. Ўйинда ёш организмга хос бўлган талаб ва эҳтиёжлар қондирилади, ҳаётий фаоллик ортади, бирдамлик, тетиклик, қувноқлик тарбияланади. Шунинг учун ҳам болаларни жисмоний тарбиялаш системасида ўйин муносиб ўрин эгаллайди. Атоқли педагог ва шифокор Н.А.Аркин ўйинни руҳий витамин деб бекорга айтмаган.

Ўйин таълим ва машғулотлар билан, кундалик ҳаётдаги кузатишлар билан узвий боғлиқ бўлиб жуда катта таълимий-тарбиявий аҳамиятга эгадир. Ижодий ўйинлардан муҳим билимларни эгаллаш жараёни юзага келади, бу боланинг ақлий кучини ишга солади, тафаккурни, ҳаёлни, диққатни, хотирани фаоллаштиришни талаб қилади. Бола масалаларни мустақил ҳал қилишга ўрганади, ўйлаган нарсасини амалга ошириш учун яхшироқ ва осонроқ усул ўйлаб топади, ўз билимларидан фойдаланиш ва уни сўз билан ифодалашни ўрганади. Ўйинда акс эттирилаётган нарсани билиб олишга қизиқиш уйғотади. Кўпинча ўйин болаларга янги билим бериш ва уларнинг фикрини, билиш доирасини кенгайтириш учун хизмат қилади. Болаларда катталарнинг меҳнатига, ижтимоий ҳаётга, кишиларнинг қаҳрамонона ишларига қизиқиш сари уларда бўлажак мутахасислик, яхши кўрган қаҳрамонларига таҳдид қилиш каби дастлабки орзулар пайдо бўлади. А.В. Запорожец ўйиннинг аҳамияти ҳақида гапирар экан, ўйинда теварак-атрофдаги предмет ва воқеаларнинг умумлашган типик образлари уюшмасини яратиш қобилияти ривожланади, кейин улар ҳар хил қилиб, ўзгартирилади. Боланинг келажакдаги бутун ривожланиши учун ҳаёл ёки образни тафаккурнинг бундай ривожланиш хусусияти бебаҳо қимматга эгадир, дейди. Ижодий ўйинни тор дидактик мақсадларга бўйсундириб бўлмайди, бу ўйин ёрдамида жуда катта тарбиявий вазифалар ҳал қилинади. Қоидали ўйин боланинг сенсор ривожланиши, тафаккур ва нутқини, ихтиёрсиз диққатини ва хотирасини, ҳар хил ҳаракатларини мунтазам равишда машқ қилдириб бориш имконини беради. Ҳар бир қоидали ўйин маълум дидактик мақсадга эга бўлиб, болани умумий ривожлантиришга қаратилган бўлади. Таълимнинг ўйин шаклида бўлиши муҳим аҳамиятга эга бўлиб, боланинг ёш хусусиятларига мос келади. Қизиқарли ўйин боланинг фаоллигини оширади, ўйинда бола машғулотдагига нисбатан мураккаброқ масалани ҳал қилиши мумкин. Таълим турли-туман усуллар ва методларни

қўллашни талаб этади. Ўйин таълимнинг шаклларидан бири бўлиб, бошқа бир метод билан қўшиб олиб борилгандагина яхши натижа беради, бу кузатиш, суҳбат, ўқиб бериш ва ҳоказолардир. Ўйинда ақлий ривожланиш билан боғлиқ ҳолда ахлоқий сифатлар ҳам шаклланади. Ўйин жараёнида юз берган кечинмалар бола онгида чуқур из қолдиради, шунинг учун ўйин болада яхши ҳислатни, улуғвор орзулар ва интилишларни, соғлом қизиқишларни тарбиялашга ёрдам беради. Ўйинда бола ўз хулқини бошқаришга, қийинчиликни енгишга, ўз мақсадида қатъий туриб етишишга ўрганади. Ўйин мустақил фаолият бўлиб, бу жараёнда болалар ўз тенгдошлари билан алоқа қилишга киришадилар. Уларни умумий мақсад, унга эришишдаги умумий кечинмалар бирлаштиради. Шунинг учун ўйин дўстона муносабатларни тарбиялашда, жамоа ҳаёти малакаларини шакллантиришда муҳим аҳамият касб этади. Биргаликдаги ўйин билан бирлашган кичик болалар жамоасида мураккаб муносабатлар вужудга келади. Тарбиячининг вазифаси ҳар бир болани фаол ўйинга жалб қилиш, болалар ўртасида дўстликка, ҳаққонийликка, ўртоқдарини жавобгарликни сезишга асосланган муносабатлар ўрнатишдан иборатдир. Ўйинни болалар ўз ихтиёрлари билан ўйнайдилар, аммо бошқа хеч бир фаолиятда ўйиндаги сингари болаларнинг хулқ билан боғлиқ бўлган қатъий қоида йўқ. Бундай қатъий қоида ижодий ўйинга ҳам, қоидали ўйинга ҳам, қоидани болалар ўзлари ўрнатадиган ўйинга ҳам тегишлидир. Мана шунинг учун ҳам ўйин болаларни интизомли қилади, уларни ўз ҳаракатлари ва фикрларини қўйилган мақсадга бўйсундиришга ўргатади. Ўйинларнинг турлари, мазмуни уларни ҳар бир ёш гуруҳлари бўйича ташкил этишин тақозо қилади. Ўйин педагогик жараёнда меҳнат ва таълим, болаларнинг бошқа фаолиятлари билан ўзаро боғлиқ ҳолда олиб борилади. Ўйинда болалар теварак-атрофдаги воқеликни амалий жиҳатдан ўзлаштириб боради. Болалар ўйин жараёнида билимларни ўзлаштириш, уни такомиллаштиришни асосий мақсад қилиб қўймайдилар, бироқ катталардек

ҳаракат қилиш, бошқа болалар билан алоқага киришиш ўйин вазифаларнинг жозибадорлиги, мусобақа ва шунга ўхшашлар боланинг билимларини эгаллаб, мустаҳкамлаб боришни тақозо этади. Болалар ҳатто дидактик ўйинларни ҳам бирон нарсани билиб олиш учун ўйнамайдилар. Аммо ўйин жараёнида боланинг билими ўзи сезмаган ҳолда ўз-ўзидан такомиллашиб боради. Таълим жараёнида болаларнинг билимини шакллантирувчи аниқ мақсад қўйилади. Тарбиячи болаларни янги билимлардан хабардор қилади, уларда ўқув фаолиятининг энг оддий малакаларини шакллантириб боради. Таълимнинг хусусияти ва мазмуни болалар ўйинлари мазмунига таъсир этиб, уни ривожлантиради. Машғулотларда, экскурсияларда эгаллаган билимлар болаларнинг ўйин фаолиятини, қизиқишларини ривожлантиради. Иккинчи томондан, турли хил методлар билан ўтказиладиган машғулотларда турли-туман ўйин усулларидан ҳам фойдаланилади. Бундай усуллар болалар диққатини тўплаш, улар идрокини фаоллаштириш, билимларини тўларок ўзлаштириб олиш имконини яратади. Педагогик жараёнда меҳнат билан ўйин ўртасида умумийлик ва фарқ; борлигини ҳам айтиб ўтиш керак. Болаларнинг қўл меҳнати ўйин билан бевосига боғлиқ. Айниқса, катта гуруҳга борганларида болалар мавжуд ўйинчоклар билан ўйнабгина қолмай, етишмаганларни ўзлари катталар ёрдамида қогоз, ёғоч, картон, табиий материаллардан ясаб оладилар. Кейинги йилларда олиб борилган илмий тадқиқот ишлари (В.И.Логинова, М.В.Крулехт) натижалари шуни кўрсатадики, кичик гуруҳлардаги меҳнат фаолиятига ўйин хусусиятларини киритишни тақозо этади. Маълум бўлишича аввал болалар катталар меҳнат жараёнини қандай бажарганларини ўзлаштириб олиб, кейин ўз ўйинларида буни акс эттирар эканлар, шундан кейинги мустақил меҳнат фаолиятига ўтар эканлар. Болалар меҳнати қизиқарли бўлиши учун кўпинча ўйин тарзида ўтилади. Масалан, майдончани тозалаганда болалар ахлатларни замбилларда

ташиши ўрнига машиналарида ташийдилар, устахонада картонлардан қутичилар ясайдилар ва ҳоказо. Болалар ўз ўйинларида катталар меҳнатини акс эттиришлари уларда бу меҳнатга ҳурматни шакллантириб боради. Бу ҳам ўйиннинг меҳнат билан боғлиқлигига мисол бўла олади. Шундай қилиб, ўйин яхши йўлга қўйилган педагогик жараёнда болаларнинг бутун ҳаётини камраб олади ва унинг қизиқарли таъминлайди. Болалар ўйинининг ўзига хослиги шундаки, у теварак-атрофдаги ҳаётни, кишиларнинг фаолияти, ишлари, ҳаракатларини, уларнинг иш жараёнидаги ўзаро муносабатларини акс эттиради. Ўйин пайтида хона болалар учун денгиз, ўрмон, метро станцияси, темир йўл вагони бўлиши мумкин ва ҳ. к.; Болалар ўйинининг яна бир хусусияти унинг хаваскорлик тарзида бўлишидир (хусусий фаолият). Бу унинг ташқи белгилари бўлмай, балки хақиқий моҳиятидир. Ўйиннинг ижодкори, яратувчиси-болалардир. Улар ўйинда ўзларига таниш бўлган ҳаётий воқеа ва ҳодисаларни уларга бўлган муносабатларини акс эттирадилар. Болалар ўйинининг яна бир ўзига хос хусусияти - унда ҳаракат, сўз ва образларнинг ўзаро боғланиб кетишидир. Ўйинда бола ўзи акс эттираётган қаҳрамонларнинг хис- ҳаяжони, кечинмалари, ҳаракатлари билан яшайди. Бола ҳеч қачон жим ўйнамайди, битта ўзи ўйнаса ҳам у ўйинчоқ билан гаплашади, ўзи тасвирлаётган қахрамон билан мулоқот ўрнатади, онаси, бемор, шифокор, хуллас ҳаммаҳхамманинг ўрнига ўзи гапираверади. Сўз образнинг яхшироқ очилишига бир хилда ёрдам беради. Нутқ ўйин жараёнида жуда катта аҳамиятга эга. Нутқ орқали болалар фикр алмашади, ўз ҳис-туйғу, кечинмаларини ўртоқлашади. Сўз болалар ўртасида дўстона муносабатлар ўрнатлишига теварак-атрофдаги ҳаёт воқеалари ва фактларига бир хилда муносабатда бўлишга ёрдам беради. Ўйинда образ, ўйин ҳаракати, сўз ўзаро боғланиб, ўйин фаолиятининг асосий негизини ташкил этади, борлиқни акс эттириш воситаси бўлиб ; хизмат қўлади.

Болаларнинг ўйинлари қизиқарли, мазмунли бўлиши учун ўйиннинг ҳамма турларидан ўринли фойдаланилса, болаларга таълим бериш ва уларни тарбиялашда ижобий натижаларга эришилади. Ўйинлар болаларнинг жисмоний етук бўлиши, ақлий ва ахлоқий жихатдан тарбияланишлари, нутқ нуқсонини бартараф этиш учун мухим ахамиятга эга. Шу билан бирга ўйин болаларни ривожланиши учун шароит яратади, яъни ўйин жараёнида ўзаро муносабат малакалари пайдо бўлади, мураккаб ахлоқий,хис-туйғулар шакиллана боради. Ҳар бир ўйин тарбия воситаси бўлиб хизмат қилади. Ўйинни туғри танлаш ва болалар билан туғри ўтказиш жуда мухим аҳамиятга эга. Ўйинни ўтказиш жараёнини шундай уюштириш керак-ки, унда болалар уртоқларча муносабатда бўлиши, ватанпарварлик, ижтимоий фойдали мехнатга туғри муносабатда булишини ургансин. Ўйин болалар учун хақиқий хаётдир. Туғри ташкил қилинган ўйин нутқида нуқсони булган болаларда янги сўзларни ишлатиш учун эхтиёж туғдиради, уларнинг луғат бойлиги ошади, нутқидаги камчилклар коррекцияланиб борилади. Машхур шифокор ва педагог Е.А.Аркин ўйин болаланинг жисмоний ривожланишига катта таъсир этади деб таъкидлайди. Ўйин боланинг асосий фаолияти хисобланади. Ўйин боланинг гармоник ривожланишининг психик жараёнлари шахс ва интеллектини ривожлантиради. Машхур психолог Д.Б.Эльконин ўз текширишларида шуни аниқладики: ўйин барча психик жараёнларнинг элеметларидан тортиб энг мураккаб психик жараёнларнинг ривожланишига таъсир этади.Ушбу кўрсатганларни инобатга олган холда тарбиячилар ўйини туғри ва мазмун жихатдан болаларнинг ёшига мос қилиб танлашлари керак.

Ўйин фаолияти орқали болаларда қуйдаги вазифалар амалга оширилади: 1. Ўйин орқали шахснинг маълум бир фаолиятига бўлган қизиқиши ортади. 2. Коммуникатив мулоқат маданиятини эгалашга ёрдам беради. 3. Шахснинг ўз иқтидори, қизиқиши билим ва ўзлигини намоён этишга имкон яратади. 4. Ҳаётда ва ўйин жараёнида юз берадиган турли қийинчиликларни енгишга тайёрлайди, мулжални туғри олиш кўникмаларни хосил қилади. 5. Ўйин жараёнида ижтимоий нормаларга мос хулқ-атворни эгаллаш, камчиликларни бархам бериш имконияти яратилади. 6. Шахснинг ижобий хислат ва фазилатларини шакиллантиришга замин тайёрлайди. 7. Инсоният учун ахамиятли булган қадриятлар тизими, айниқса, ижтимоий, маънавий-маданий ва умуминсоний қадриятларни ўрганишга эътибор қаратилади. 8. Ўйин иштирокчиларида жамоа мулоқат маданиятини ривожлантириш кўзда тутилади. 9. Ўйин ва ўйин машқлари тортинчоқ болаларни ҳам фоаллаштиришга ёрдам береди. 10. Ўйин болалани нутқини ривожлантиришда катта ахамиятга эга булиб, ўйин ва машқларда нутқий материал онгли равишда ўзлаштирилиб, механик ёдлашга йўл қуйилмайди. 11. Такрорлаш ва мустахкамлаш жараёнида нутқий материал системалаштирилади, умумлаштирилади, болалар ҳар бир буюумнинг ўзига хос сифат ва хусусиятларини билиб оладилар. Ўйин мавзусини танлашда тарбиячи мавзунинг дастур талабларига мувофиқлигини, ҳамда тушунарлилигини хисобга олади. Ўйинларнинг хаддан ташқари турли-туман бўлишига ортиқча эътибор бериш ҳам тўғри

эмас. Баъзан турли таълимий вазифаларни амалга оширишда битта ўйинни турли вариантларда ўтказиш ҳам яхши натижалар беради. Логопедик ўйинларни ташкил этишда, логопеднинг иши ўйинларни туғри ташкил этишга қаратилган бўлиши керак, тарбиявий ташкилий ишлардан фарқли равишда. Чунки логопад болалар кўп холларда соғломдирлар ва уларнинг ўйинга булган эхтиёжлари ўз тенгқурларидекдир. Лекин шу билан бирга улар ўз тенгқурларидан фарқ қиладилар. Бу фарқ жисмоний ривожланишида, маторикасида, паряз параличларида кўзатилади. Нутқ камчилиги психик сферага, айниқса шу асосда: қўзғалувчанлик, депряссив холатлари, негативизм, тормозланиш холлари, камситганлик холатлари кўзатилади. Кўзатишлар шуни кўрсатадики, хатто мактабгачагача ёшдаги болаларда ўз камчилигини сезган холда ўзларини камситилгандек сезадилар. Бундай холатлар боланинг ўзига, жамоага бўлган муносабатида уни бахолашда кўзатилади. Бундай холатларнинг барчаси боланинг харакатига ва хулқига таъсир этади. Бу болалар ўйнида ҳам сезилади. Г.В.Косованинг кўзатишича бундай болалар тенгқурлари билан ўйнашда ўзларини четга оладилар, чунки кулгу холатига тушиб қолишдан қурқадилар. Лекин ўйин мазмунини ва қоидаси улар учун лойиқдир. Умумий ва нутқ маторикасининг бўзилиши (дизартрикларда) болаларда ўйинда тез чарчаб қолиши кўзтилади. Харакат безовталиги, ўзига ишончсизлик, нутқий чарчашлар коллектив ўйинга киришида қийинчилик туғдиради. Алалик болаларда, ўйинчоқлар билан ўйналадиган ўйин мазмуни ва мақсадга йуналтирилган харакатни билдирмайди. Ўйин уларда бир хил мазмунни ва тақлидни акс эттиради. Купинча улар ўйинчоқларни бир қулдан иккинчи қуларига ўтказадилар, ўйинчоқни кўзатадилар, лекин ўйнамайдилар.

Дудуқланувчи болаларда ўйинда уятчанлик, нотуғри нутқидан қурқиб ўйинга тез кириша олмасликларини кўзатамиз. Улар ўйинда кўпинча томошабин бўладилар ёки иккиламчи ролларни танлайдилар. Дидактикада ўйинлар ижодий ёки сюжетли-ролли ва қоидали ўйинларга бўлинади. Қоидали ўйинлар ўз навбатида дидактик ва харакатли ўйинларга бўлинади. Ижодий ўйинларни мазмунини болаларнинг ўзлари уйлаб топадилар ва уларда ўз таасуротларини, борлиқ ҳақидаги тушунчаларини ҳамда унга муносабатларини акс эттирадилар. Қодали ўйинларда эса тайёр ўйин мазмуни, аниқ қоидалари, харакатларини кетма-кетлиги олдиндан белгиланган. Ижодий ўйинлар билан қоидали ўйинларни фарқи шундаки: ижодий ўйинда болаларни фаоллиги сюжетни ривожланишига қаратилган булса, қоидали ўйинларда эса ақлий вазифани бажариш қоидаларга амал қилиш биринчи уринда бўлади. Мактабгачагача ёшдаги болаларни асосий фаолияти бу ўйиндир. Ҳар қандай ўйин турлари, ўйин элементлари, нутқида нуқсони бор болалар билан олиб бориладиган коррекцион ишларни барча босқичларида фойдаланилади. (М.Ф.Брунс,Н.А.Власова,Г.А.Волкова,И.И.Демина,Е.Ф.Рау,В.И .Рождественс кая,М.Е.Хватцев ва бошқалар) Ўйин фаолиятидан кўп қиррали (кенг)фойдаланиш, ўйин орқали болага ҳар томонлама таъсир этишдир. Мактабгачагача тарбия ёшида нутқида нуқсони бор болаларга таъсир этиш воситаси сифатида қоидали ўйинлар дидактик ва харакатли ўйинлардан фойдаланилади. Аксарият педагог ва психологлар ўйин назарияси билан шуғилланиб келганлар. Уларнинг фикрича ўйинлар болаларнинг маънавий ва ахлоқий камолотида уларнинг мукаммал инсон бўлиб, камол топишида ғоят катта тарбиявий таъсир қудратига эгадир. ўйин орқали болалар жамоа бўлиб яшашга, уюшқоқликка биргаликда ижод қилишга, мустақилликка ўрганадилар. Ахлоқий сифатлари ва тушунчалари, фазилатлари таркиб топади.

Нутқ камчилигига эга бўлган болалар билан ишлашда ўйин элементлари, ўйин усулларидан фойдаланиш кенг тарқалган. Муаллифларнинг аксарияти ўйинни нутқга таъсир этувчи восита сифатида қарашган. Власова логопедик ишларни барча босқичларида расмли ўйинлардан кенг фойдаланишни таклиф этди: 1) расмларни номлаш 2) расмли лото ўйини, расмга қараб гапириш. 3) диққат ва хтирани ривожланиши учун таниш расимлар юзасидан савол-жавоб ўтказиш. 4) нутқ машқларини аввал таниш расмларни таърифлаб бериш, сунг нотаниш бир қатор расмлар бўйича ҳикоя тузиш. 5) Тинглаган ҳикояларни гапириб бериш. 6) ички нутқ кўргазмасиз машқ қилиш. М.Ф.Брунс фикрича ўйин орқали дудуқланадиган болани характери шакилланади, уни интизоми, жамоага муносиб тафаккури фаол нутқ фаолияти шакилланади. Ўйинда эмоционал томони болаларда қизиқиш уйғотади ва логопедга болага керакли вақтда таъсир кўрсатиш учун имконият беради. Ўйин болаларни жисмоний тарибялаш системасида, боғчанинг таълимтарбия ишида ахлоқий, меҳнат ва эстетик томонидан тарбиялашда катта ўрин тутади. Ўйинда ёш организмга хос бўлган талаб ва эҳтиёжлар қондирилади, хаётий фаоллик ортади, бирдамлик, тетиклик, қувноқлик тарбияланади. Шунинг учун ҳам болаларни жисмоний тарбиялаш системасида ўйин муносиб урин эгаллайди. Атоқли педагог ва шифокор Е.А.Аркин ўйин рухий витамин деб бекорга айтмаган. Ўйин таълим ва машғулотлар билан, кўндалик ҳаётдаги кўзатишлар билан ўзвий боғлиқ булиб жуда катта таълимий-тарбиявий ахамиятга эгадир.Ижодий ўйинлардан мухим билимларни эгаллаш жараёни юзага

келади,бу боланинг ақлий кучини ишга солади, тафаккурни, хаёлни, диққатни, мусақилликни шакиллантиради. Қоидали ўйин боланинг сенсор ривожланиши, тафаккур ва нутқини, ихтиёрсиз диққатинива хотирасини, хар ҳил харакатларини мунтазам равишда машқ қилдириб бориш имконини беради. Ҳар бир қоидали ўйин маълум дидактик мақсадга эга булиб, болани умумий ривожлантиришга қаратилган булади. Таълимнинг ўйин шаклида булиши мухим ахамиятга эга булиб, боланинг ёш хусусиятларига мос келади. Қизиқарли ўйин боланинг фаоллигини оширади, ўйинда бола машғулотдагига нисбатан мураккаброқ масалани ҳал қилиш мумкин. Бу-таълим бутунлай ўйин шаклида булиши керак деган гап эмас. Таълим турли-туман усуллар ва методларни қуллашни талаб этади. Ўйин таълимнинг шаклларидан бири булиб, боқа бир метод билан қушиб олиб борилгандагина яхши натижа беради. Болалар ўз ўйинларида катталар меҳнатини акс эттиришлари уларда бу мехнатга хурматни шакиллантириб боради. Бу ҳам ўйининг меҳнат билан боғлиқлигига мисол бўла олади. Шундай қилиб, ўйин яхши йўлга қуйилган педагогик жараёнда болаларнинг бутун хаётини қамраб олади ва унинг қизиқарли ўтишини таъминлайди. Болалар ўйинининг ўзига хослиги шундаки, у теварак-атрофдаги ҳаётни, кишиларнинг фаолияти ишлари, харакатларини, уларнинг иш жараёнидаги ўзаро муносабатларини акс эттиради. Ўйин пайтида хона болалар учун денгиз, ўрмон, метро станцияси, темирйўл вагони бўлиши мумкин ва х.к. Болалар ўйинининг яна бир хусусияти унинг хавоскорлик тарзида булишидир (хусусий фаолият). Бу унинг ташқи белгилари бўлмай, балки ҳаақиқий мохиятидир. Ўйиннинг ижодкори, яратувчиси-болалардир. Улар ўйинда ўзларига таниш булган хаётий воқеа ва ходисаларни уларга булган муносабатлаини акс эттирадилар. Болалар ўйинининг яна бир ўзига хос хусусияти-унда харакат, сўз ва образларнинг ўзаро боғланиб кетишидир. Ўйинда бола ўзи акс эттираётган

қахрамонларнинг хис-хаяжони, кечинмалари, харакатлари билан яшайди. Бола ҳеч қачон жим ўйнамайди, битта ўзи ўйнаса ҳам у ўйинчоқ билан гаплашади, ўзи тасвирлаётган қахрамон билан мулоқот урнатади, онаси, бемор, шифокор, хуллас хамма-хамманинг урнига ўзи гапираверади. Сўз образининг яхшироқ очилишига бир хилда ёрдам беради. Нутқ ўйин жараёнида жуда катта ахамиятга эга. Нутқ орқали болалар фикир алмашади, ўз хис-туйғу, кечинмаларини уртоқлашади. Сўз болалар уртасида дустона муносабатлар ўрнатилишига, теварак-атрофдаги ҳаёт воқеалари ва фактларига бир хилда муносабатда бўлишга ёрдам беради. Ўйинда образ, ўйин харакати, сўз ўзаро боғланиб, ўйин фаолиятининг асосий негизини ташкил этади, борлиқни вкс эттириш воситаси булиб хизмат қилади. Болаларнинг ўзи яратган ўйиндан келиб чиқадиган ёки катталар томонидан таклиф этилган ўйиннинг ғояси, мазмуни, ўйин харакатлари, роллар, ўйин қодалари унинг тўзилишини ташкил этувчи қирраларидир. Нутқ аппарати харакатини ривожлантиришга қаратилган ўйинлар Бу машғулотларнинг асосий вазифаси болаларда нутқ аппарати, яъни тил, лаб, ва пастки жағ тилчанинг харакатланишини ривожлантиришга қаратилган. “Ширин мураббо” ўйини. Мақсад: Тил харакатини фаоллаштириш. Ўйиннинг бориши: Болаларга мураббони ялаётган қизнинг расми кўрсатилади. Қизнинг юқорги ва пастги лабига мураббо ёпишиб қолди. Қиз мураббони тили билан ялади. (Тил харакати билан мураббони ялаш кўрсатилади). Сўнгра болалар ҳам ушбу машқни қайтарадилар. Логопед ҳар бир бола машқини қандай бажараётганини кузатиб боради. Тишларимизни тозалаймиз. Мақсад: Тил харакатини фаоллаштириш. Ўйиннинг бориши: Болалар логопедга қараган ҳолда бир қатор бўлиб ўтирадилар. Болаларга расм кўрсатилади. Қаранглар болалар, бола қандай

қилиб тишларини тозалаяпти. Биз ҳам ҳозир сизлар билан тишларимизни тозалаймиз. Фақат шётка билан эмас, балки тилимиз билан. Аввал логопед тил билан тишларини тозалашни болаларга ўзи кўрсатиб беради. Сўнгра ҳар бир болани олдига чақириб машқни бажаришини кузатиб боради. Машқ бир неча марта бажартирилади. (Бекинмачоқ, қувноқ тилча ўйинлари) Тарбияланувчилар нутқий қобилиятини ривожлантиришда педагогнинг предметли ва нутқий хатти-ҳаракатларга тақлид қилишга ўргатиш, уларнинг диққатини сўзлаётган шахсларга жалб қилиш, тақлид асосида сўзлаш кўникмаларини шакллантириш кўзда тутилди. Педагог хатти-ҳаракатларига тақлид қилиш йирик ва майда моторикани ривожлантиришга қаратилган «Кўзгу», «Маймунчалар», «Мана шундай бажар» каби педагогик технология жараёнида ўргатиб борилди. Уларда болалар турли-туман ҳаракатлар ва тана ҳолатлари, юз мимикаси ва эмоционал ҳолатни такрорлашга ўргандилар. Нутқнинг мотор-ҳаракат асосини яратиш, шунингдек, кейинчалик дактил нутқ шаклини ўзлаштириш мақсадида асосий эътибор майда қўл моторикасига қаратилди. Нутқни ривожлантиришга оид машғулотларга кўплаб дидактик ўйинлар киритилди. Уларнинг бориши жараёнида болалар сюжетли ва дидактик ўйинчоқлар воситасида турли хатти-ҳаракатларга тақлид қилишга, педагогнинг фаолиятини кузатишга, унинг табиий қўл ишоралари ва юз мимикаси билан уйғунлашиб кетган нутқига жавоб беришга ўргандилар. Нутқни ривожлантиришга оид машғулотлар мавзуий тамойилга риоя қилинган ҳолда ташкил этилди. Маълумки, дастурда берилган мавзулар мазмунининг болалар ҳаётига яқин ва боғлиқлиги («Ўйинчоқлар», «Оила», «Мевалар ва сабзавотлар», «Озиқ-овқатлар», «Кийимлар», «Оёқ кийимлар», «Тана аъзолари», «Ҳайвонлар», «Жиҳозлар», «Идиш-товоқлар», «Байрам», «Об-ҳаво»), таълим муддатлари, муайян мавсумий давр билан боғлиқ ҳолда йил давомида такрорланиб келади. Теварак-атроф билан танишиш, ўйинлар, тасвирий фаолият жараёнида мана шу мавзулар бирдек эътибор марказида бўлдики, бу нутқий материал мазмуни устида иш олиб боришда пухта

кўргазмали асос яратишга имкон берди. Тақдим этилувчи луғат материали турли маиший вазиятларда, болаларнинг эркин фаолиятида, тарбиячи ва сурдопедагогнинг барча машғулотларида ишлатилди. Муайян мавзу бўйича нутқий материал ҳажмининг унча катта бўлмаслиги эътиборга олиб борилди. Бу материалларнинг болалардан турли фикрий ва нутқий фаолликни талаб қиладиган турли хилдаги ўйинларда, шунингдек, бошқа қатор иш турларида иштирок этишлари жараёнида кўп марталаб такрорланишига алоҳида эътибор қаратилди. Масалан, «Кийимлар» мавзуси бўйича машғулот ўтказишда ҳар хил кийимларни уларнинг номларини атаган ҳолда кўриб чиқиш, турли кўринишдаги кўйлаклар, шимлар ва ҳ.к. тасвирланган расмларни танлаш, қирқилган расм қисмларини жой-жойига қўйиб чиқиш, кийимларнинг етишмаган қисмларини чизиб тўлдириш, қўғирчоқларни кийинтириш каби усуллардан фойдаланилди. Ана шундай педагогик технология билан сўз маънолари ва иборалар мазмунини асосли ўзлаштириш учун шарт-шароит яратилди. Ақли заиф болалар таълим-тарбиясининг барча босқичларида гуруҳ аъзолари билан олиб бориладиган ялпи машғулотлар етакчи ўринни эгаллаб, тарбиячи ва сурдопедагоглар томонидан 6-8 нафар боладан иборат гуруҳ билан олиб борилади. Ушбу машғулотларда тарбияланувчилар амалий фаолиятининг ташкил этилиши турли кўникма ва малакаларнинг эгалланишига, янги маълумот олиш ҳамда мавжуд билимларнинг мустаҳкамланишига, меъёрдан ўзгача бўлган ривожланиш хусусиятларининг коррекция қилинишига қаратилиши лозим. Машғулотлар мобайнида болаларнинг билиши, диққати ҳамда муқимлилик хусусиятларининг ривожлантирилишига эътибор қаратиш лозим. Таълим жараёнида тарбияланувчилар ўртасидаги ҳамкорлик ишлари ўзаро мулоқот ўрната олишга, шахслараро муносабатларнинг ривож- ланишига, жамоада ишлаш кўникмаларининг шаклланишига ижобий таъсир кўрсатади. Масалан, ҳамкорликда расм чизиш, ясаш-қуриш ва бошқа фаолият билан шуғулланиш жараёнида болаларда сўзлашув нутқининг

табиий шароитга мос ривожланишига эришилади. Шунингдек, уларда дўстларига ёрдам бериш, жамоаси учун қайғуриш, масъулият ҳисси кабилар юзага келади. Болаларнинг машғулотларда иштирок этиши мактабгача таълимига тайёр бўлишини ҳам таъминлайди. Дастлаб фаол фикрлашни талаб этувчи нутқ ўстириш, эшитиш идрокини ривожлантириш ва талаффуз малакаларини шакллантириш, оддий математик тасаввурларни ривожлантириш машғулотларига, сўнгра ҳаракат ҳамда эмоционал фаолликни талаб этувчи ўйин, расм, мусиқа, жисмоний тарбия машғулотларининг ўтказилишига эътибор қаратилди. Педагог ходимларнинг фаолиятлари билан танишиш уларнинг машғулотларнинг таълимий, тарбиявий, коррекцион ва ривожлантирувчи мақсадларини белгилашларида қийинчиликларга дуч келишлари кузатилган эди. Шунга кўра тадқиқотда педагоглар билан маслаҳатлашиб, муаммони ҳал қилишда нималарга эътибор бериш кераклиги, қандай мақсадларни ойдинлаштириш лозимлиги алоҳида таъкидланди: Таълимий мақсад: болаларда таълимий дастур ҳажмидаги назарий билим ва амалий кўникмалар ҳамда нутқий мулоқот кўникмаларини шакллантириш. Тарбиявий мақсад: болаларни миллий истиқлол руҳида тарбиялаш, уларнинг шахсий ва ахлоқий сифатларини шакллантириш, ижтимоий ҳаётда ўз ўрнини топа олишларига имкон берувчи кўникма ва малакалар билан қуроллантириш. Ривожлантирувчи мақсад: эшитишида муаммоси бўлган болаларда нутқий ва ижодий фаолликни, мустақиллик ва эркинликни шакллантириш. Коррекцион мақсад: эшитишида муаммоси бўлган ҳар бир боланинг бирламчи нуқсони натижасида юзага келувчи иккиламчи нуқсонни ҳисобга олиб, табақаланган ҳолда ёндашган ҳолда уларнинг сифатли таълим олишларини таъминлаш.

Адабиётлар : 1. Шоумаров Ғ.Б., Мамедов К.К. Руҳий ривожланиши сустлашган болалар, Т.: Ўқитувчи, 1995. 2. Петрова В.Г., Белякова И.В. Психология умственно отсталқх школьников, М.: АКАДЕМА, 2004. 3. Мўминова Л.Р., Ш.М.Амирсаидова ва бошқалар. Махсус психология. Т.: Ўзбекистон файласуфлар миллий жамияти, 2013.

O'xshashlar

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг нутқ хусусиятлари

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни логопедик текшириш

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни психологик педагогик ташхис қилиш

Кўришида нуқсони бўлган шахсларнинг хотира хусусиятлари

Нутқида бузилишлари бўлган болаларнинг шахс ва шахслараро муносабати хусусиятлари