Кўришида нуқсони бўлган шахсларнинг хотира хусусиятлари - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Кўришида нуқсони бўлган шахсларнинг хотира хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

137 KB

Ko'chirib olish

Кўришида нуқсони бўлган шахсларнинг хотира хусусиятлари Режа: 1. Кўр ва заиф кўрувчи шахсларнинг тафаккури 2. Эшитишида нуқсони бўлган болалар билиш жараёнлари 3. Эшитишда нуқсони мавжуд болаларнинг тасаввур ва унинг хусусиятлари

Кўришида нуқсони бўлган шахсларнинг хотира хусусиятлари Хотира, хотирот, эсда сақлаш, эсга тушуриш, унутиш бу сўзлар, жумлалар моҳиятининг инсон ҳаётида тутган ўрнини, аҳамиятини оддий тилда, бир оғиз сўз билан тушунтириб бўлмас негаки, бу масалани, хотира деб аталмиш – феноменни оддий тушунтириш билан мақсадга эришиб бўлмайди. Бу муаммо атрофида буюк шахслар неча бор қалам тебратганлар, тебратмоқдалар ва яна узоқ вақтлар қалам тебратишлари ҳақиқат. Қайси бир аллома, «хотирадан ажралган инсон абадий «чақалоқдир» деган, қайси бир донишманд эса хотирани «оппоқ тахтага» қиёслаган, яна бир руҳият мутахассиси эса, хотирани «руҳиятнинг устуни» деб таърифлаган. Кўриниб турибдики, хотира-оддий, содда, юзаки, иккинчи даражали руҳий жараён эмас экан. Шу боис, бу масалага жиддий ёндошиш талаб этилади. Хотира кенг қамровли муаммолар, жараёнлар қаторига киритилар экан, демак уни ўрганиш, талқин этиш ва у ҳақда маълум мушоҳада қилишнинг ўзи осон кечмайди. Хотирага турли томонлардан ёндошиб ўрганиш мақсадга мувофиқ деб биламиз. Хотиранинг турлари, жараёнлари мавжуд. Шуни эътироф этмок, жоизки, хотира ҳам турли манбаларда турли кўринишларда, шаклларда, хусусиятларда баён этилади. Хотирани турларга бўлиш масаласини осонлаштириш мақсадида «нимани эслаш, қандай эслаш ва қанча муддатга эслашга» кўра хотирани турларга бўлсак, болада, ўрганувчида яхлит ва бир бутун тушунча пайдо бўлади деб умид қиламиз. Демак, хотира нима эсланишига кўра: ҳаракат, ҳиссий, образли ва сўзли турларга бўлинади. Қандай эсланишига кўра, хоҳлабми, тасодифанми, демак ироданинг аралашувига кўра ихтиёрий ва ихтиёрсиз турларга ажратилади. Материалнинг қанча муддатга эсланишига кўра эса: қисқа муддатли, узоқ муддатли ва оператив хотира турларига бўлинади. Хотира ҳақида умумий маълумотларни бердик. Энди эса кўриш қобилияти бузилган бола ва катта кишиларда хотира қандай кечади? Ривожланади? ўзига хос томонлари қандай? камчилик, етишмовчиликларни қай йўсинда тўғрилаш, корректсиялаш мумкинлиги ҳақида мулоҳаза юритамиз. Таъкидланишича,

инсон билимларнинг 80% қисмини кўриш аъзоси орқали олар экан. Қолганларини эса эшитиш ва бошқа сезги аъзоларимиз орқали қабул қилар эканмиз. Қўрлик муаммосининг нақадар жиддийлиги шундан кўриниб туради. Хотира: эслаш, эсда олиб қолиш, унутиш, билиш, қайта эсга тушириш жараёнлари кишининг ижтимоий меҳнат фаолиятининг асосини ташкил этади. Махсус психология фанида қилинган ва қилинаётган тадқиқотларнинг кўрсатишича, кўрларда хотира нормал кўрувчи шахслар хотирасидан нафақат ҳажми жиҳатидан, балки ўзига хос кўринишлари, ривожланиш хусусиятлари билан ҳам ажралиб турар экан. Кўриш анализаторининг зарарланиши шартли боғланишларнинг юзага келишига, дифферентсирлашишига ҳалақит берар экан. Бунинг учун кўп ҳажмли мустаҳкамлаш ишлари олиб бориш талаб этилади. Демак кўрлик нуқсони қўзғалиш ва тормозланиш деб номланган асаб жараёнларининг мутаносиблигини ҳам бузар экан. Бунинг оқибатида, хотира тезлиги пасаяди. Олиб борилган тадқиқотлар бу тоифа болаларнинг материалларни эслаб қолишлари кам самарадорлиги билан изоҳланар экан. Бу болалар хотираси нафақат ҳажми жиҳатидан, балки эсланаётган материални тушуниб эслашлари ҳам бузилар экан. Тушуниб эслаш ёки мантиқий эслаш маълумки, идрок жараёни билан узвий боғлиқ. Демак, эслаб қолувчи шахс материалини кўрмагач уни тўла, атрофлича идрок эта олмайди. Бу ёғи эса барчага маълум. Тўла идрок этилмагак нарса ва ҳодисалар тушуниб қабул этилмагач, узоқ муддат эслаб қолинмайди. Бунинг оқибатида, «занжир реактсияси» каби бола тафаккурини ташкил этувчи таҳлил, тасниф, умумлаштириш, жараёнлар юзаки, самарасиз амалга ошади. Бунинг оқибатида эса яна юқоридаги камчилик фикрлаш камчиликлари юз беради. Нормал болаларда маълумки, берилаётган материалларнинг болалар томонидан боши ва охири яхши ўзлаштирилади. Кўриш нуқсони бор болаларда бу ҳолат бошқача намоён бўлар экан. Яъни, бу болалар берилаётган материалларнинг бошланғич қисмини яхтам ўзлаштириб, тез чарчашлари оқибатида охирида берилаётган материалларни қийин ёки кам ўзлаштирар эканлар. Шу нарса диққатга

сазоворки, кўр ва заиф кўрувчи болалар хотира ҳажмида, эслаб қолиш тезлигида, механик хотира ва мантиқий хотира жараёнлари бойича бир- биридан кескин фарқ қилар эканлар. Индивидуал фарқлар турли хил сабаблар оқибати бўлиши мумкин. Бунга нуқсон даражаси, юз берган вақти, асаб тизими хусусиятлари, ақлий тараққиёт даражаси, сезгилар, тажриба ва бошқа сабаблар киради. Бу каби камчиликлар бўлишига қарамасдан кўр ва заиф кўрувчи болаларда хотира жараёнларининг кечиши, тараққиёти нормал кўрувчи болалар хотира қонуниятлари бойича амалга ошиши аниқланган. Тадқиқотчилар кўр болалар хотира жараёнларининг секин ривожланишини, бу болалардаги кўргазма- ҳаракат тажрибаларининг камлигини, уларнинг тез чарчашлари, ҳамда бу тоифа болаларни ўқитиш ишларининг юқори даражада такомиллашмаганлиги билан боғлайдилар. Бу болаларда хотира ҳажмининг камлиги, секин эслаб қолиш, тез эсдан чиқариш ҳолатлари бевосита кўрлик оқибати бўлмасдан, балки нуқсон асосида бола руҳиятида юз берадиган четга чиқишлар натижасидир. Кўр болалар хотира жараёнларини ўрганиш асосан улар тасаввурини ўрганиш орқали амалга оширилган. Қатор тадқиқот натижаларининг кўрсатишича, кўр ва заиф кўрувчи болалар хотираси устида мунтазам машқлар олиб борилмаса, улар хотираси пасайиб боришга мойил экан. Ҳатто, 1-3 ойлик вақт оралиқлари ҳам салбий таъсир этар экан. Эгалланган материалларни тез эсдан чиқаришга сабаб бўлувчи омиллардан яна бири бу такрорлашларнинг етарли эмаслигидан ҳам юз берар экан. Бу борада Ф.Н.Шемякин тадқиқотлари эътиборлидир. Маълумки, тасаввурларнинг сақланиши кўриш ўткирлигига ҳам боғлиқ. Кўр ва заиф кўрувчиларни кўргазма-ҳаракат тарзда ўқитиш хотира жараёнларига бирмунча ижобий таъсир этар экан. Кўрлар томонидан нарсаларни билиш нормал болаларга қараганда бир мунча секин, ҳамда тўла бўлмайди. Бу тоифа болаларга хос нарсалардан яна бир томони, улар нарсаларни ўзига хос хусусиятлар билан билиб олар эканлар. Бу болалар эгалланган материалларнинг бир қисминигина эсга тушира олар эканлар. Бу

болалар олий асаб тизимларида тормозланиш жараёнларининг устунлиги оқибатида ҳам, эгалланган билимларини қайта эсга туширишда маълум қийинчиликл сезар эканлар. Шу боис бўлса керак, бу тоифа болаларда реминистсентсия (олдин унутилган деб ҳисобланган материалларнинг кейин эсга тушиши) нормал кўрувчи болалардан кўпроқ учрайди. Кўр болалар хотирасининг ҳолати берилаётган материалларнинг сифат ва мазмунига ҳам борлиқдир. Кўр ва заиф кўрувчи шахсларда хотиранинг барча турлари (сўзмантиқ образли, ҳиссий ва ҳаракатни махсус таълим-тарбия орқали шакллантириш, ривожлантириш мумкин. Илгари идрок қилинган нарса ва ходисаларни онгимизда қайта гавдаланишига тасаввур қиламиз. Хотира илгари идрок қилинган, аммо ҳозир кўз ўнгимизда мавжуд бўлмаган нарсаларнинг образларини кўз ўнгимизда мақсад қилиб қоямиз. Масалан: эртаклар, романлар, умуман бирор асарни ўкиётганимизда ундаги қаҳрамонларнинг кўз ўнгимизда гавдаланииш ҳаёлий тасаввуридир. Кўр ва заиф кўрувчи шахсларнинг тафаккури Қатор муаллифлар (Т.П.Головина (1975), Л.П.Григорева (1985), М.И.Земтсова (1956, 1973), В.Г.Ермаков (1989), А.Л.Замулин (1990), Г.М.Милаева (1974), Л.И.Плаксина (1982), Л.В.Рудакова (1982), Л.И.Солнтсева (1967) ва б.) кўзи ожиз ва заиф кўрувчилар нормал кўрадиганлар каби фикрлаш операцияларини амалга оширади. Шу билан бирга, болаларда кўриш қобилияти бузилганда болаларда таҳлил қилиш идроки секин, фрагментар, кўп босқичли тарзда кечади. Бу заиф кўрувчиларнинг образли тафаккури ривожланишинии қийинлаштиради. Предмет ва ҳодисаларни хаёлан бўлаклашда, кейинроқ уларни синтезлашда турли белгилар образларининг яхлитлик вабир пайтлилик каби сифатлари зарар кўради Нормал кўрадиганлар муҳитида яшаётган ва ишлаётган кўзи ожиз ва заиф кўрувчи шундай ҳаёти вазиятларда бўладики, у бутун вазиятни яхлит идрок этолмайди ва вазиятни ўз идроки учун қулай бўлган алоҳида

элементлар асосида таҳлил қилишига тўғри келади. Бундай ҳолларда вазиятни қайта яратиш ва баҳолаш унинг алоҳида белгилари таҳлили ва синтези, уларни англаб етиш ва мавжуд билим ҳамда тасаввурлар тизимига, ҳаёт ва таълим жараёнида яратилган умумий контсептсияга киритиш асосига қурилади. Бу кўришда нуқсони бўлган шахслар ҳаёти ва фаолиятида тафаккурнинг катта аҳамият касб этишидан далолат беради. Тифлопсихологияда тафаккур кўриш нуқсонини психологик компенсатсиялаш ва атроф оламни билиш усулларини шакллантириш жараёнининг энг муҳим омилларидан бири саналиши ҳақида фикр анчадан бери мавжуд. Бироқ тафаккур жараёнларини ўрганишга бағишланган аниқ экспериментал тадқиқотлар кўп эмас. А.Г.Литвак 1 ва А.Ф.Самойлов 2 кўришда нуқсони бўлган шахслар тафаккури ривожланишининг учта контсептсиясини таъкидлайди: кўзи ожиз ва заиф кўрувчилар тафаккурининг тезлашган ривожланиш назарияси; кўриш нуқсонининг тафаккур ривожланишига салбий таъсири назарияси ва тафаккур ривожланиш даражасининг кўриш нуқсонларига боғлиқ эмаслиги контсептсияси. Ҳар учала контсептсия конкрет фактларга таянадики, улар ўз ғояларини таъкидлаш учун ҳуқуқ беради. Бироқ уларнинг ҳеч бири ё хаёлий образлар, ё тафаккурнинг шаклланиш жараёнидаги ўзига хосликнинг мавжудлигини инкор этмайди. Биринчи контсепция кўзи ожизларнинг нутқий-мантиқий тафаккури нисбатан юқори ривожланганлиги факти ҳақидаги кузатишлар, талқинлар ва фикрларга асосланади (С.Ф.Струве, 1810; А.М.Шчербина, 1929; А.Р.Крогиус, 1926; К.Брюклен, 1934; Б.И.Коваленко, 1962). Иккинчи контсептсия кўзи ожизлар ва айниқса заиф кўрувчилар билан олиб борилган ҳиссий билишдаги камчиликлар тафаккурда ва ноаниқ умумлашмалар ҳамда уларнинг формал тушунчалари ҳосил бўлишида акс этишини аниқлаб берган тадқиқотларга таянади (М.И.Земтсова, Ф.Н.Шемякин). Учинчи контсептсия кўзи ожиз ва 1 Литвак А.Г. Тифлопсихология. - М.: Просвещение, 1985. - С.188-191. 2 Самойлов А.Ф. Проблема мышления в тифлопсихологии //Психологические особенности слепых и слабовидящих школьников. - Л.: ЛГПИ, 1981. - С.39-69.

заиф кўрувчиларнинг фикрлаш фаолияти ривожланиш даражасини уни шакллантириш жараёнини бошқариш ва дастурлаштириш сифати билан боғлайди (А.И.Зотов ва унинг издошлари). Кўришд нуқсони бўлганларда тафаккурни экспериментал тадқи қилиш асосан генетик жиҳатдан мактабгачагача ва мактабгача ёшидаги болаларда нормал кўрадиганлар учун ишлаб чиқилган методикалардан фойдаланиб олиб борилган. Натижалар кўрадиган болаларда олинган натижалар билан солиштирганда кўп жиҳатдан методикаларни кўзи ожиз ва заиф кўрувчилар фойдаланиши учун ўгартиришлар киритиш ва тажрибаларни ўтказиш шароитларига боғлиқ бўлиб чиққан. Мактабгачагача ва мактабгача ёшидаги кўзи ожиз болалар тафаккур даражасини ўрганишга оид тадқиқотлар Ж.Пиаже методикалари бойича олиб борилган. Ж.Пиаже олиб борган нормал кўрадиган болаларнинг интеллектуал ривожланишини ўрганишга оид тадқиқотлар унга ривожланиш босқичларини ажратиш ва ҳал қилиниши мактабгачагача ёшдаги болаларнинг тафаккури характерли хусусиятларини очиб берадиган ва болаларнинг ўз илмий тафаккурига ўтишини белгилаш имконини берадиган қатор вазифаларни ишлаб чиқиш имконини берди. «Пиажетопшириқлари» ва «Пиаже феномени» - П.Й.Гальперин ва Д. Б. Эльконин болалар объект хоссаларидан бири ўзгарганда модда миқдори сақланиши қонунини тушунадиган фикрлаш вазифаларини тақдим этишдан иборат методикаларни шундай номлаган. Ж. Пиаже тадқиқотлари натижаларига кўра, 7-8 ёшли болалар миқдорнинг сақланиши қонунини тушунишга қодир, бу уларда илмий тафаккурнинг юзага келганидан далолат беради. М.Готтесман тадқиқотлари унга кўзи ожиз болалар тафаккур ривожланишида албатта аномал эмас ва интиллектнинг ривожланишида ҳеч бир кечикишга эга эмас деган хулосага келиш учун асос бердики, у идрок этиладиган ахборотни интегратсиялай олмасликдан далолат бериши керак эди. Тадқиқотчи кўрсатиб бердики, кўзи ожиз болалар тафаккур

ривожланишида айнан ўша босқичларни тахминан ўша ёш даврида ўтади ва Пиаже вазифаларини кўриш идрокига таянмасдан еча олади. Кўрув нуқсонида ташқи оламни сезиш, ҳис этиш нуқсоннинг даражасига қараб озми-кўпми бузилади. Бу ўз навбатида ташқи оламни аниқ чуқур ва фарқланган ҳолда сезиш ва идрок этишни сусайтиради. Бу ҳам ўз навбатида билиш жараёнига, ақлий ривожланишга салбий таъсир этади. Кўрув нуқсони натижасида идрок этиш жараёни қийинлашади. Айниқса, образларнинг яхлит ҳолда шаклланишидаги камчиликлар, нарсалар ва ҳодисаларни фарқлашдаги камчиликлар, уларнинг муҳим қисмларини ажратишдаги етишмовчиликлар тафакуккурнинг энг муҳим жараёни бўлган умумлаштиришни қийинлаштиради. Айнан шунинг учун ҳам, кўрлар идрокининг схематиклигини-чизги шаклдалигини, фрагментарлигини ва ҳиссий сезишнинг бошқа камчиликларини енгиб ўтиш учун кўп меҳнат қилишга тўғри келади. Кўрларда руҳий ривожланишдаги нуқсонларни компенсатсия қилишда, ўрнини қоплашда, сенсор сезиш соҳасидаги камчиликларни бартараф этишда тафаккурнинг хизмати шундаки, ҳар хил турдаги хулоса, ҳукмлар чиқариш билан мавҳум фикрлашни амалга оширади. Кўр бола идрок эта олмаган ёки идрок этиш имконияти бўлмаган нарсалар ва ҳодисаларнинг моҳиятини очишга тафаккур жараёнлари ёрдам беради ва ёрдам бериши зарур. Таққослаш жараёнининг қийинлигига сабаб эса, таҳлил ва тасниф жараёнининг етарли амалга ошмаслигидир. Кўрларда таҳлил ва тасниф жараёнининг қийинлигига сабаб: бир томондан нарса ва объектларнинг белги ва моҳиятларини сезиш – идрок этишнинг қийинлиги бўлса, иккинчи томондан, идрок этилаётган нарса ва объектларнинг қисман – суктсессив, фрагментар идрок этилишидир. Нарсаларни ҳар томонлама, чуқур таҳлил қилишнинг имконияти чегараланганлиги натижасида, нарсаларни юзаки билиш, муҳим қисмларни сезмасдан қолиш юз беради. Кўрлар нарсаларнинг муҳим қисмларини ажратишга қийналишлари ёки фақат умумий белгиларнигина фарқлашлари натижасида нарсаларни бир

тизимга солишда, гуруҳлашда қийинчилик келиб чиқади. Шундай қилиб кўр ва заиф кўрувчи шахсларнинг сенсор соҳасидаги камчиликлари ҳиссий билишни қийинлаштиради ва камбағаллаштиради. Бу ўз навбатида тафаккурнинг ривожланишига салбий таъсир этади. Фикрлаш жараёнида тушунчаларнинг тўғри шаклланиши катта аҳамиятга эга. Тушунчалар асосан тасаввур ёрдамида, унинг образларидан ҳосил бўлади. Масалан: соғлом бола «дарс» сўзини кўп марта эшитади, лекин дарс ҳақидаги ҳақиқий тушунча уни кўргандан сўнг пайдо бўлади. Кўрларда тушунча ва унинг ҳақиқий образи – ўртасида ажралиш (дивергентсия) юзага келади. Тушунчаларнинг мантиқий ва хиссий ажаралиши кўпинча нотўғри ёки формал, юзаки, сохта хулоса чиқаришига сабаб бўлади. Кўр ва заиф кўрувчи болаларда баъзан ҳаётдан – реалликдан ажралиб қолган тушунчалар юзага келади. Эшитишида нуқсони бўлган болалар билиш жараёнлари Сезги – инсон сезги органларига таъсир қилувчи предмет ва ҳодисаларнинг энг содда руҳий жараёнидир. Инсон сезгиси товуш, ранг, шакл дунёси ҳақида маълумот беради. Сезгидан фарқли ўлароқ идрок предмет ва ҳодисалар яхлит образини ўзида намоён қилади. Ҳар қандай англаш жараёни идрок этиш ва сезишдан бошланади. Бу унинг дастлабки сезги босқичидир. Лекин идрок атрофдаги олам ҳақида тўлиқ тасаввур беролмайди. Метерияни биз бевосита идрок этолмайдиган хоссалари мавжуд. Ташқи оламни англаш ва акс этишнинг энг юқори формаси тафаккурдир. Ривожланишда нуқсони мавжуд болалар сезгиси атроф муҳитни обектив акс эттиради ва предмет ҳамда ҳодисаларни англашнинг муҳим босқичи саналади. Кар бола идрок ва сезги асосида атрофдаги предметлар ранги, мазаси, ҳиди, шакли ҳақида маълумот олади. Эшитишида нуқсони бўлган болалар сезгиси ва идроки шаклланишининг умумий қонуниятлари билан бирга специфик хусусиятларга эга бўлади. Аввалам бор, бу болаларда асосий сезги турларидан бири эшитув сезгиси мавжуд бўлмайди. Бизнинг организмимизга доимо товуш таъсиротлари таъсир кўрсатади. Ривожланаётган бола асосий

билим манбаини эшитув сезгиси, идроки орқали қабул қилади. У атрофдагилар билан мулоқотга киришиб, радио, мусиқа эшитиб, кино, театрларни томоша қилиб, кўп маълумотга эга бўладилар. Кар бола бундай имкониятлардан чегараланган бўлади. Бу атрофни англаш жараёнини қийинлаштиради ва компенсатсияни талаб этади. Ўз навбатида бу кўрув, ҳаракат, ҳидлаш сезгиси ва идроки ривожланишга салбий таъсир кўрсатади. Эшитишда нуқсони бўлган болаларда эшитув сезгиси мавжуд эмас деган фикр нотўғридир. Янги окустик аппаратлар ёрдамида ўтказилган тадқиқотлар натижалари кўрсатишича, эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг 40 %да эшитув сезгиси қолдиқлари мавжудлигини кўрсатди. Улардан таълим-тарбия жараёнида фойдаланиш мумкин. Давомий машғулотлар машқлар жараёнида эшитишда нуқсони бўлган болалар эшитув идроки фаоллаштирилади. Бунда эшитув идрокининг ривожланиши анатомофизиологик механизмининг тикланиши эвазига эмас, балки эшитув идрокини фаоллаш йўли билан амалга ошади. Кар болада эшитув сезгиси ва идрокини йўқолиши сабабли кўрув сезгиси ва идроки асосий ўрин тута бошлайди. Кар боланинг кўрув анализатори атрофдаги оламни англашда асосий аҳамиятга эга бўлади. Эшитишда нуқсони бўлган болалардаги кўрув сезги ва идроки эшитувчи болалар даражасида бўлиш Л.В.Занков, И.М. Соловев, К.И. Вересотский, тадқиқотларида далилланган. Шу сабабли эшитишда нуқсони бўлган болалар эшитувчи бола аҳамият бермайдиган ташқи олам хусусиятлари ва нозикликларига аҳамият беради. Эшитишида нуқсони бўлган болаларнинг эшитув сезгисига қараганда кўрув сезгисининг устунлиги, ҳаракат сезгисининг, тери-тактил сезгиларнинг фаоллиги кузатилади. Эшитувчи болалар карларга нисбатан яшил, сиёҳранг, қизил, сабзи ранглар кўп алмаштирадилар. Эшитишда нуқсони бўлган болалар рангларни нозик фарқлайдилар. Л.В.Занков ва И.М. Соловев таъкидлашича, эшитишда нуқсони бўлган болалар чизган расмларда, эшитувчи болалар чизган расмларга нисбатан кўп детал ва қисмларни қамраб олган бўлади. Кар ва

эшитувчи болалар расмлари таққосланганда эшитувчи болалар расмларида предметларнинг муҳим қисмларини тасвирларда мавжуд эмаслиги кўринади. Эшитишда нуқсони бўлган болалар расмларида бундай камчиликлар кам бўлади, лекин улар фазовий муносабатлар ифодаланган расмларни қийинчилик билан чизадилар. Л.В.Занков ва И.М.Соловев таъкидлашича кўрув идроки жараёнида эшитишда нуқсони бўлган болалар эшитувчиларга нисбатан предметнинг қўшимча деталларига кўп аҳамият берадилар. Шу сабабли, эшитишда нуқсони бўлган болаларда идрокнинг аналитик типи синтетик типидан устун туради, деб кўрсатиш мумкин. И.М.Соловев бу ҳолат эшитишда нуқсони бўлган болаларда эшитувчи болаларга нисбатан кўрув сезгиси устун деган хулосага олиб келмайди, деб эътироф этади. Эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг нутқи шаклланишида кўрув идроки катта аҳамиятга эгадир. Эшитувчи бола эшитув ва кўрув сезгиси ва идрокига таяниб, гапиришни ўрганади. Эшитув сезгисини йўқотиш билан эшитишда нуқсони бўлган болаларда кўрув сезгиси фаоллашади, ўткирланади. Кўрув идрокидан ташқари, англаш жараёнида ҳидлаш ва ҳаракат сезгилари ҳам муҳим ўринга эгадир. Ҳаракат сезгилари инсон бадани, қисмлари, нутқий органлар ҳаракати ҳақида сигнал беради. Эшитув анализатори функциясини бузилишда нутқий ҳаракатлар аниқлиги, дифференциалланганлиги бузилади. И.М.Соловев ва бошқа олимлар эшитувнинг йўқолишини нафақат артикул аппарат сезгиси, балки нафас олиш аппаратининг ҳаракат сезгисига ҳам салбий таъсир кўрсатади. Чунончи, мимика, дактилология каби нутқ шакллари ҳаркат ва кўрув сезгилари асосида шаклланади. Тери сезгилари тактил ва температура сезгиларини қамраб олади. Улар бирлиги предмет, унинг шакли, катталигини ифодаловчи материални англаш имконини беради. Бу сезгилар рецепторлари бормоқ учларида, тил учида жойлашган бўлади. Сезгилар фаол фаолиятни талаб этади ва рецепторларни таъсирловчилар билан контакти давомида юзага келади. Тери сезгилари, идрок бошқалар билан бирга предметни тўлиқ идрок этишга ёрдам беради. Тери сезгилари предметни кўриш орқали идрок

этишни тўлдиради. Асосан предметларни ҳажми ва фазовий жойлашувида идрок этишда, предметларни ташқи қатламини сезишда тери сезгиларининг аҳамияти каттадир. У материални кўриш орқали англашга кўриш эга ўз навбатида сезишга ёрдам беради. Эшитишида нуқсони бўлган болаларда кўрув идроки, тери тактил ҳамда ҳаракат сезгиларига таянган ҳолда атроф оламни идрок эта олиш имконияти юқорилиги рус психологи Т.Г.Тигранова томонидан ўрганилган. Эшитиш қобилияти бузилган шахсларнинг диққат хусусиятлари. «Диққат-онгимизнинг муайян обектга йўналтирилиши ва унда тўпланишидан иборат психик ҳолат. Диққат ихтиёрсиз, ихтиёрий ва ихтиёрийдан кейинги турларга ажратилади» 3 - деб баён этилган изоҳли луғатда. Диққат моҳияти инсон томонидан бирор нарсаларни аниқ ойдин тарзда акс эттиришда кўзга ташланади. Бир вақтнинг ўзида бошқа нарсалардан бирор предметни ажратиб идрок этишга ёрдам беради. Диққатнинг физиологик асосига бош мия айрим қисмларидаги қўзғалишларнинг айрим марказларда тўпланиши ташкил этади. Инсон томонидан сезгилар орқали қабул қилинаётган барча нарсаларни идрок этиш диққатсиз амалга ошмайди. Идрок, демак диққатсиз юз берса юзаки, фрагментар содда тарзда амалга ошади. Шу боис, болаларларнинг ўқув фанларини тўла, кенг ўзлаштиришларида, маълумотларни тушунишларида диққат жараёни ўта муҳимдир. Шу билан бирга диққат хусусиятлари: турғунлик, бўлинувчанлик, тақсимланиш, кўчиш кабилар ҳам тез суратлар билан такомиллашиб боради. Диққатни бирор жойига тўплай олиш, уни шу нуқтада маълум муддат ушлаб туриш диққатнинг сифатларидандир. Диққатни бўла олиш ҳар бир шахснинг қўлидан келавермайди. Бу нарса асаб толалари, ҳужайраларининг ҳаракатчанлигига боғлиқ. Диққат асосан ўқув фаолият асосида амалга ошиб боради. Нормал эшитувчи шахсларда ҳам, эшитиш қобилияти бузилган шахсларда ҳам таълим-тарбиянинг асосий мақсади диққатни тарбиялашдир. Нуқсонли 3 Психология. Қисқача изоҳли луғат. Т.1998 й., 15 бет.

болалар диққати қатор болаларда, болалар диққатини тарбиячи, тарбиячининг оғзаки нутқи бошқариб борса, эшитиш қобилияти бузилган болалар диққатида кўриш таассуротлар етакчилик қилади. Эшитишда нуқсони бўлган болалар бир ватқнинг ўзида ҳам кўргазма материалларни идрок қилиш, ҳам тарбиячининг лабидан ўқиб олиш амалда мумкин эмас. Шу боис, бу болаларга дастлаб нарсалар намойиш этилади. Ундан кейин улар тушунтирилади. Бу тоифа болаларда 1 ва 2 – сигнал тизимлари орасида муносабатлар тез шаклланмайди. Бу болалар диққатини тўплаш, йиғиш, тарбиялашда турли-туман кўргазмали қуроллардан кенг фойдаланиш ижобий самаралар беради. Оғзаки нутқ умуман нутқ орқали карлар билан мулоқот қилиш сурдопедагогларнинг болалар билан бўладиган фаолиятларида асосий воситадир. Бу болаларда нутқни ўстириш орқали улар диққатини бошқариб, тарбиялаб бориш мумкин. Шу нарса жуда муҳимки, гапираётган кишининг лабларига бутун диққатни қаратиш осон вазият, иш эмас. «Лабдан ўқиш, - деган эди Ф.Ф. Рау, бу нутқ аъзоларидан чиқаётган оғзаки нутқни кўриш идрокидир». Бу нарса гапиришга осон. Аммо, уни бошдан кечирмоқ керакки, бу ерда қанчалик диққат зарурлигини англамоқ учун. Шу боис, бу тоифа болалар нормал эшитувчи болалардан кўра тезроқ кўпроқ чарчайдилар. Бу болаларга ёрдам тарзида дактил нутқдан фойдаланиш тавсия этиладики, бу усул орқали болалар идроки енгилашиб, ўқув материалларини эгаллашлари осонлашади. Дактил нутқи эшитишда нуқсони бўлган болалар таълим-тарбиясининг дастлабки йилларида кенг қўлланилиши тавсия этилади. Эшитишда нуқсони бўлган болалар диққатини ушлаб туришнинг учинчи хусусияти, шарти сурдопедагог ўзини тўғри тутишидир. Сурдопедагог қуйидаги қоидаларга амал қилмоғи зарур. Бутун болаларга юзи билан қараган ҳолда машғулотни олиб бориши. Мумкин қадар хонада билим берганда юрмаслиги, тўғри келган ҳолда тушунтирмаслиги лозим. Кўргазма қуроллар намойиш қила туриб, бир вақтнинг ўзида уни тушунтиришга ҳаракат қилмаслиги керак. Кар ва заиф эшитувчи болаларнинг

диққатларини тўплашнинг тўртинчи шарти шуки, хонада мумкин қадар кўпроқ кўргазма қуроллардан фойдаланиш лозим. Бешинчи шарти шундан иборатки, эшитишда нуқсони бўлган болалар диққати овозли қўзғатгичларга боғлиқ эмас. Эшитиш қобилияти бузилган болалар диққатини тўплаш, бир маромда маълум муддат ушлаб туришнинг асосий омилларидан бири мимикаларидир. Бу нарса жуда катта таъсирга, жалб этувчи кучга эга. Кар ва заиф эшитувчи болаларда диққат махсус таълим-тарбиянинг асосий талабларидан ҳисобланади. Эшитишда нуқсони мавжуд болаларнинг хотирасининг ўзига хос хусусиятлари Хотира – олдин идрок этилганни ифодалаш, сақлаш ва тасвирлаш билан белгиланувчи онгли руҳий жараёндир. Хотирада инсоннинг олдинги тажрибаси, унинг фаолияти, идроки, қайғуриши ифодаланади. У инсон фаолиятида муҳим ўрин тутади. Маълумки, меёрда эшитадиган болалар маълум ҳажмдаги билимларни эшитиш орқали эгаллайдилар. Кар ва заиф эшитувчи болаларда эса мазкур ҳолат махсус коррексион педагогик таълимсиз амалга оширилиши мураккабдир. Бу болаларда ўқув материалларини кўриш орқали олганлиги боис, кўриш хотирасининг устунлик қилишидан дарак беради. Ташқи олам билан алоқа натижаларини сақлаш ва ифодалаш хотира асосини ташкил этувчи тасаввур шаклида амалга ошади. Хотира тасаввури – бу предмет ва ҳодисаларни хиссий кўргазмали умумлашган образларидир. Хотира фаолияти натижаси сифатида улар ўтмишида инсон томонидан идрок этилган предмет, ҳодисаларни ифодалайди, бевосита фаолият натижасида сезги образлари идрок юзага келади. Шундай қилиб, агар идрок образлари бўлмаса, хотира таассуроти мавжуд бўлмайди (Масалан, Туғма карларда товуш, шовқин, тақиллатиш ҳақида тааввурлар мавжуд бўлмайди). Идрок ва тасаввур ўхшашлиги уларда предмет ва ҳодисалар хусусиятлари ва қирралари намоён бўлиши билан белгиланади. Тасаввур идрокка нисбатан камбағалроқдир. Унда

предметларни фақат маълум томонлари намоён бўлади, лекин баъзи томонлари тушуб қолади. Эшитишда нуқсони бўлган болаларда хотира функсияси ва хусусиятлари. Хотира ўтмишнинг ифодаси сифатида қуйидаги асосий функсиялари ёрдамида амалга ошади: илк идрок этилган материални эслаш, сақлаш, таниш ва баён этиш. Эслаб қолиш ихтиёрий ва ихтиёрсиз бўлади. Агар инсон ўз олдига материални эслаб қолиш мақсадини қоймаса, материал иродавий ҳаракатларсиз, истаксиз эсда сақланса, бу ихтиёрсиз эслаб қолиш саналади. Агар инсон олдида материални эслаб қолиш, уни эгаллаш мақсади турса, бу ихтиёрий эслаб қолишдир. Тадқиқотларда кўрсатилишича, барча фигурани бир вақтда кўрсатишда эшитишда нуқсони бўлган ва соғлом болаларни обектни эслаб қолишида фарқлар кузатилмади. Кетма-кетликда предметларни кўрсатишда эшитишда нуқсони бўлган болалар соғлом болаларга нисбатан суст эслаб қолганлар. Кетма-кетликда фигураларни кўрсатиш эшитишда нуқсони бўлган болаларни эслаб қолишини қийинлаштирган. Бунда фигураларни айрим қисмлари идрок этилиб, асосий моҳиятга эътибор кам қаратилган. Шундай қилиб, эшитишда нуқсони бўлган болалар идрок этилганни бир бутунга фикрий интеграция қилишда қийналиши далилланди. Эшитишда нуқсони бўлган болаларда сўзларни эгаллаш махсус таълим жараёнида амалга ошади ва соғлом болалардан шу хусусияти билан орқада қолади. Тадқиқотларнинг бирида эшитишда нуқсони бўлган ва соғлом болаларнинг 3 турдаги сўзларни идрок этиш тадқиқ этилган. 1. Кўриш орқали идрок этилаётган предмет ва ҳодисаларни ифодаловчи сўзлар. 2. Тактил анализатори ёрдамида идрок этилувчи предмет белгиси ифодаловчи сўзлар. 3. Овозли ҳодисаларни ифодаловчи сўзлар.

Тадқиқот натижалари таҳлили кўрсатишича кўрув орқали қабул қилувчи сўзларни, ифодаловчи сўзларни эслаб қолишда эшитишда нуқсони бўлган ва соғлом болаларда фарқ кузатилмайди. Овозли ҳодисаларни ифодаловчи сўзларни эслаб қолишда эшитишда нуқсони бўлган ва соғлом болалар ўртасида фарқ мавжуд. Бу турдош сўзларни эслашда эшитишда нуқсони бўлган болалар соғлом болалардан қолади. Лекин тери анализатори орқали идрок этилаётган сўзларни эслашда эшитишда нуқсони бўлган болалар эшитувчи болалардан устунлиги кузатилди. Тадқиқотда эшитишда нуқсони бўлган болалар асосан овоз чиқарувчи ҳайвонлар ва овоз чиқариб ишлайдиган механизмларни ифодаловчи сўзларни яхши эслаб қолишни намоён бўлди. Эшитишда нуқсони бўлган болаларда обектларнинг овози ҳақидаги тасаввур сақланган анализаторлар фаолияти асосида амалга ошади. Эшитув тасаввурлари доирасидаги феъллар кўрув вибратсияси, тактил доирасидаги феъллар билан алмаштирилиши эшитишда нуқсони бўлган болаларда кўп кузатилади. Шунингдек, болаларларни ихтиёрий ва ихтиёрсиз хотирани қўллашга ўргатиш муҳимдир. Ўрганилаётган материални ўтилган билан қиёслашга ўргатиш ҳам хотирани ривожлашга ижобий таъсир кўрсатади. Эшитишда нуқсони бўлган болаларларда узоқ муддатли эслаб қолишга таянган шакллантириш лозим, шунинг учун савол-жавоб фақат айни дарс бўлишга эмас, балки ўтилган мавзу бойича бўлиши керак. Эшитишда нуқсони бўлган болалар хотирасини ривожлантиришда яхши самара беради. Бу такрор тури болаларларда қиёслаш операцияси фаоллаштиради фикр операцияни ривожлантиради. Эшитишда нуқсони бўлган болалар вақтлар бойича ажратилган такрорлашга ўргатиш муҳимдир. Агар эшитишда нуқсони бўлган болалар қолишга берилган материал ҳажмига кўра катта ва осон бўлса, уни ҳаммасини ёдлаш талаб этилади. Эшитишда нуқсони бўлган болаларларни сўзларни маънодош сўзлар алмаштириш ўқилган матн мазмуни ўз сўзлари

билан баён қилишга ўргатиш муҳимдир. Бу эшитишда нуқсони бўлган болалар фикрлаш хотирасини ривожлантиришга ижобий таъсир кўрсатади. Эшитишда нуқсони мавжуд болаларнинг тасаввур ва унинг хусусиятлари Тасаввур – юқори онгли жараён бўлиб, тассуротни янгиланиши ва мавжуд образлар асосида янгиларини яратишни кўзда тутади. Тасаввур шахс эҳтиёжлари асосида мотивланади. Инсон ўз тасаввурида ёрқин образлар ёрдамида ўз эҳтиёжини қондиради. Бу ҳолатларда тасаввур ҳақиқат аксини тезлашган ҳолда намоён қилади. Фаолият сўнгида бу жараён натижаларини тугалланган ҳолда фикрий тасаввур қилишимиз мумкин. Тасаввур ёрдамида яқин, узоқ келажак ҳодисаларни олдиндан таҳлил қилиш имкони туғилади. Предмет, ҳодиса, шахсларни идрок этиш жараёнида инсонда айни шу пайтда анализаторларга таъсир этувчи образлар, дунёси юзага келади. Идрок этиш натижасида юзага келган образлар хотирада сақланиб қолиши тасаввур ёки хотира образлари деб номланади. Эшитишда нуқсони бўлган болалар тасаввурининг ўзига хослиги сўзлашув нутқининг кеч шаклланиши ва мавҳум тафаккурнинг ўзига хослиги билан асосланади. Кар болаларларнинг кўрув образлари ёрқинлиги, жонлилиги билан характерланади, лекин тафаккурнинг кеч шаклланиши сўзнинг ҳарфий маъносини тушунишда мураккаблик туғдиради. Эшитишда нуқсони бўлган болаларни сўзларни кўчма маъносини тушунишдаги қийинчиликлар тасаввурнинг етарли даражада эмаслиги билан характерланади. Тасаввурни қуйидаги турларга таснифлаш лозим: 1. Пассив тасаввур; 2. Фаол тассавур. У ижодий ва яратувчанлик характерига эга бўлади. Пассив тасаввур олдиндан ойланган ва олдиндан ойланмаган бўлиши мумкин. Яратувчан тасаввур. Яратувчан тасаввур ҳақида предмет, ҳодиса, воқеанинг сўз орқали тавсифлаш асосида унинг кўргазмали образи,

таассуроти асосида юзага келади. Эшитишда нуқсони бўлган болалар руҳий фаолиятининг бу тури ўзига хос бўлади. Яратувчан тасаввурга кўра бола онгида атроф олам кенг, кўп қиррали бўлиб намоён бўлади. Эшитишда нуқсони бўлган болалар ақлий дунёқараши шахсий тажриба доирасидан ташқарисига чиқади. Лекин сўзлашув нутқи ва мавҳум тафаккурининг ривожланишдан орқада қолиши кар болани инсонларнинг ижтимоий тажрибасини тўлиқ эгаллашига тўсқинлик қилади. Бола онгида асар муаллифи томонидан яратилган образлар, ҳодисалар ҳақида тасаввур юзага келади. Бу болаларга турли даврлардаги ҳодисалар ва инсон ҳис-туйғуларини тушуниш имконини беради. Тарбиячилар кузатишича, эшитишда нуқсони бўлган болаларда ўқиш жараёнида шаклланувчи образлар ҳар доим ҳам тўғри тавсифланмайди. Кўпинча бу ўқилган асар мазмунини тушунмасликка олиб келади. Кар болаларларнинг ижодий тасаввурининг элементар шакллари ҳақида Ижодий тасаввур тасаввурни олдиндан намоён бўлиши ва мустақил равишда янги образлар, таассуротлар яратиш билан белгиланади. Ижодий тасаввур ва тафаккурнинг ўзаро муносабатини тадқиқ этиб, А.В.Петройевский ва М.Б.Вербенский бу икки руҳий жараёнда интеллектуал фаолиятнинг турли аспектларини кўрадилар. Улар тасаввур ва тафаккурнинг бир неча шакли мавжуд деб эътироф этадилар. Ижодий тасаввур жараёни сифатида хотира асосида янги образларни яратиш билан белгиланди. Тасаввурнинг қурилиш материали – бизнинг ўтмиш тажрибамиз, тасаввур натижалари Янги образлар – тасаввур тассуротлари саналади. Эшитишда нуқсони бўлган болалар эшитувчи болалардан овоз чиқарувчи предметлар ҳақида билиб оладилар. Кичик ёшдаги эшитишда нуқсони бўлган болалар учун предметларни овоз чиқариш ҳодисаси мавҳумдир. Таълим жараёнида эшитишда нуқсони бўлган болалар ҳам овоз чиқарувчи предметларга фарқсиз бўлмасдан, уларга аҳамият бера бошлайдилар. Тасаввурни нутқни ривожлантириш билан бирга олиб бормоқ мақсадга мувофиқдир. Уни

эгаллаб, кар бола тасаввурга таяниб, суҳбатдош ҳикояси ёки ўқилган ҳикоя мазмунини аниқ айтиб бора олади. Сўзлашув нутқини ривожлантириш тасаввурини бойитишга, ижодий образларнинг шаклланишга олиб келади. Эшитиш қобилияти бузилган болаларнинг хаёл хусусиятлари Ҳаёл – мавжуд тасаввурлар асосида янги образларнинг яратилишидан иборатдир психик акс эттириш жараёнларидан бири. У ихтиёрсиз ва ихтиёрий, ижодий ҳаёл турларига ажаратилади» 4 . «Ҳаёл ёки фантазия, тафаккур каби, юксак билиш жараёнлари қаторига кириб, кишининг ўзига хос ижобий ҳаракатларига эга бўлган фаолиятларида намоён бўлади. Меҳнатнинг тайёр натижасини ҳаёлга келтирмай туриб, ишга киришиб бўлмайди. Фантазия ёрдамида кўтилаётган натижани тасаввур қилиш инсон меҳнатининг ҳайвонлар инстинтив фаолиятидан туб фарқидир» 5 - деб таъкидланган дарсликда. Ҳаёлнинг психик жараён сифатида биринчи ва муҳим вазифаси шундан иборатки, у меҳнатни бошлашдан олдин унинг натижасини тасаввур қилиш имконини беради. Ҳаёл фаол ва пассив бўлиши мумкин. Ихтиёрий ва ихтиёрсиз тарзида амалга ошиши, юзага келиши мумкин. Қайта тикловчи, ижодий ҳаёллар ҳам бор. Ҳаёлни юксак, хоҳлаган тури – орзудир. Нуқсонли болаларда ҳаёл, айниқса, ёш болаларда ўзига хос хусусият, кўринишга эга. Эшитиш қобилияти бузилган болалардаги ҳаёлнинг ўзига хослиги улардаги оғзаки нутқ ва мантиқий тафаккурининг кечикиб шаклланиши билан узвий боғлиқ. Кўриш тасаввурлари ҳар доим ҳам керакли даражада таҳлил этилмайди. Шу сабаб улар томонидан янги предметлар таҳлили қиёсий амалга ошади. Демак, нуқсон: кўришми, эшитишми, ақлийми, нутқми барибир ҳаёл жараёнларининг кечишига, шаклланишига, ривожига ўз салбий таъсирини ўтказмай қолмас экан. Бу деярли исбот, тушунтириш, талаб этилмайдиган ҳақиқатдир. Лекин, бу таассуротларни қанча эрта, муваффақиятли коррексияласак болаларларда ҳаёл жараёнлари шунчалик тез ва тўлиқ ривожланиши мумкин. Бу жараённинг тафаккур билан чамбарчас 4 Психология қисқача изоҳли луғат. Т-1998 йил. 40-бет. 5 А.В.Петровский. Умумий психология. Т-1992 йил, 381 бет.

боғлиқлигини эътиборга олсак, масаланинг моҳияти янада тезроқ равшанлашади. Бу мавзуда албатта, О.И.Скороходованинг «Как я вопринимаю, преставляю и понимаю окружаюших мир» (М. 1972) китобини таҳлил этиш даркор. Айниқса, китобнинг кўр, кар киши томонидан «дунёни», қандай тасаввур этиш тўғрисидаги қисмлар чуқур ўрганилмоғи даркор. Ҳаёл шахснинг интилиши, талаблари билан ҳам белгиланади. Кўрган, эшитган, билган, нарсалар образлари хотирамизда сақланади. Керак вақтда буларни тиклашимиз мумкин. Бу жараён хотира образлари сифатида жонланади. Ёки, тасаввурлар шаклида кўз олдимизга келади. Хаёл образлари тасаввур образларидан ўзига хос томонлари билан ажралиб туради. Тафаккур ва хаёл оралиғида узвий, мантиқий бирлик, боғлиқлик бор. Аммо, ўзига хос фарқлари ҳам бор. Буларни ажрата олиш даркор. Инсон бирор мураккаб муаммони ечиши талаб этилганда тафаккурга мурожаат этади. Бундай натижаларга эришиш йўллари мавжуд бўлса, тафаккур орқали бўлсачи, унда биз тафаккурдан кўра ҳаёл кучига таянамиз. Ҳаёлнинг ривожланиши конкерт кўргазма образлардан мавҳум тушунчалар орқали янги ҳаёл образлари ижод қилиш тарзида амалга ошиб борилади. Эшитиш анализаторининг зарарланиши оқибатида бу болаларнинг ташқи дунёни акс эттириш фаолияти, ижтимоий муҳит ҳам бу тоифа болалар шахсининг мукаммал шаклланишга салбий таъсир этар экан. Эшитишида нуқсони бўлган болаларни ҳаёл хусусиятларини ривожлантиришда таълим жараёнида ролли ўйинларни ташкиллаштириш мақсадга мувофиқ. Эшитишда нуқсони бўлган болалар тафаккурини ривожлантириш. Тафаккур – ҳақиқатни бевосита ва умумлашган ҳолда акс эттирувчи билиш жараёнидир. Ҳозирги кунда болалар тафаккурининг ривожланишини уч босқичи – кўргазмали – ҳаракат, кўргазмали – образли, сўзли – мантиқ тавсифланади. Сўнгги босқичда умумлашиш, тушунчанинг шаклланганлиги даражаси, ишлатиладиган материал характерига кўра конкрет – тушунчали ва абстракт тушунчали тафаккур ўзаро таснифланади. Кўргазмали – ҳаракат

тафаккури предмет билан ташқи ҳаракатни ўзида жамлайди, бунда бола мақсадга эришиш воситаси сифатида турли предметлардан фойдаланади. Амалий вазифаларни амалга оширишда муаммони ҳал этишни бир шароитдан иккинчисига ўтказиш зарурияти юзага келади. Бу кўргазмали – ҳаракат умумлашмаларини шаклланишга олиб келади. Кўргазмали – ҳаракат тафаккурининг ўзига хослиги, бир шаритдан бошқасига ўтишда бола ҳаракати ва предмет алоқаси, муносабати тамойили тўлиқ намоён бўлмаслиги билан белгиланади. Шундай қилиб, нутқий ривожланишгача тафаккурнинг инерт, ҳаракатчан эмаслиги кузатилади. Маълум нуқтаи назардан бола нарсани англаб, ундан қийинчилик билан ажралади. Нонутқий мулоқот имо – ишора ёки сўзлашув нутқини шакллантириш учун асосий омил саналади. Кар болани нутқини ривожлантириш унинг тафаккурини ривожлантиришда муҳим ўринга эга. А.В.Запорожес фикрча болани амалий тажрибага ва сенсор тарбияга эга бўлиши асосидагина бу жараён амалга ошиши мумкинлигини эътироф этади. Боланинг амалий тажрибаси инсон қўли билан яратилган предметлар билан топиши, ҳаракатларни натижалар билан қиёслаш, сабаб – оқибат алоқаларини белгилашдир. Шунингдек болалар предметлараро муносабатларни ҳам англайдилар. Кўргазмали – ҳаракат тафаккурини ривожланишидан орқада қолиш нутқи мавжуд бўлмаган эшитишда нуқсони бўлган болаларда ҳам учрайди. Эшитишда нуқсони бўлган болалар ҳаракатни умумлаштириш усулига эга бўлмайдилар, шу сабабли бу вазифани ўргатиш учун тўрт маротаба кўп вақт ва уч маротаба кўп кўргазма керак бўлади. А.Р.Лурия ва Ф.Л.Юдович нутқий ривожланиши орқада қолган соғлом эгизак болаларни тафаккурининг ўзига хос хусусиятларини тадқиқ этган. Болалар ҳаракатни сўздан ажратиш, режалаштириш, элементар таснифлаш малакасига эга бўлмаганлар. Предмет ифодаси, белги, муносабатларини англаб бола предмет образлари билан тафаккур ҳаракатларини амалга оширадилар.

Эшитишда нуқсони бўлган болалар узоқ муддат давомида кўргазмали – образли тафаккур босқичида қоладилар. Хусусан, Т.В.Розонова тадқиқотларида эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг кўргазмали – образли тафаккурининг ривожланишидаги фарқ мактабгача таълимининг бошида кузатилишини исботлайди. Кўргазмали – образли тафаккурни ривожлантириш модел тасаввурларни умумлаштириш имконини юзага келтиради. Кўргазмали – образли тафаккурни шакллантириш сўзлаш нутқининг шаклланиши билан боғлиқ бўлиб, кўргазмали – образли тафаккурни сўзлаш – мантиқ тафаккури босқичига ўтиши соғлом болаларга нисбатан эшитишда нуқсони бўлган болаларда узоқ муддат давомида амалга ошади. Бу фикрлаш операцияларини ривожланишида намоён бўлади. Фикрлаш операциялари – тизимга ташкиллаштирилган умумий ҳаракатлардир. Бу фикрлаш операциялари аста – секинлик билан амалга ошади. Эшитишда нуқсони бўлган болаларда фикрлаш операциялари эшитувчи болаларга нисбатан кеч шаклланади. Анализ ва синтез жараёнини ривожланишида ҳам орқада қолиш кузатилади. Бу жараёнлар янада узоқ муддатли ва систематик тарзда амалга ошади. Таққослаш жараёнида фарқларни топиш ва ўхшатиш муносабатлари амалга ошади. И.М.Саловёов таъкидлашича, эшитишда нуқсони бўлган болаларда таққослашнинг қуйидаги жиҳатлари намоён бўлади: икки предметни таққослашдан бирининг анализига ўтиб кетиш, вазифани соддалаштириш, предметларни таққослашдаги қийинчиликлар кузатилади. Эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг ўсмирлик чоғида таққослаш техникасини эгаллашда ютуқлар кузатилади, таққослаш сифати ошади. Абстракциялаш жараёни сюжетли – расм ўйин ва ўқув фаолияти жараёнида амалга ошади. Сюжетли – расм ўтишнинг характерли хусусияти ўриндош предметларни қўллаш ҳисобланади. Алмаштирилувчи предметлар хусусиятини ажратиш ва таққослаш абстракцияга асосланади. Эшитишда нуқсони бўлган болалар алмаштирилган предметларни қўллашда

қийинчиликларга учрайдилар. Ҳатто алмаштириш учун функсионал мумкин бўлган предметлар улар томонидан ҳар доим қўлланилмайди, уларни реал функционал аҳамиятида ажратиш эшитишда нуқсони бўлган болалар учун қийин тарзда кечади. Н.И.Шиф маълумотларига кўра, мактабгачагача ёшдаги, мактабгача ёшидаги эшитишда нуқсони бўлган болалар учун алмаштирувчи восита сифатида танишга нисбатан, нотаниш предметларни қўллаш қулайлик туғдиради. Абстракция жарёнида орқада қолиш эшитишда нуқсони бўлган болалар ўқув фаолиятида ҳам орқада қолишига сабаб бўлади. Эшитишда нуқсони бўлган болалар катталикларни таққослаш, катталиклар ўзаро муносабатини тушуниш, масала мазмунидан уни кўргазмали ифодалаш, берилган муносабатларда кўргазмали шароитда ажратишни ифодаловчи бир қатор масалаларни ҳал этишда қийинчиликларга учрайди. Асосий қийинчиликлар матн мазмуни бойича хулоса чиқариш, маълумотларни анализ ва синтез қилишда юзага келади.

Адабиётлар : 1. Шоумаров Ғ.Б., Мамедов К.К. Руҳий ривожланиши сустлашган болалар, Т.: Ўқитувчи, 1995. 2. Петрова В.Г., Белякова И.В. Психология умственно отсталқх школьников, М.: АКАДЕМА, 2004. 3. Мўминова Л.Р., Ш.М.Амирсаидова ва бошқалар. Махсус психология. Т.: Ўзбекистон файласуфлар миллий жамияти, 2013.

O'xshashlar

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг фаолият хусусиятлари

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг нутқ хусусиятлари

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни логопедик текшириш

Интиллектида нуқсони бўлган болаларни билиш жараёнларини ўзига хослиги

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни психологик педагогик ташхис қилиш