Nutqni grammatik jihatdan shakllantirish uslubiyoti - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Nutqni grammatik jihatdan shakllantirish uslubiyoti

Yuklangan vaqt:

08.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.4970703125 KB

Ko'chirib olish

Nutqni grammatik jihatdan shakllantirish uslubiyoti Reja: 1. Nutqni grammatik jihatdan shakllantirish- ning vazifalari va mazmuni 2. Bolalar nutqida uchraydigan morfologik va sintaktik xatolar va ularning sabablari 3. Bolalar nutqidagi grammatik xatolarni tuzatish yo’llari 4. Bolalarning kundalik nutqidagi grammatik xatolarni tuzatish uslubiyoti

1. Nutqni grammatik jihatdan shakllantirish- ning vazifalari va mazmuni ,,Gramniatika“ termini tilshunoslikda ikki ma’noda ishlati- ladi: birinchidan, u tilning grammatik qurilishini belgilaydi ikkinchidan, u fan sifatida tushunilib, so’z shaklining o’zgarishi va ularning gapda moslashuvi to’g’risidagi qoidalarni tushuntirib beradi. Grammatika tilshunoslikning so’z shaklining o’zgarishi, so’z birikmalarining turlari va gapning tiplarini o’rganuvchi qismi. Grammatika: 1) so’z birikmalari va gaplarni; 2) so’zlar orasidagi leksik- semantik aloqalarni tekshiradi. Grammatika so’z turkumlari va gap tuzilishini, ya’ni tilning grammatik tuzilishini o’rganadi. Grammatik qurilish esa tilning asoslaridan biri: tilning negizi uning grammatik qurilishi bilan leksikasidir. Grammatika ikki qismdan — morfologiya va sintaksisdan iborat. Morfologiya so’zlarning tuzilishi va o’zgarishini, so’zlarning nutqda o’zaro birikishiga xizmat qiladigan struktura o’zgarishlarini, so’zlarning tuzilishi, ularning turkumlarga ajralishi va bundagi qonuniyatlarni o’rganadi. Sintaksis esa so’z birikmasida va gapda so’zlarning biri- kisli yo’llarini, gapning strukturasini, tiplarini, gap bo’laklarini tekshiradi. Bolalar tilning grammatik tuzilishini kattalar bilan muloqotda bo’lish va taqlid qilish asosida asta-sekin o’zlashtirib boradilar. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar atrofdagi kishilardan taqlid qilish yo’li bilan turli grammatik shakllardagi so’zlarni o’zlashtirib oladilar va ulardan asta-sckin mustaqii ravishda foydalana boshlaydilar. Biroq nutqning grammatik tuzilishini o’zlashtirish murakkab va uzoq davom etadigan jarayondir. Bolalarni ntaktab ta’limiga tayyorlashda, ya’ni ularning nutq malakalarini takomillashtirishda og’zaki nutqning grammatik qurilishini shakllantirishga alohida ahamiyat beriladi. Maktabda bola har doim o’qituvchining talablari bilan to’qnash keladi, qo’yilgan savollarga mustaqii javob beradi, nimanidir hikoya qiladi, tushuntiradi, isbotlaydi. Bularning hammasi boladan tilning leksik va grammatik jihatlarini, uning frazeologik boyligini, adabiy til qoidalarini chuqur egallashlarini talab etadi.

Bola maktabda nutqini grammatik jihatdan shakllantirishda grammatika qoidalarini o’rganishga asoslanadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar esa nazariy bilimlarga tayanmay, balki atrofdagilar bilan o’zaro muloqotga asoslanadilar. Bog’cha yoshidagi bolalar grammatik qoidalarni tushunib, yodlarida saqlab qolmaydilar. Ular ot, fe’l, sifat, olmosh, kelishik kabi grammatik kategoriyalarning borligini ham, nima ekanligini ham bilmaydilar. Shuning uchun ular grammatikani og’zaki nutq orqali amaliy ravishda o’zlashtirib boradilar. Bolalar bog’chasida egallangan grammatik malakalar, boshlang’ich sinfda nutqning grammatik tuzilishini nazariy jihatdan egallashlariga asos bo’lib xizmat qiladi. Yilning boshida tarbiyachilar bolalar nutqidagi grammatik xatolarni mashg’ulotlarda va mashg’ulotdan tashqari vaqtlarda aniqlab oladilar. Bu tarbiyachilar uchun bajariladigan ish mazmunini belgilashda yordam beradi. Nutqni grammatik jihatdan shakllantirish ishlari ikkinchi kichik guruhdan boshlanadi. Ushbu guruhda ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi’ 1 ning ‘Nutq ‘O’stirish" bo’liniida nutqni grammatik jihatdan shakllantirish bo’yicha quyidagi ish vazifalari va mazmuni belgilab berilgan. Otlarni kelishik qo’shimchalari bilan to’g’ri turlashga, fe’llarni shaxs-son va zamon qo’shimchalari bilan to’g’ri tuslashga o’rgatish. Buyumlarni va narsa- hodisalarning nomlarini birlik va ko’plikda ifodalashga o’rgatish, nutqning sintaktik tomonini shakllantirish va takomillashtirish. Bolalarga voqeaning sodir bo’lgan vaqtini, joyini ifodalaydigan so’zlarni, sodda va qo’shma gaplarning tuzilishini o’zlashtirib olishlarida yordam berish, ularni uyushiq bo’lakli gaplar tuzishga o’rgatish. KATTA VA MAKTABGA TAYYORLOV GURUHIDA NUTQNI GRAMMATIK JIHATDAN SHAKLLANTIRISH Birinchi yarim yillik. Bolalar nutqini grammatik jihatdan shakllantirishni davom ettirish. Bolalarda o’z nutqi va boshqalar nutqiga nisbatan tanqidiy munosabatni tarbiyalash, ularda to’g’ri jumla tuzish malakalarini mustahkamlash. Ot, sifat, fe’llarning murakkab grammatik shakllaridan foydalanishni mashq qildirish. Ayrim jonivorlarning, narsalarning, uy-ro’zg’or buyumlarining, turli kasb

egalarining nomlarini aniq aytishga o’rgatish. Bolalar nutqida uyushiq bo’lakli, yoyiq va qo’shma gaplarning turli xillaridan (bog’langan qo’shma gap, ergashgan qo’shma gap) foydalanish malakasini mustahkamlash. Masalan: Lola keldi va biz o’ynadik. Yomg’ir yog’di, shuning uchun biz ekskursiyaga bora olmadik. Bunda ko’makchi va bog’lovchi so’zlardan foydalanishga o’rgatish. Bolalarni ravishdan foydalanishga o’rgatish (tez yurdi, sekin gapirdi) so’z yasash malakalarini mustahkamlash (o ‘qit — о ‘qituvchi, baliq — baliqchi va boshqalar). Bir fikrni turli so’zlardan foydalanib bayon qilishga o’rgatish: Ra ho kasal. Ra’no betob. Ra honing boshi og’riyapti. Ra honing tobiyo’q. Bolalarni bir fikrni turli usulda ifodalashga o’rgatish. Masalan: Biz sayohatga bormaymiz, chunki yomg’ir yog’a boshladi. Yomg’ir yog’a boshlagani uchun , biz sayohatga bormadik. Bolalar nutqini grammatik jihatdan shakllantirishning eng qulay va samarali usuli, bu— og’zaki mashq va o’yinlardan foydalanish. Masalan: ‘Ayt-chi, qanday?" og’zaki o’yini; ‘Qor qanday? — Oppoq, muzday, sovuq, mayda; Gul qanday? — Chiroyli, qizil, xushbo’y" va h. k. Ikkinchi yarim yillikda sodda va qo’shma gaplar tuzishga (av- val naniuna asosida, keyin mustaqil), so’z turkumlaridan foydalanishga o’rgatish. Bolalarda sonni otga ( beshta nok, ettita olnui), sifatni otga (chiroyli ko’ylak, qizil olma), sifatni fe’lga ( yoqimli kuyladi, chiroyli yozdi ) bog’lab, so’z birikmalari hosil qilish, hayvonlarning bolalari nomini bildiruvchi otlarni ko’plikda (toychoqlar, qo’zi- choqlar, buzoqchalar) to’g’ri ishlatish malakalarini takomillash- tirish. Bolalarni turli usullar bilan yangi so’zlar yasashga (gul— guidon, gulzor, gulchi, gulli; suv—suvli, suvchi va boshqalar), nutqda sifatdoshlardan (o’ynayotgan bola) foydalanishga o’rgatish. 2. Bolalar nutqida uchraydigan morfologik va sintaktik xatolar va ularning sabablari Bolalar nutqning grammatik tuzilishini oila a’zolarining, bog’chada tarbiyachining, atrofini qurshab olgan kattalarning nutqlariga taqlid qilish orqali mustaqil ravishda o’zlashtiradilar. Uch yoshli bola o’z nutqida kelishik, shaxs-son va boshqa grammatik kategoriyalardan foydalanib, sodda va murakkab 138

jumlalar tuzadi. Jismlarning fazoviy munosabatlarini, ba’zi bir ravishlarni bilib ishlatadigan bo’ladi, ish-harakatning nomini bildiruvchi fe’llami ham to’g’ri ishlata boshlaydi. Bu yoshda bolaning lug’ati juda tez o’sa boradi, nutqidagi so’zlar soni 1300 — 1500 taga yetadi, endi uning nutqi juda tez rivojlanadi, niazmunan boyiydi, lug’ati kengayadi, nutqi grammatik jihatdan shakllanadi. Ular so’z turkumlaridan otlarni tez o’zlashtiradilar, chunki bolalar narsalarning nomlarini (otlarini) o’z nutqlarida ko’proq ishlatadilar, ular so’z boyligining asosiy qismi otlardan iborat bo’ladi. Biroq bu yoshda nutqning grammatik shakllarini egal- lashda bir qancha qiyinchiliklarga duch keladilar, ya’ni ular nutqida quyidagi grammatik xatolar uchraydi: 1. Kelishik qo’shimchalarini buzib aytadilar, so’zlarni turlashda qiynaladilar. 2. Sonlarni noto’g’ri ishlatadilar. 3. Fe’l shakllarini ishlatishda qiynaladilar, fe’l zamonlarini (hozirgi, o’tgan va kelasi zamonni) darhol to’g’ri o’zlashtira olmaydilar, ularda o’tgan va kelasi zamon tushunchalari liali shakllanmagan bo’ladi. Shuning uchun o’z nutqlarida fe’llarning zamon qo’shimchalarini almashtirib yuboradilar. 4. Old qo’shimcha va old ko’makchini bir-biriga aralashtirib yuboradilar. 5 — 6 yoshli bolalar nutqi grammatik jihatdan ancha to’g’ri shakllangan bo’ladi. Ular otlarni birlik va ko’plikda, turli kelishiklarda to’g’ri ishlata oladigan bo’ladilar. Katta guruh bola- larida boshqalar nutqidagi kamchiliklarni payqash ham yuzaga keladi. Shuning uchun ular o’zlaridan kichik bolalar nutqlarida grammatik xatolarga yo’l qo’yganlarida, ularning kamchiliklarini tuzatadilar. O’rta va katta guruh bolalari fe’llarning tuslanishi va fe’l zamonlarini amaliy tarzda o’zlashtirib oladilar. Biroq bu yoshdagi bola nutqida grammatik xatolar sezilarli darajada ortib boradi. Buning sababi shundaki, bola yangi so’zlarni o’zlashtirish jarayonida uni yangi grammatik shaklda eslab qololmaydi, yoyiq gapdan foydalangan vaqtda uning mazmuni va shaklini tekshirib ulgura olmaydi. 5 — 6 yoshli bolalar 12 — 15 ta so’zdan iborat jumlalar tuza oladilar, biroq ular nutqidagi sintaktik xatolarning miqdori, kichik guruhdagi bolalar nutqidagi

xatolarga qaraganda ancha ko’p bo’ladi. Buning sababi shundaki, bola fikrni bayon etish jarayonida bir vaqtning o’zida uning ham shakli, ham mazmuniga e’tibor bera olmaydi. Bolalar nutqidagi morfologik va sintaktik xatolar bir vaqtda yuzaga keladi. Biroq sintaktik xatolar morfologik xatolarga qaraganda uzoq saqlanadi, hatto bu kamchilik bolani maktabga o’tish davrigacha davom etadi. Bola nutqidagi shu xususiyatlarni hisobga olib, quyidagi vazifalarni amalga oshirishni belgilab qo’yish mumkin: gapning to’g’ri tuzilishini nazorat qilish; ikkinchi darajali va uyushiq bo’lakli gaplami tuzishga va undan o’z nutqlarida foydalanishga yordam berish. Yuqorida bayon etilgan bog’cha yoshidagi bolalar nutqidagi grammatik xatolarning sabablarini quyidagilardan ko’rsatish mumkin: I) bolalar ona tilining morfologik qurilishini hali yaxshi o’zlashtirmaganliklaridan; 2) tarbiyachilar va kattalarning noto’g’ri nutqlari ta’sirida; 3) pedagogik ishlarni to’g’ri yo’lga qo’yilmaganligidan, ya’ni kattalar bola nutqidagi xatolarga e’tibor bermay, xatolarni o’z vaqtida tuzatmasliklaridan; 4) mahalliy (sheva) so’zlarning ta’sirida. Tarbiyachi har bir mashg’ulotda, mashg’ulotdan tashqari vaqtlarda o’z guruhidagi bolalarning nutqini ta’lim-tarbiya jarayonida o’rganishi, nutqiy xatolarni to’g’rilab borishi shart. Bir guruhdagi bolalar nutqini o’rganish natijalari asosida shunday xulosa qilindiki, bolalar nutqidagi grammatik xatolar har xil bo’lishi mumkin ekan. Bu quyidagi sabablarga bog’liqligi aniqlandi: 1. Bolaning umumiy ruhiy-fiziologik rivojlanish qonu- niyatlariga, ya’ni bola nutqidagi grammatik xatolar uning jismoniy holatiga, diqqatining, tafakkurining rivojlanganlik darajasiga. 2. Bolaning o’zlashtirish darajasi va lug’atiga, nutq apparati va eshitish a’zosining holatiga. 3. Bolalar nutqidagi grammatik xatolarni tuzatish yo’llari Grammatik jihatdan to’g’ri nutqni shakllantirishning asosiy vositalaridan biri bu — maxsus tashkil etiladigan mashg’ulotlar hisoblanadi. Tarbiyachi har bir

mashg’ulot turida bolalar nutqidagi grammatik xatolarni tuzatishi kerak. Biroq maxsus tashkil etiladigan mashg’ulotlarda bola nutqidagi u yoki bu salbiy jihatlarni ogohlantirish bo’yicha ish olib boriladi, bola nutqida paydo bo’lgan grammatik xatolarni tez va maqsadga muvofiq tarzda bartaraf etish uchun maxsus usul va uslubiyotlardan foydalaniladi. Bola nutqidagi grammatik xatolarni bartaraf etish bo’yicha tashkil etiladigan maxsus mashg’ulotlar oyda bir marta, qolgan vaqtlarda esa nutq o’stirish mashg’ulotining qo’shimcha qismi sifatida rejalashtiriladi. Maxsus tashkil etiladigan mashg’ulotlarda bolaning diqqati faqat kerakli grammatik shakllarga jalb qilinadi. So’z, uning shakl jihatdan o’zgarishi, so’z birikmasi yoki gaplar ular aqliy faoliyatining mazmuni bo’lib qoladi. Bunday mashg’ulotlarni izchillik va ketma-ketlik bilan olib borish natija- sida bolalar qanday gapirish kerakligini anglaydilar, savodli, chiroyli gapirishga harakat qiladilar. Qulay ishchanlik aihida tashkil etiladigan mashg’ulotlar bola diqqatini chalg’ib ketishining oldini oladi, ular tarbiyachining tushuntirishlarini, ko’rsat- malarini diqqat bilan tinglaydilar, o’rtoqlarining nutqini kuzata- dilar. Mashg’ulotda nutq namunasini oladilar va o’z nutqlarida undan foydalanadilar. Ko’pgina bolalar o’z o’rtoqlarining xato- larini tuzatishda tarbiyachining eng yaqin yordamchisiga aylanib qoiadilar. Bolalar nutqidagi grammatik xatolarni ogohlantirish, tuzatish maqsadida tashkil etiladigan maxsus mashg’ulotlarga rahbarlik qilishda quyidagi umumiy uslubiy (metodik) ko’rsatmalarga arnal qilish kerak: 1. Malum bir guruhda tashkil etiladigan mashg’ulot mazmunini uzoq muddatga mo’ljallab tanlash kerak. Mashg’ulot uchun bolalarning o’zlashtirishlari, ishlatilishi qiyin bo’lgan grammatik kategoriyalarnigina tanlash kerak. Bolalarning o’zlari oson o’zlashtirgan bironta grammatik formani (shaklni) qayta o’rgatish maqsadga muvofiq emas. Tarbiyachi yilning boshida bolalar qanday grammatik shakllarni qo’llashda qiynalishlarini, xatoga yo’l qo’yishlarini aniqlab olishi kerak. Buning uchun bola nutqini kuzatadi, alohida bolalar uchun suratli kartochkalar yordamida savol-topshiriqlar beradi. Ba’zida hamma bolalar nutqining holatini tekshiruvchi mashg’ulotdan foydalanish mumkin. Bunday mashg’ulotda bolalar

tomonidan ishlatiladigan bir nechta grammatik shakllarning to’g’riligini tekshirish mumkin. Katta va maktabga tayyorlov guruhida bolalar nutqidagi grammatik shakllarni qanday ishlatishlarini tekshirish uchun quyidagi topshiriqlarni taklif etish kerak: 1. О . I. Soiovyovaning ‘To’g’ri gapir" alboniidagi suratlarni ko’rib chiqish va ‘Bu kim? Ular qancha?" (jo’jalar, tulkilar, qo’ziqoriniar) degan savollarga javob berish. 2. Suratlar bilan ‘Nima yo’qoldi" o’yinini o’ynash. 3. Suratlar (rasmtar) bilan ‘Gapni oxiriga yetkaz’’ mashqini bajarish: Javonda palto... (osilgan); Ilmoqda ko’p... (sochiqlar ositgan). 4. ‘Gapni tugalla" so’zli mashqini o’ynash: Lenta uzun, chilvir esa undan... (uzunroq); Pecheniy shirin, asal esa undan ...(shirinroq); Bir qiz kuylashni xohlaydi, hamma qizlar kuy- lashni ....(xohlashadi). 5. Suratlarni ko’rib chiqish va savollarga javob berish: Qizcha nima chalyapti? (dutor); Ona qozonda nima pishiryapti? (ovqat); Bu bolalar nima qilishyapti? (yugurishyapti) Bu bola-chi? (yuguryapti). 6. Ayiqcha o’yinchog’i bilan ‘Topshiriq ber" o’yinini o’ynash: Ayiqchadan choyshabni yig’ishtirishni so’ra (Ayiqvoy, choy- shabni yig’ishtirgin.) Ayiq nima qilyapti? (Yig’ishtiryapti.) Ayiq nima qildi? (Yig’ishtirdi.) Ayiqqa yotishni aytaniiz. (Ayiqvoy, yot!) Ayiqdan egilishini so’raymiz. (Ayiqvoy, pastroq, yana pastroq egilgin!) Ayiq nima qilyapti? (Egilyapti) va hokazolar. Tekshirish mashg’ulotlari 10 — 20 daqiqa davom etadi. Bunday mash- g’ulotlarni yil davomida bir necha marta o’tkazish mumkin. Har bir tekshirishga bag’ishlangan mashg’ulot uchun tanlangan mavzu har xil bo’lishi kerak. Agar aniqlangan xatolar xususiy (individual) xarakterga ega bo’lsa, tarbiyachi uning sabablarini aniqiaydi, bola nutqidagi xatolarni to’g’rilashga ota-onalarni jalb qiladi, uning har kungi nutqini kuzatib (nazorat qilib) boradi. To’g’ri nutq namunasiga diqqatini jalb qiladi. Agar ko’pchilik bolalar nutqida grammatik xatolar aniqlansa, u vaqtda xatolarni tuzatish uchun maxsus mashg’ulotlar tashkil etiladi.

Mashg’ulot uchun dastur materiallarini tanlash. Mashg’ulot uchun faqat birgina vazifa tanlanadi. Masalan, fc’lning 3 shaxs ko’plik shaklini mustahkamlash uchun xohlamoq so’zini to’g’ri grammatik shaklda ishlatishga o’rgatish; otlarni kelishiklarda to’g’ri turlashga o’rgatish va hokazolar. Mashg’ulotda materialni takrorlash. Bolalar grammatik shakllarni doimo to’g’ri ishlatishlari uchun dinamik stercotipni hosil qildirish kerak. Buning uchun eshitgan so’zini kerakli grammatik shaklda ko’p marta takrorlash zarur. Takrorlash esdan chiqarganlarini esga tushirish maqsadida emas, balki esdan chiqarishning oldini olish uchun zarurdir, chunki esdan chiqarganni qayta tiklash uchun juda ko’p vaqt sarf etiladi. Grammatik jihatdan to’g’ri shakllangan nutq malakasini hosil qilishning sharti—bu takrorlashdir. Biror mavzu mazmunini to bola nutqidagi grammatik xato turi bartaraf etilmaguncha takrorlash zarur. 2 — 3 ta grammatik shakl ustida ishlash bo’yicha mashg’ulot bir oy davom etishi mumkin, grammatikaning turli shakllari bo’yicha o’tkaziladigan mashg’ulotlar esa navbatlash- tiriladi. Ba’zida otlarning ko’plik shaklini o’rgatish uchun uchta mashg’ulot rejalashtirilib, shu uchta mashg’uiotda bitta 140 nomdagi ‘Nima yo’q" o’yinini o’tkazish mumkin. Mashg’ulotning xarakteri. Grammatik jihatdan to’g’ri nutqni shakllantirish bo’yicha mashg’ulotlar ko’rgazmali materiallar yoki ko’rgazmasiz o’tkaziladigan ta’limiy o’yin xarakteriga ega. Mashg’uiotda foydalaniladigan ko’rgazmali materiallar: tabiiy buyumlar (predmetlar), sabzavotlar, mevalar, kiyim-kechaklar, o’yinchoqlar, ularning suratlari. Mashg’ulot erkin, jonli o’tka- zilishi kerak, tarbiyachi tushuntirish vaqtida grammatik atamalarni ishlatmasligi lozim. Kichik guruhlardagi mashg’ulot jarayonida va takrorlashda o’yin personajlaridan foydalanish mumkin. Grammatik jihatdan to’g’ri nutqni shakllantirish bo’yicha mashg’ulotlar uzoq davom etmasligi talab etiladi, chunki o’rganiladigan material ancha murakkabdir. O’yin va mashqlar 5 — 1 0 daqiqa davom etishi va mashg’ulotning bir qismi sifatida rcjalashtiri 1 ishi kerak. Bunday mashg’ulotlarda o’rgatish usullari quyidagilar: namuna, tushuntirish, takrorlash; tarbiyachi yordamchi usul sifatida nutqi to’g’ri bolani misol qilib ko’rsatishdan foydalanishi

mumkin. Agar bola nutqidagi xato mustahkam o’mashgan bo’Isa va bola to’g’ri nutqni o’zlashtirolmasa, bog’langan nutqni ishlatib, so’ng takrorlash fovdalidir. To’g’ri nutq ustida ishlashda taqqoslash usuli asosiy o’rin cgallaydi (sifat yasovchi qo’shimchalar, ot yasovchi qo’shimchalar va hokazolar). Shuningdek, tuzatish va aytib turish usulidan keng foydalaniladi. Morfologiya bo’yicha o’yin va mashqlar. Har bir guruh uchun dastur mazmuniga mos ta’limiy o’yinlar, mashqlar tanlanadi. Bolalarni otlarni ko’plikda to’g’ri ishlatishga o’rgatish uchun barcha guruhlarda ‘Nima (kim) yo’q?" ta’limiy (didaktik) o’yinidan foydalanish mumkin. Bu o’yin uchun bir necha guruh buyumlar (predmetlar) tanlanadi. Har bir guruhdagi bir xil nomdagi buyumlar soni bittadan ko’p bo’lishi kerak, masalan: ikkita o’rdakcha, ikkita bayroqcha, ikkita koptok va hokazolar. Bu o’yindan asosiy maqsad bolalarni so’zlarni to’g’ri grammatik shaklda ishlatishga o’rgatishdan iboratdir. Shuning uchun tanlan- gan buyumlarning soni uncha ko’p bo’lmasligi kerak. aks holda bolalar diqqati so’zlarni to’g’ri islilatishga qaratilmay, balki buyumlarning nomini esda saqlashga qaratiladi. Shuning uchun kichik guruhlarda o’yin uchun 2 — 3 guruh buyumlar, katta guruhlarda esa 3 — 4 guruh buyumlar olinadi. Buyumlar (yoki suratlar) bitta o’yin jarayonida bolalar oldiga turli holatlarda qo’yilib, I — 2 marta ularning o’mi almashtiriladi. Kichik guruhda quyidagi predmetlarni tanlash mumkin: koptoklar, bayroqlar, qo’ziqorinlar, piramidafar; noklar, olmalar, pomidorlar va hokazo. Katta guruhlar uchun murakkabroq so’zlar (predmetlar) tanlanadi: etiklar, botinkalar, maxsilar, shippaklar. O’yin uchun oldindan to’siq tayyorlanadi va uning orqasida turib buyumlar o’rni almashtiriladi. O’yinning birinchi qismida bolalar tarbiyachi bilan birgalikda o’yin uchun tayyorlab qo’yilgan buyumlarni ko’rib chiqib, ularning nomlarini aniqlashtiradilar, o’yin qoidasi bilan tanishadilar (xontaxta yoki stol ustida turgan narsalarni eslab qolish, nima yo’qligini topish). Tarbiyachining o’zi to’g’ri javob namunasini beradi. Agar bolalar otlarni ko’plikda ishlatishda qiynalsalar, bu o’yinni takrorlash mumkin. Kichik guruhda sonlarni to’g’ri islilatishga o’rgatish uchun ‘Do’kon" o’yini o’tkaziladi. Bolalar do’kondan

narsa sotib olayotganda ularning sonini: bitta olma, ko’p qovunlar va hokazo aytishga o’rgatiladi. Kichik guruhda otlarni birlikda va ko’plikda to’g’ri islilatishga o’rgatish uchun ‘Kimning dumi?", ‘Buyumni egasiga qaytar", ‘Daraxtning nomini bargiga qarab top" va boshqa ta’limiy o’yinlar o’tkaziladi. Shuningdek, ‘ K i m kinmi quvib o’tdi?", ‘Chelakda nima bor?“, ‘Suratlarni terib qo’y" kabi ta’limiy mashqlar tashkil etiladi. Nutqning sintaktik tomoni ustida ishlashda ‘Gap tuz" ta’limiy mashqi uchun hayvonlarni, nieva va sabzavotlarni, qushiarni tasvirlovchi suratlar tarqatib chiqiladi. Mashqning boshida ‘Suratda nima tasvirlangan?" degan savolga javob beradilar. So’ngra tarbiyachi gapning birinchi so’zini aytadi: ‘O’rmonda ... (hayvonlar yashaydi)". Qo’llarida hayvonlar surati bor bolalar gapni davom ettiradilar. Kichik guruhda fe’l shakllarini to’g’ri ishlatishni nutqda mus- tahkanilash maqsadida qo’g’irchoqlar bilan o’yin mashqlari o’tkaziladi. Bola tarbiyachining savol namunasi bo’yicha rnehmon qo’g’irchoqlarga murojaat qiladi: ‘Barno va Nasiba, sizlar raqsga tushishni xohlaysizlarmi? Sizlar o’qishni xohlaysizlarmi? Sizlar bizning she’rlarimizni eshitishni xohlaysizlarmi?" va hokazolar. O’rta guruhda bolalarning nutqini grammatik tomondan to’g’ri shakllantirishga yordam beruvchi bir qancha ta’limiy o’yin va mashqlar rejalashtiriladi. Otlarda kelishik, ko’plik qo’shim- chalarini qo’llashga o’rgatish uchun: ‘Qizcha nima boqyapti?" (tovuq—tovuqlarni, g’oz—g’ozlarni, o’rdak— o’rdaklarni, jo’ja— jo’jalarni va hokazolar), ‘Nima yo’q?“ o’yinlaridan foydalaniladi. Oldida, yonida, ustida, o’rtasida (ora Iig’ida), tagida so’zlari bilan tanishtirish uchun ‘Nima o’zgardi?" o’yini tashkil etiladi. Bu o’yinda tarbiyachi bolalardan ‘Ilgari buyum qayerda edi, endi u qayerda?" deb so’raydi. Bolalardan ushbu savolga to’liq javob berish talab etiladi: ‘Koptok kursi yonida edi, endi u stol tagida turibdi". Umumlashtiruvchi so’zlarni ishlatishga o’rgatish uchun ‘Gap tuz" ta’limiy mashqi o’tkaziladi. Bu o’yin kichik guruhda o’tkaziladigan xuddi shu o’yindan

mazmunan murakkabligi bilan farq qiladi. Masalan: -Bog’da turli mevalar: olma, o’rik, nok, shaftoli pishdi. Hayvonot bog’ida yovvoyi hayvonlar: tulki, ayiq, bo’ri bor. O’rta guruh bolalariga qarama-qarshi ma’noli so’zlar (antonimlar) ishtirokida murakkab gaplar tuzish taklif etiladi. Masalan: Qishda kunlar sovuq, yozda esa issiq bo’ladi. Ushbu guruhda o’tkaziladigan ‘Do’kon" ta’limiy o’yiniga qo’shimcha qoidalar kiritiladi: do’konga bitta ‘xaridor" emas, bir vaqtda ikkita ‘xaridor" keladi. Ular sotuvchiga to’g’ri murojaat qilishlari kerak: ‘Biz xarid qilishni xohlaymiz". Sotuvchi rolini ijro etayotgan bola xaridorlarga: ‘Sizlar nima xarid qilmoq- chisizlar?" deb murojaat etadi. Buymq fe’lini to’g’ri ishlatishga o’rgatish uchun ‘Ayiq, bajar!" degan ta’limiy o’yin ishlab chiqilgan. Bolalar oldiga ayiq mehmonga keladi. Tarbiyachi shunday deydi: ‘Bu ayiq oddiy ayiq emas, u iltimoslarni bajara oladi, faqat undan to’g’ri so’rash kerak. Hozir ayiqdan yotishini so’raymiz: ‘Ayiq, yot!" Tarbiyachi o’yin harakatlarini bajarib ko’rsatadi, ayiqni karavotga yotqizadi. ‘Aqlli ayiq!" (uni turg’izadi). Yana bir marta yotishini so’raymiz. Kim iltimos qilmoqchi? Agar bola xato qilsa, ayiq yotmay, tik turaveradi, iltimosni bajarniaydi. Bunday holda tarbiyachi bolalarga savol bilan murojaat qiladi: ‘Siz nima deb o’ylaysiz, nima uchun ayiq yotmasdan, tik turibdi, balki u sizning iltimosingizni eshitmayotgandir? Yoki siz undan noto’g’ri iltimos qilgandirsiz? Yana bir marta eshitinglar, Nasiba ayiqdan qanday iltimos qiladi? Ayiqdan to’g’ri iltimos qilsangiz, u sizning iltimosingizni bajaradi va yotadi". Bu o’rinda turli fe’i shakllarini to’g’ri ishlatish bo’yicha mashq qilish mumkin: chiz, цоУ , qidir va hokazolar. Katta va maktabga tayyorlov guruhida otlarni sonlar bilan moslashtirishga o’rgatish uchun ‘Uch chizg’ich" ta’limiy o’yini ( О . I. Solovyovaning ‘ Говорим правильно " albomi); ‘Rasmlar", ‘Kim suratini ko’rsatadi?", ‘Loto" va boshqa o’yinlar o’ynaladi. Ushbu gunihlarda jismlarning fazodagi o’mini idrok qilish ni shakllantirish maqsadida ‘Gap tuz", ‘Nima o’zgardi?" ta’limiy o’yinlari o’tkaziladi.

Bolalarni bog’langan qo’shma gaplar qurilishi bilan tanishtirish maqsadida quyidagi savollar tanlanadi va shu asosda gap tuzishga o’rgatiladi: — Nima uchun g’ildirak yumalaydi? — Chunki u dumaloq. — Nima uchun kapalak uchadi? —Chunki uning qanotlari bor. Mashg’ulot oxirida bolalardan gapni to’liq aytish talab etiladi. — Nima uchun kishilar soyabon olib yurishadi? — Kishilar yomg’ir yog’ganda ho’l bo’lmaslik uchun soyabon (zont) olib yurishadi. — Nima uchun qushlar uchib kctishadi? — Qishda don-dun topish qiyin bo’lganligi uchun qushlar issiq o’lkalarga (tomonlarga) uchib kctishadi. Shuningdek, katta va maktabga tayyorlov guruhlarida ergashgan qo’shma gaplar tuzishga o’rgatish maqsadida ‘Xatosi qayerda?" ta’limiy mashqi uvushtiriladi. Bu mashqda tarbiyachi ikkita ergashgan qo’shma gap aytadi: birinchi gap mazmunan to’g’ri tuzilib, ikkinchi gap esa aksincha, mazmuni buzilib beriladi. Bolalar qaysi gap to’g’ri tuzilganligini o’ylab, so’ng javob beradilar. Masalan: — Qarg’alar uchib kelishdi, chunki bahor fasli boshlandi. — Bahor fasli boshlandi, chunki qaldirg’ochlar uchib kelishdi. Bolalarni murakkab gap tuzishga o’rgatishda ‘Telefon" o’yini katta yordam beradi. Bu o’yin qoidasiga asosan, har bir boladan murakkab gap tuzish talab etiladi. Bu o’yin ancha murakkab bo’lib, hamma bolalar ham gap tuzish uchun kerakli so’zlarni darrov tanlay olmaydilar. Biz quyida ayrim ta’limiy o’yinlarning ishlanmasini misol tariqasida keltiramiz. 0’yin nomi: ‘Surat bo’yicha gap tuz". O’yinning maqsadi. Bolalarda nutqning grammatik qurilishini. tafakkurni rivojlantirish. Predmetlar, narsa-buyumlar va hodisalar o’rtasidagi mavjud bog’lanishlarni aniqlashga, ularni o’z nutqlarini grammatik shakllar yordamida ifodalashga o’rgatish.

O’yinning materiali. Kishilar, hayvonlar, tabiat hodisalari va boshqalarni aks ettiruvchi predmetli suratlar. 0’yinnning borishi. Tarbiyachi bolalarga bir qancha suratlarni ko’rsatadi. Bolalar 10 ga yaqin ko’rsatilgan suratlardan kamida ikkita-uchtasidan foydalanib, oddiy va murakkab gaplar tuzishlari lozim. Masalan, tarbiyachi o’t, kurtak chiqarayotgan daraxt, bog’, barg, qushlar ini, bolalar, qaldirg’och, buta, quyosh va hokazolarning tasviri tushirilgan suratlarni tanlaydi. Bolalar shu suratlar asosida gap tuza boshlaydilar: ‘Daraxt kurtaklaridan yosh barglar chiqa boshladi, chunki ularni quyosh isitdi"; ‘Quyosh nurlaridan maysalar usti yaltiraydi"; ‘Bahorda qaldirg’och in qurdi", ‘Bahor keldi, daraxtlar kurtak chiqarib, barg yoza boshladi", ‘Bahor keldi, kunlar isidi, daraxtlar gulladi". So’ngra tarbiyachi faol qatnashgan bolalarni rag’batlantiradi. O’yinning nomi: ‘Kim bilsa, davomini aytsin." O’yinning maqsadi. Bolalarni oddiy yoyiq gaplar tuzishga o’rgatish, to’g’ri so’z tanlash ustida mashq qilish. O’yinning borishi. Tarbiyachi bolalardan birontasiga istagan bir so’zni aytishni taklif etadi. Uning yonida o’tirgan bola esa o’rtog’i aytgan so’z ma’nosiga mos shunday so’z tanlashi kerakki, undan gap hosil bo’lsin, shu tariqa uchinchi, to’rtinchi, be- shinchi bola hosil bo’lgan gapni kengaytiruvchi so’zlarni aytadi. Shu tariqa bir-biriga bog’langan, ma’lutn bir mazmunga ega bo’lgan gap tuzdiriladi. Masalan: birinchi bola ,,fong“ so’zini aytadi, ikkinchisi ‘otdi" so’zini aytib, gap hosil qiladi — ‘Tong otdi"; uchinchisi ‘Tong otdi, quyosh chiqdi", to’rtinchisi ‘Tong otdi, quyosh chiqdi va nur sochdi", beshinchisi ‘Tong otdi, quyosh nurini sochdi, hamma uyg’ondi". So’ngra bolalar tomonidan aytilgan boshqa so’zlar yordamida gaplar tuzdiriladi. O’yinda faol qatnashgan bolalar tarbiyachi tomonidan rag’- batlantiriladi. O’yinning nomi: ‘Gapni to’ldir". O’yinning maqsadi. Bolalarni ergashgan qo’shma gaplar tuzishga o’rgatish ustida mashq qildirish.

O’yinning borishi. Tarbiyachi gapning bosh qismini aytadi, bolalar esa uni to’ldirib, ergashgan qo’shma gap tuzadilar. Tarbiyachi grammatik materialni oldindan tanlavdi, masalan: ‘Biz gullarga suv quyamiz, chunki...(ularning o’sishi uchun namlik kerak)’’. 4. Bolalarning kundalik nutqidagi grammatik xatolarni tuzatish uslubiyoti Bolalar nutqini grammatik jihatdan shakllantirish doimiy, uzluksiz jarayondir. Bolalar nutqining holatini faqat mash- g’ulotlardagina kuzatib bormasdan, balki ularning kundalik hayot jarayonida ham kuzatib borish kerak. O’z vaqtida tuzatilmagan grammatik xato bola nutqida mustahkamlanib, uni tinglayotgan boshqa bolalar nutqida ham grammatik xatoiarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Maxsus mashg’ulotdan tashqari ish bolalar nutqidagi grammatik xatolarni bartaraf etishga qaratilishi kerak. Bola nutqidagi xatolarni do’stona, xushmuomalalik bilan tuzatish kerak. Hech vaqt bola nutqidagi xatoni takrorlash yaramaydi, yaxshisi grammatik shakli to’g’ri bo’lgan so’zni. gapni oddiy matematik tasavvurlarni rivojlantirish mash- g’ulotlarida, ta’limiy o’yinlarda takrorlash joizdir, tarbiyachi barcha mashg’ulotlarda bola nutqini kuzatib borishi va grammatik xatolarini tuzatishi shart, ayniqsa, oddiy matematik tasavvurlarni rivojlantirish mashg’uloti bolalardan aniq nutqni talab etadi. Bolalar bu mashg’ulotda predmetlarni (narsa-buyumlarni) sanaydilar va harakatlarini so’z bilan ifodalaydilar. Shuning uchun tarbiyachi bolalarning sonlarni to’g’ri o’zlashtirishlarini kuzatib borishi kerak. Masalan, beshta sabziga ikkita sabzini qo’shamiz va hokazo. Bola nutqidagi grammatik xatolarni mashg’ulot jarayonida etarli ovoz tonida, boshqa bolalarga eshitarli qilib to’g’rilash kerak. Ba’zi hollarda aytib turishdan, ayniqsa, katta guruhda qayd qilishdan: ‘Sen yana noto’g’ri aytding!"; esga tushiruvchi savoldan: ‘Sen ‘termometr" so’zini qanday aytishni esdan chiqaribsan yoki imo-ishoradan foydalanadi.

Takrorlash uchun savollar 1. Nutqni grammatik tomondan shakllantirishning vazifalari va mazmuni nimalardan iborat? 2. Bolalar nutqini grammatik jihatdan shakllantirishda tarbiyachi oldida qanday vazifalar turadi? 3. Bolalar nutqida uchraydigan morfologik va sintaktik xatolar va ularning sabablari nima? 4. Tarbiyachi bolalar nutqidagi grammatik xatolarni ogohlanti- rish, tuzatish maqsadida tashkil etiladigan maxsus mashg’ulot - larda qanday umumiy uslubiy ko’rsatmalarga amal qiladi? 5. Grammatik to’g’ri nutqni shakllantirish mashg’ulotlarida qanday o’rgatish usullaridan foydalaniladi? 6. Turli yosh guruhlarida bolalar nutqidagi grammatik xatolarni tuzatishda qanday ta’limiy o’yin va mashqlar o’tkaziladi? 7. Bolalarning kundalik nutqidagi grammatik xatolarni tuzatish- ning qanday usullarini bilasiz?

Adabiyotlar: 1. Asqarova М., Abdultayev К , Omilxonova M. O’zbek tili darsligi (7- sinf)- Т., ,,0’qituvchi", 1974- y. 2. Гербова В.В. Занятия по развитию речи и старшей группе десткого сада М., ‘Просвещение", 1984 г. 3. Гербова В.В. Занятия по развитию речи с детьми 4—6 лет. М., ‘Просвещение", 1987 г. 4. Jahongirov G’. O’zbek bolalar folklori. Т., ‘O’qituvchi", 1975- у. 5. Ma’rufov A. Paronimlar lug’ati. Т ., ‘O’qituvchi", 1974- y. 6. Panina LA. Yaslida olib boriladigan ishlarni planlashtirish va hisobga olish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- v. 7. Razbayeva E. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni himoya qilib berishga o’rgatish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- y. 8. Razbayeva E . Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan suhbat o’tkazish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- y. 9. Тпхеева E.И. Развитие речи детей. М., ‘Просвещение", 1981 г. 10. Usmonova 0’. Talaffuz madaniyati. Т ., ‘Fan", 1976- у .

O'xshashlar

Maktabgacha tarbiya tizimida ona tili

Afaziyada nutqni tiklash metodikasi

Bolalarni bog’lanishli nutqqa o’rgatish uslubiyoti

Bolalar nutqining tovush madaniyatini tarbiyalash uslubiyoti

O‘qitishning bosqichlari dastlabki so‘z shakllari