Afaziyada nutqni tiklash metodikasi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Afaziyada nutqni tiklash metodikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.5419921875 KB

Ko'chirib olish

Afaziyada nutqni tiklash metodikasi Reja: 1. Afferent motor afaziyani bartaraf etishda korreksion-pedagogik ishlar 2. O‘qish va yozishni tiklash 3. Tushunishni tiklash 4. Hikoya qilish qobiliyatini tiklash

Afferent motor afaziyani bartaraf etishda korreksion-pedagogik Afferent motor afaziya afaziyaning ogir shakllaridan hisoblanib, 3-5 yillar davomida muntazam olib borilgan logopedik ishlar orqaligina ijobiy natijalarga erishish mumkin. Afiziyaning bu shaklida nafaqat chuqur artikulyator buzilishlar kuzatilibgina qolmay, balki agrafiya, turli darajadagi og‘irlikda aleksiya, impressiv agramatizmlar ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Korreksion-pedagogik mashg‘ulotlarning maqsadi so‘zlashning artikulyatsion kinestetik bazasini tiklash, agrafiyani bartaraf etish, keng ko‘lamdagi og‘zaki va yozma bayon qilishning ko‘nikmalarini vujudga keltirishdir. Korreksion- pedagogik mashg‘ulotlarning asosiy vazifasi - kinestetik gnozis va praksisni bartaraf etishdir. Logopedik ishning aniq vazifalari va usullarini logoped nutq buzilishining og‘irlik darajasiga qarab aniqlaydi. Yaqqol ko‘zga tashlanadigan afferent motor afaziyaning bartaraf etishning boshlang‘ich davrida korreksion pedagogik ishlar quyidagi reja bo‘yicha olib borildi: 1. Nutqning talaffuz tomonini tiklash; 2. Nutqning tushunishdagi buzilishini bartaraf etish; 3. O‘qish va yozuvning analitik elementini tiklash. Kasallikning o‘rta og‘ir darajasida korreksion pedagogik ish artikulyatsion malakalarini mustahkamlash, literal parafaziyani bartaraf etish, ekspressiv nutqni rivojlantirish, murakkab bo‘g‘inli so‘zlarning talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish, ekspressiv va impressiv agrammatizm hamda so‘zlarni yozishdagi paragrafiyalarni bartaraf etish. Kasallikning yengil darajasida korreksion-pedagogik ish murakkab bo‘g‘inli so‘zlar talaffuzida artikulyator qiyinchiliklarini, agrammatizm elementlarini bartaraf etish va kasallarni o‘kish yoki ish joylariga qaytarishga tayyorlash. Afaziyaning bu shaklida korreksion-pedagogik ish usullarini tanlash nutq orqali muloqotning kodlaydigan paradigmatik bo‘limining buzilish darajasiga

bog‘liq. Bu darajani neyropsixologik tekshirish orqali aniqlanadi. Masalan, impressiv agrammatizmning chuqur ko‘rinishida namoyon bo‘lishi bosh miya quyi kismida kattagina jarohatlar borligidan dalolat beradi va natijada logoped o‘z ishida bosh miya quyi qismining vazifalariga suyana olmaydi. Agar logoped o‘z ishining buzilgan artikulyator qiyinchiliklarini tiklashda so‘z paydo qilish orqali emas, balki ko‘rish va eshitish nazorati orqali boshlasa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Kasallarda tiklanishning rezidual-davrida o‘qish va yozish buzilishlari kuzatiladi. Shuning uchun bemorlarga tovushlarni eshitishga o‘rgatish, ma’lum tovushlarni so‘z boshida, o‘rtasida va oxirida aniqlash, eshitish asosida harflar yoki so‘zlarni yozdirish ahamiyat kasb etadi. Bunday ishlarni olib borilmaslik bemorlarda o‘qish va yozishning tiklanishini kechiktiradi. Logoped bemorlar bilan ishlash jarayonida ularda aniq nutq emboli «na-na- na», «ti-ti», «ana», «mana» mavjud bo‘lgandagina ko‘rish va eshitish imitatsiya usullaridan foydalanadi. Bu usullar ko‘pincha xiqildoq va ovoz boylamlarini apraksiyasi, hamda artikulyatsion apparatning total apraksiyasida qo‘llaniladi. Ushbu usullarni qo‘llash jarayonida oyna, zondlar va boshqa logopedik asboblardan foydalanish tavsiya etilmaydi. Chunki bular bemorning erkin harorat darajasini oshirib, ularning artikulyatsion qiyinchiliklarni chuqurlashtiradi. Artikulyatsion apraksiya ko‘p hollarda oral (nutqsiz) apraksiya bilan kuzatiladi, bunda bemorlar puflay, tuflay olmaydilar, lozim bo‘lganda tilini chiqarib ko‘rsata olmaydi, lunjlarini shishira olmaydilar. Bunday hollarda u yoki bu tovushlar ustida ishlashdan avval bemorlarga til, lab, lunj, yumshoq tanglay xarakatini oshiruvchi xarakatlarni bajarish taklif etiladi. Bemorlar u, o, i kabi unli tovushlarni talaffuz qilishga harakat qilganlarida, yoki undosh tovushlarni talaffuz kilishda ovozsiz nafas chiqaradilar, yoki til, lab bilan noaniq bo‘lgan tovushlar chiqaradilar. Logoped bemorlarni ma’nosiz artikulyatsiyalardan ozod qilib o‘ynoqi va imitatsion mashqlarga jalb qilish maqsadida ulardan tish og‘rigandagidek ingrashni, guyoki sovuq qotgan qo‘llarga puflashni va shu kabi o‘yin tarzidagi mashqlarni bajarishni taklif etadi. Bular o‘z o‘rnida bemorlarga qandaydir ma’noga ega bo‘lgan oral va artikulyatsion xarakatlarni bajarishga undaydi.

Artikulyatsion organlarda apraksiya turli darajada bo‘lishi mumkin. Shuning uchun bemorlarda tovushlarni hosil qilish oson talaffuz etiladigan lab yoki til oldi tovushlaridan ish boshlash tavsiya etiladi. Chunki ishning boshlang‘ich davrida literal parafaziya kuchli bo‘ladi. Mashg‘ulot bir-biriga kontrast bo‘lgan a va u unli tovushlarni nutqqa qo‘yishdan boshlanadi. So‘ng m va v tovushlari ustida ish olib boriladi. Jarangli tovushlar jarangsiz tovushlarga qaraganda sustroq hosil bo‘ladi. M va v tovushlar bu holatlarni yumshatishga yordam beradi. Sof afferent motor afaziya juda kam uchraydi. Bunday bemorlarda bir tovushdan ikkinchi tovushga o‘tishda qiyinchiliklar bo‘ladi. Dastlabki 2-3 mashg‘ulotda a, u, m tovushlaridan tashkil topgan bo‘g‘in va so‘zlarni qaytaqayta o‘qish lozim. Am-am, au-ua, au, ua, am, um bo‘g‘inlarini «amma» so‘zlarini qayta-qayta o‘qish bir tovushdan ikkinchisiga o‘tish imkoniyatlarini kuchaytiradi. Logoped birinchi mashg‘ulotdayoq bunday mashqlar keyingi ishlarga yordam berishini bemorlarga tushuntirishi lozim. «V» toshushi bilan bir vaqtning o‘zida «O» tovushi hosil qilinadi. Bu tovushlar «A» va «U» tovushlariga qarama-qarshi qo‘yilib, ko‘pincha «u» tovushi bilan aralashib ketadi. Ushbu tovushlarni differensiatsiyasi nafaqat shu tovushlarni eshitib idrok etish bilan chegaralanmasdan balki ko‘ruv orqali ham idrok etish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Tovushlar so‘zlar orqali mustahkamlanadi. 4,5-mashg‘ulotlarda jarangsiz til oldi undosh «t» tovush hosil qilinadi. Tovush «ta-ta», «tut», «ti-ti», bo‘g‘in va so‘zlar orqali mustahkamlanadi. So‘zlardan dastlab sodda, oddiy gaplar tuziladi. Bemor so‘zlarni talaffuz qilishda qiynaladilar. Bu vaqtda so‘zlarni bo‘g‘inlab talaffuz etish tavsiya etiladi. Keyingi tovush «t» tovushga kontrast bo‘lgan «s» tovushi ustida ishlash. «S» tovushi nutqqa qo‘yilgandan so‘ng «sut», «suv», sust» kabi so‘zlar ustida ishlanadi. Bu so‘zlarni talaffuz qilishda bemor artikulyatsion qiyinchiliklarni yengishi lozim. Keyingi mashg‘ulotlarda bemor nutqiga yangi tovushlar bilan birgalikda shu tovushlar ishtirok etgan so‘zlar va so‘zlar yordamida tuzilgan gaplar kiritiladi.

Mashg‘ulotlarda imkoni boricha yopiq bo‘g‘inlar, yopiq bo‘g‘inli so‘zlarni talaffuziga e’tibor bermoq lozim. N,k,y,p,l,ye,sh,d tovushlarini nutqqa qo‘yish bilan quyidagi so‘zlarni talaffuzi ustida ishlashni tashkil etish lozim. Bu so‘zlar: son, sut, sust, non, ko‘k, ko‘l, yo‘l, yilt, pok, ko‘p, lenta, laxm, tosh, mosh, qosh, darz, daraxt, stol, stul, somon, mashina... Bemor yuqorida keltirilgan so‘zlar yordamida jumlalar tuzishlari va har bir so‘zni aniq to‘g‘ri talaffuz qilishlari lozim. So‘zlarni talaffuz qilishda qiynalsalar, so‘zlarni bo‘g‘inlab talaffuz qilishlari mumkin. Ba’zi hollarda logoped «K» tovushini hosil qilishda qiyinchiliklarga uchraydi. Bu qiyinchiliklar ayniqsa shu tovush bilan boshlanadigan so‘zlarda yaqqol seziladi. Bu qiyinchilikning asosiy sababi shundaki, «K» tovushini hosil qilishda bu tovushdan oldin «I» tovushi keladigan bo‘g‘inlarni hosil qilmoq lozim. Chunki bu tovushlar talaffuzida hiqildoq tepaga ko‘tariladi va «I» dan «K» ga o‘tayotganda til orqa qismining tanglayga nisbatan intilishi osonlashadi. Bemorlar ko‘pincha «K» tovushini «T» tovushi bilan almashtiradilar. Bemorni bu noqulaylikdan ozod qilish uchun unga «K» tovushi hosil qilinayotganda tilning ildizi yuqori tanglayga yopishishini his etishlari lozim. A,U,M,T,I,V,S,E,N,K,P,L,YE,SH tovushlarni o‘zlashtirish jarayonida artikulyatsion apparatning apraksiyasi yengiladi. Logoped tovushlarni hosil qilishda boshqa tartibga rioya qilsa ham bo‘ladi, ammo quyidagi ikki shartning bajarilishi lozimligini unutmaslik kerak: 1. Bir vaqtning o‘zida bir artikulyatsion guruhga mansub tovushlarni hosil qilish mumkin emas. 2. Tovushlar so‘zlarga kiritilayotganda va so‘zlardan gaplar hosil qilinayotganda, bosh kelishikdagi otlardan qochmoq lozim va bu so‘zlar bemorlarning atrofdagi kishilar bilan muloqotda bo‘lishida foydalanadigan kelishiklarda talaffuz qilinishi lozim.

Ko‘rish va eshitish imitatsiyasi uslubini tadbiq qilish ko‘p hollarda uzoqqa cho‘zilmaydi. Artikulyatsion apparat aprapsiyasi yengilib borishi bilan kundalik hayotga oid so‘z va gaplarni talaffuz qilishga o‘rgatiladi. Shuni aytib o‘tish kerakki, tovush talaffuzini tiklash jarayoni zudlik bilan olib borilsa, duduqlanishga o‘xshagan nutq buzilishi rivojlanishi mumkin. Bunday bemorlar bilan ishlaganda boshlang‘ich mashg‘ulotlardanoq so‘z va bo‘g‘in ohangdorligini ularga his ettirish hamda nutq bilan hamohang nafas olish mashqlarini o‘tkazmoq lozim. Ba’zi hollarda lab apraksiyasi chuqur sezilgan bemorlarda nisbatan o‘qish va yozish qobiliyati saqlanib qolgan bo‘ladi. Bunday bemorlarda tovush hosil qilinganda ularga avval ichida o‘qitilib, so‘ngra shivirlab va nihoyat ovoz chiqarib o‘qitish lozim. Chunki ovoz hosil qilish jarayonida iloji boricha bemorlarning barcha imkoniyatlarini ishga solmoq lozim. Bu hollarda nutqni tiklash sonor va sirg‘aluvchi tovushlardan tashkil topgan so‘zlarni talaffuz qilish hisobiga amalga oshiriladi. Bemor tomonidan ovozsiz, shivirlab talaffuz qilingan til oldi va til orqa tovushlardan tashkil topgan so‘z va gaplarni talaffuz qilish uni lab tovushlarni talaffuz qilishga tayyorlab boradi. Amalda bunga quyidagicha erishiladi. Logoped o‘qish va yozish xususiyati saqlanib qolgan bemorga baland ovoz bilan o‘qishdan tashqari ichida o‘qish va shivirlab o‘qish ham mumkinligini uqtiradi. Aksariyat odamlar buni yaxshi biladilar, chunki har qanday odam talaffuzi mushkul bo‘lgan so‘zlarni o‘qiganda yoki yozganda uni ichida qaytaradi. Bemorga til oldi va til orqa undosh tovushlardan tashkil topgan so‘zlarni qayta-qayta takrorlash taklif qilinadi. Bemor bu so‘zlarni ko‘chiradi, ichida o‘qiydi va qaytalab talaffuz qiladi. Logoped shu vaqtda artikulyatsion apparat faoliyati oshishini kuzatib turadi, agar bu faoliyat zo‘rayishi kuzatilmasa, «qattiqroq», «balandroq», «qo‘rqmasdan» kabilar bilan uni rag‘batlantirib turadi. Bir vaqtning o‘zida logoped bemor bilan birga shivirlab so‘zlarni qaytarib turadi. Nuqtaning chiziqli sintagmatik tarafdan saqlanishi munosabati bilan artikulyatsion qiyinchiliklar asosan erkin qaytarishda, aytish va ovoz chiqarib

o‘qishda kuzatilishi mumkin. Bosh miya quyi qismi ostining bo‘laklari keng jarohatlanganda kinestetik aleksiya yuzaga keladi va natijada ichida o‘qish va ko‘chirib yozish xususiyatlari birmuncha buziladi. Bunday hollarda logopedga xarakteri jihatdan ko‘rish va eshitish imitatsiyasi usuliga o‘xshash o‘zga bir usulni qo‘llashga to‘g‘ri keladi. Harflarning ustiga shu tovushlarning artikulyatsiyasini belgilaydigan ishoralar, masalan, a’zolarning portlovchi -«x», sirg‘alish-«q», vibratsiya«», bemor harflar ustiga belgilarga tayanib tovushlarni eshitish, ularni so‘z tarkibidan ajratib olish va o‘qishga o‘rganadi. Afaziyaning bu shaklida tovushlarni o‘zlashtirish tartibi oddiy afferent afaziyasinikidan birmuncha farq qilaadi. Avval portlovchi undosh tovushlar egallanadi. Logoped bemorga tovushlar paydo bo‘lishiga qarab turli davomiylikka ega ekanligini tushuntiradi. Masalan, M, P-portlovchi; S-sirg‘aluvchi; affrikatlar esa murakkab tovushlardir. Agar bemor so‘zni talaffuz qilayotganda adashsa, logoped undan baland tovushda talaffuz qilishni talab qilmasligi kerak. Bemorni so‘z shivirlab talaffuz qilganda ham to‘g‘ri aytilganiga ishontirmoq lozim. Bu bemorning mashg‘ulotdan diqqinafas bo‘lishini bartaraf etib, mashg‘ulotdan mashg‘ulotga tobora qiziqtirib so‘zlarni erkin qo‘rqmasdan va to‘g‘ri talaffuz qilishni ta’minlaydi. Bemorga ayniqsa bo‘g‘inlarga bo‘lingan so‘zlarni o‘qish va logoped tomonidan o‘qilgan so‘zlarni tinglash katta yordam beradi. Afferent motor afaziya yengil darajada namoyon bo‘lganda defektlarni yengish uchun rasmlarga qarab bayon yozish, badiiy asarlarning syujetini og‘zaki va yozma bayon qilish, she’r o‘qish, qarama-qarshi tovushli bo‘g‘inlarni o‘qish, ketma-ket kelgan undosh tovushli so‘zlarni o‘qish, bemorning kasbiy lug‘atidagi so‘zlarni o‘qish kabilarda foydalaniladi. Odatda afferent motor afaziyada bemorlarda ekspressiv nutqni programmalashtiruvchi old nutq bo‘limlarining saqlanishi natijasida mavjud deb hisoblanadi, lekin nutqning artikulyar tomoni burilishi keng bayon qilish imkoniyatini cheklab qo‘ygandek bo‘ladi. Hatto «toza», o‘rta darajadagi afferent motor afaziya hollarida ham so‘zlarni tanlash, fazoviy abstraksiya bilan bog‘liq bo‘lgan kelishiklardan foydalanish qiyinchiliklari tez-tez uchrab turadi.

Logoped dialog nutqini tiklagandan so‘ng monolog nutqni tiklashga o‘tadi. Bundan asosiy maqsad bemorda keng og‘zaki va yozma bayon qilishni rivojlantirishdir. Aferent motor afaziyali bemorlar rasmga qarab gap tuzishni nisbatan tezroq o‘rganib oladilar. Logoped so‘z tarkibini tovushharf analizi o‘rnatilgach, bemorni rasmga qarab og‘zaki gap tuzishdan yozmasiga o‘tadi. Artikulyatsion apparat apraksiyasi qo‘pol ko‘rinishda bo‘lganda og‘zaki nutq yozma nutqqa oqsoqlanadi. Bunday hollarda yozma nutq og‘zaki nutqning tiklanishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Og‘zaki va yozma nutqda sifatdoshlardan, fe’llardan, kelishiklardan foydalanishda qiynalish kabi paragrammatizmlar uchraydi. Buning oldini olish uchun bemorda ham nutq paydo bo‘lmagan vaqtdayoq unga fe’llarning, o‘rindoshlarning, sifatdoshlarning ma’nosi va ulardan qanday qilib foydalanish tushuntiriladi. Afferent motor afaziyasi bilan xastalangan odatda fantaziyani, yumor hissiyotini saqlab qolgan bo‘ladilar va bular yozishda va so‘ngra og‘zaki bayon qilishda yaqqol sezilib turadi. O‘qish va yozishni tiklash Korreksion-pedagogik ishning rezedual darajasida nutqni va yozishni tiklash birinchi mashg‘ulotdayoq artikulyar qiyinchiliklarni yengishdan boshlanadi. Har bir tovush, so‘z va gap bemor tomonidan avval logoped yordamida va u bilan birga, keyin esa mustaqil o‘qiladi. O‘kish va yozishni tiklashda diktant orqali so‘zlar, so‘z birikmalari va kichik gaplarni yozishga juda katta e’tibor beriladi. Afferent motor afaziyasining qo‘pol shaklida so‘zlarning tovush-harf analizini tiklashda qirqma harflardan foydalaniladi, so‘zlarda tushib qolgan harflarning o‘rnini bemor to‘latadi. Tiklashning bosh bosqichlarida va undan keyinroq bemorga diktantlar yozdiriladi. Bu diktantlar bemor avvaldan o‘qib o‘zlashtirib olgan so‘zlardan tashkil topadi, chunki artikulyar buzilishlari yaqqol bo‘lgan bemorlar nutqni eslab qolish xotirasida ko‘p tarkibli bo‘g‘inlarni, so‘zlarni eslab qolishi qiyin.

Tushunishni tiklash Afferent motor afaziyasida tushunish buzilishlarini yengish nutq buzilishlari, o‘qish va yozish buzilishlarining darajasiga bog‘liq. Ekspressiv nutqning qo‘pol buzilishlarida asosiy diqqat ikkilamchi buzilgan fonematik eshitishning tiklanishiga, fazoviy oriyentatsiyaning tiklanishiga, ko‘makdosh, sifatdosh, shaxsiy o‘rindoshlarning kelishiklarining ahamiyatini aniqlashga, elementar antonim va sinonimlarni anglashga qaratiladi. Ikkilamchi buzilgan fonematik eshitishni tiklash bemor diqqatini artikulyatsiya usuli bo‘yicha bir-biriga yaqin tovushlarga jalb qilish, bu tovushlardan boshlanadigan so‘zlarni eshitish orqali amalga oshiriladi. Keyingi bosqichlarda o‘qish va yozish tiklana borishi bilan sinonim, omonimlar tashlab ketilgan gaplardagi so‘zlarni o‘rniga qo‘yishdan foydalaniladi. Bundan keyingi bosqichlarda o‘qish va yozishga asoslanib impressiv agramatizm bartaraf etiladi. Bemor o‘zidan chap va o‘ngda, tepada va pastda joylashgan predmetlarga nisbatan o‘sha predmetning joylashishini ifodalab beradi. Avval bir fazoviy guruh (masalan, gorizontal), keyin boshqa fazoviy guruh (masalan, vertikal)ga tegishli rasmlar izohlab beriladi. Logoped daftarda uch yoki to‘rtta predmetning rasmini chizib, markaziy predmetga nisbatan boshqa predmetlar qanday joylashganini izohlab borishni taklif qiladi. bemor ularning joylashishiga qarab gap tuzadi. Shaxsiy o‘rindoshlarni anglashning buzilishi guruh mashg‘ulotlarida bartaraf qilinadi. Hikoya qilish qobiliyatini tiklash Old nutq bo‘limlari saqlanganligi uchun afferent motor afaziyali bemorlarning ekspressiv nutqi qisman saqlangan bo‘ladi. Shunga qaramay nutqning artikulyatsion tomoni qo‘pol buzilganligi uchun yoyiq talaffuzi chegaralangan bo‘ladi. Afferent motor afaziyada akustiko-gnostik sensor afaziya kabi yoyiq talaffuzning qiyinchiliklari so‘zning bo‘g‘in va tovush tarkibi haqidagi tasavvurlarning noaniqligi bilan bog‘liqdir. Shu munosabat bilan so‘z tarkibining tovush-harf tomonini tiklash va artikulyatsion qiyinchiliklarni bartaraf etish bilan birga bemorda predmetlar, harakat va xususiyatlarni nomlash imkoniyati ham shakllantiriladi. Bunda bemorlarning lug‘at, ayniqsa syujetli rasmlar asosida

jumlalar tuzish orqali kengayib boradi. Lekin vaziyatli nutq grammatik va leksik tarkibi tomonidan kambag‘al bo‘ladi. Bemorlar kasallikning rezidual davrida atrofdagilar ularni mimika va imo- ishoralari, ichki nutqida saqlangan, alohida qiyinchilik bilan talaffuz etadigan so‘zlari (muomalada bemorlar ularni qo‘llashmaydi) orqali tushunishayotganligiga «ko‘nikib» qoladilar. Situativ-so‘zlashuv nutqini tiklash korreksion-pedagogik ishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Tovushlar talaffuzini tiklash va ularni aloqaga kerak bo‘ladigan so‘zlarga kiritish asosiy ishlardan biri hisolanadi. Ko‘pincha bemorlar 1216 ta hosil bo‘lingan tovushlar yordamida qayta takrorlash orqali aloqa uchun kerak so‘zlarni, noaniq bo‘lsa-da, talaffuz etishga o‘rganadilar-HOZIR, YAXSHI, ERTAGA, KECHA, QACHON, NIMAGA, HOHLAYMAN va hokazo. Dialogik nutqdan tashqari logoped monologik nutqni ham shakllantiradi. Uning asosiy maqsadi-yoyiq og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirish. Bemor jumlalarni tuzishni seriyali, syujetli rasmlar asosida o‘rganadi. So‘z tarkibining tovush-harf analizini shakllantirish bilan birga logoped jumlalarni yozma tuzishga ham o‘rgatadi. Artikulyatsion apparatning qo‘pol apraksiyasida og‘zaki nutq yozma nutqdan orqada qolishi mumkin. Bunday hollarda yozma nutq og‘zaki nutqqa asos bo‘lishi mumkin. Efferent motor afaziyani bartaraf etishda korreksion pedagogik ish Motor efferent afaziyada korreksion pedagogik ishning asosiy vazifalari bu so‘zning tovush va bo‘g‘in tuzilishidagi buzilishlarni yengish, tilning sezgirligini tiklash, so‘zlarni to‘g‘ri tanlashga o‘rgatish, agrammatizm, aleksiya, agrafiyani tuzatish hamda og‘zaki va yozma bayon etish tizimini tiklash. «Oldingi» motor efferent va dinamik afaziyalarda korreksionpedagogik ish saqlangan paradigmatik tizimga hamda logoped tomonidan tashqaridan kiritilgan nutqiy bayon etish dasturi va tuzumlariga tayaniladi.

Bu dastur va tuzumlar so‘zning bo‘g‘in tuzilishini rejalashtirishdan boshlab, jumla va matnlarni rejalashtirishni, tuzishni tiklash bilan tugatiladi. Aynan tashqaridan kiritilgan vositalargina motor efferent afazik bemorlarga bir bo‘g‘in yoki so‘zdan boshqalariga o‘tishda, perseveratsiya, exolaliyani yengishda, so‘z, jumlalarga kiruvchi bo‘g‘inlarni tanlashdagi qiyinchiliklarni bartaraf etishga yordam beradi. Nutqning talaffuz tomonini tuzatish so‘zning ritmik-bo‘g‘inli tizimini, uning kinetik ohangdorligini tiklashdan boshlanadi. Juda qo‘pol motor efferent afaziya bilan o‘qish va yozishning total buzilishlarida ish tovushlarni bo‘g‘inlarga qo‘shishdan boshlanadi. Bunda bemor nafaqat logoped ketidan bo‘g‘inlarni bir necha marta taqlid qilib takrorlaydi, balki bir yo‘la ularni qirqma alifbedagi harflarni qo‘yib chiqadi. So‘ng o‘zlashtirilgan asosiy bo‘g‘inlardan sodda gaplar tuzadi. Masalan: lola, kitob, bola, qalam va hokazolar. So‘zning turli sxemalari tuziladi, so‘zning bo‘g‘in strukturasi vaznli tarzda tanlanadi. Keyin ma’lum vaznli (ritmik) struktura bo‘yicha so‘zlarni avtomatlashtirish ishlari boshlanadi. Buning uchun bemorga ustun shaklida yozilgan bir xil bo‘g‘inlardan tuzilgan so‘zlarni o‘qish tavsiya etiladi. Asta-sekin so‘zning bo‘g‘in strukturasi murakkablashib boradi. Avval bemor logoped yordamida, so‘ng mustaqil bo‘g‘inlarga ajratilgan so‘zlarni o‘qiydi. So‘zda bo‘g‘in va tovushlar qatorini ajratish maqsadida so‘z tarkibi ko‘rgazmali tasvirlanadi (masalan, ko‘k chiziq bilan butun so‘z, qizil bilanbo‘g‘inlar hamda yashil bilan- harflar belgilanadi). Avval bemor bu sxemani logoped yordamida, so‘ng mustaqil amalga oshiradi. So‘zning tovush va bo‘g‘in tuzilishini tiklash bilan birga jumlali nutqni tiklash ishlari ham boshlanadi. Jumlali nutqni tuzatish tilning sezgirligini tiklash, she’r, maqol, matallardagi qofiyani ilg‘ab olishdan boshlanadi. Ayniqsa, maqol va matallarning fe’lli qofiyalari juda foydalidir: «Nima eksang, shuni o‘rasan», «Xurmat qilsang, xurmat ko‘rasan» va hokazo. Tashqi nutqni tiklashda asosiy ahamiyat artikulyatsion xarakatchanlikni oshirishga

qaratiladi. Harakat ko‘nikmalarini shakllantirish jarayonida alohida impulslar sintezlanadi, bir butunlikka yig‘iladi va «kinetik tuzumni» yoki «kinetik ohangni» tashkil etadi. Shuning uchun bemorga bir butun dinamik nutqiy bog‘lanishlarni olish uchun birgina so‘zni aytish kifoyadir. Masalan, matal va maqollardagi bir-biri avtomatik ravishda almashtiradigan so‘zni olish mumkin. Aynan mana shunday dinamik bog‘lanishlarni ishlab chiqish xarakat ko‘nikmalarini shakllanishiga yordam beradi. Bu esa bir qator mashqlarni avtomatlashtirish natijasida yuzaga keladi. Bemor bilan ishlaganda bir qancha syujetli va predmetli rasmlar ko‘rsatiladi, hamda ular bilan o‘yinlar o‘tkaziladi. Masalan, rasmda tasvirlangan «Bola maktabga ketyapti» jumlasiga logoped oldin «maktabga» so‘ziga diqqatni jalb etadi, so‘ng yo‘naltiruvchi savollar yordamida «ketyapti» so‘ziga o‘tadi. Hazil savollar yordamida logoped bemorni savolni eshitishga va unga emotsional javob berishga o‘rgatadi. Masalan, logoped so‘raydi: Bola maktabga uchib ketyaptimi? Balki bola maktabga mashinada ketayotgandir? Yaxshilab qarangchi, balki bu bolamas, kampirdir?... Bu savollarga bemorlar emotsional tarzda javob beradilar: «Yo‘q, bu kampir emas, bola-ku», «u mashinada emas», «u uchmayapti, yuryapti». Logoped predmetli rasmlar ko‘rsatib, bemorga yana hazil tarzida savollar beradi, o‘yin o‘tkazadi. Bunda savollar predmetning nima uchun kerakligi, u bilan nima qilish mumkinligi, masalan yeyish (buning uchun yuvish, qaynatish kerakligi va hokazo), shu predmetning xususiyatlari haqida beriladi. Efferent motor afaziyada fe’llarni to‘g‘ri tanlashga o‘rgatish uchun faqatgina iboralardan foydalanish yordam bermaydi. Samarali natijaga erishish uchun logoped aniq ifodali pantomimolardan foydalanishi lozim. Masalan, sodda syujetli rasm asosida logoped bemorga jumla tuzishga yordam beradi: «Mana bu ayol bir bo‘lak gazlama olib, qiziga ko‘ylak...» (logoped aniq tikish paytidagi qo‘lning xarakatini ko‘rsatib beradi). «U qaychini olib, gazlamani... (logoped yana gazlamani qirqish paytidagi qo‘lning xarakatini ko‘rsatib beradi). Xarakatni bunday jonli ko‘rsatib berish usuli bemorga kerakli fe’llarni topishlarini osonlashtiradi.

Keyin logoped bir ko‘rinishdagi jumlani turli so‘zlar bilan tugatish vazifasini beradi. Masalan: men nonushtaga (murabbo, non, qaymoq va hokazo) yedim. Men...(shifokorni, yaqin do‘stimni, kenja qizimni) kutyapman. Beriladigan vazifalar rasmga tayangan holda o‘tkaziladi (bemor jumla tuzyapti: «Bola o‘qiyapti, chizyapti, yozyapti, suzyapti, yuguryapti» va hokazo). Oldin logoped o‘zi rasmlarga jumla tuzadi, keyin gaplarning turli sxemalariga tayangan holda tegishli savollar orqali talaffuz etishga qiziqtiradi. Sxemalar bir qancha bo‘lishi mumkin. Har bir gap bo‘lagiga savol beriladi: kim? nima qilyapti? nima bilan? qayerda?-sxema bo‘yicha: «ega kesim to‘ldiruvchi» va hokazo. Keyinchalik bu yoyiq sxema qisqartiriladi. YA’ni yozib chiqilgan bo‘laklar bo‘sh to‘rtburchak yoki shakllar bilan almashtiriladi. Bemorlarga bunday sintaktik sxemani berish ularni jumlani qismlarga bo‘lishga va so‘zlardan mazmunli, grammatik butunlikni hosil qilishga o‘rgatadi. Gapda fe’lni aniqlash maqsadida sxemada u rangli qalam bilan belgilanadi. Asta- sekin tashqarida berilayotgan tayanchlar qisqartiriladi, bemorning faolligi oshiriladi: so‘zlardagi bo‘g‘inlarni ajratib turuvchi yordamchi chiziqlar sxemalar bilan almashtiriladi. Fe’llardan iborat bo‘lgan lug‘atni boyitish uchun bir qancha fe’lga bitta ega yoki bir qancha otga bitta fe’l topish kerak bo‘ladi. Shu bilan birga logoped bemordan bitta buyum bilan nimalar qilsa bo‘ladi yoki bir buyumning boshqa buyum yoki xarakatlar bilan bog‘liqligini so‘raydi. Masalan: pichoqni tozalaydilar, o‘tkirlaydilar, pichoq bilan kesadilar va hokazo. Logoped tomonidan rejalashtirilgan birinchi og‘zaki matnlar kun tartibi haqida bayon qilishdan iborat bo‘ladi: «Men turdim, yuvindim, tishlarimni yuvdim...» va hokazo. Bu hikoyalar kun davomida o‘zgarishlarga qarab to‘ldiriladi. Avval bemor o‘zi haqida o‘tgan zamonda gapiradi. Keyin kelasi zamonning turli shakllarini o‘zlashtirgan holda kelajakka reja tuzadi: «Men o‘qiyman», «Men gapiraman», «Men yaxshi gapiraman» va hokazo. Mashg‘ulotlar davomida o‘zlashtiriladigan so‘zlar bemorni atrofdagilar bilan muloqotga kirishishga imkon berishi kerak.

O‘qish va yozuvni tiklash Qo‘pol efferent motor afaziyada o‘qish va yozuv ham butunlay buzilgan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun bemorga alohida (individual) rasmli alifbe ishlab chiqiladi. Bunda har bir harfga kerakli rasm yoki bemorga tanish so‘z tanlanadi, masalan: a-«ayiq», b-«buvi», v-«Vasila» va hokazo. Tanish so‘zlardan foydalangan holda bemor alifbedan bo‘g‘in va so‘z tuzish uchun kerakli harfni topadi. Qirqma alifbe yordamida bo‘g‘inlarni yonma-yon qo‘yib so‘zlar yasash mumkin. Avval so‘zlar bir bo‘g‘inli, keyin ikki, uch va hokazo bo‘g‘inli bo‘ladi. Ko‘p bemorlarda o‘ng tomonlama gemiparez kuzatiladi. Shuning uchun ularni avval chap qo‘l bilan yozma harflarni, keyin so‘z va jumlalarni yozishga o‘rgatiladi. Keyinchalik qo‘pol efferent motor afazik bemorlarga rasmlar tagida berilgan sodda so‘zlarda tushirilgan unli va undosh harflarni to‘ldirish vazifasi beriladi. Yo‘naltiruvchi savollar, bo‘g‘inlar tahlili yordamida so‘z tarkibidagi tovush-harflar tahlil qilinadi. Bemor qirqma alifbedan so‘z yasaydi va uni daftariga ko‘chiradi. Tovush-harfli tahlilni o‘zlashtirgandan keyin logoped yengil jumlalardan iborat bo‘lgan eshitish diktantini beradi. Bunda bemor har bir so‘zni tovushlar bo‘yicha o‘zi aytib chiqishi, qiyin so‘zlarni esa qirqma alifbedan terib chiqishi lozim. Oxirgi bosqichlarda bemorlarga sodda krossvordlarni yechishni, bitta uzun so‘zdan bir nechta qisqa so‘zlar tuzishni, yengillashtirilgan nutqiy o‘yinlar o‘ynashni taklif etish mumkin. Qo‘pol buzilgan efferent motor afaziyada o‘qitishni tiklash bemorlarga so‘z va jumlalarni global o‘qitishdan boshlanadi. Bunda o‘qilgan so‘zlar tegishli predmet yoki syujetli rasmlar tagiga qo‘yiladi, yoki mazmun jihatidan o‘zaro bog‘liq so‘z tanlanadi. Masalan, bemor biror davlat nomini o‘qiydi va uning poytaxtini topadi (Toshkent-O‘zbekiston, ParijFransiya, London-Angliya va hokazo).

O‘qitishni tiklash so‘zning tovush-harfli tarkibini analizini tiklash bilan birgalikda hatto bir oz oldiroqqa olib boriladi. Avval bemor sodda matnlardagi so‘zlarni bo‘g‘inlab o‘qiydi, keyinchalik ular murakkablashtiriladi. Tushunishni tiklash Qo‘pol efferent motor afaziyada nutqni tushunishni tiklash eshituv idrokini tarbiyalash, berilgan savoldan asosiy mantiqli so‘zni ajratishga o‘rgatishdan boshlanadi. Masalan, «uy» rasmini ko‘rsatib, bemordan «Bu stolmi?», «Bu qalammi?» deb so‘raladi. Aynan shunday savollar nutqsiz bemorlarda nutqiy diqqatni «uyg‘otish» mumkin. Hatto birinchi so‘zlariga ham sabab bo‘ladi: «Bo‘magan gap!», «Qo‘ysangizchi». Eshitish idrokini tiklash maqsadida logoped bemorga rasmlar ko‘rsatadi va so‘raydi: Qoshiq qayerda chizilgan? Qoshiqni ko‘rsating yoki: Bizga ovqat yeydigan narsani ko‘rsating. Bu vazifalar bemorning til sezgirligini tiklanishiga sabab bo‘ladi. Keyinroq u yoki bu buyumni boshqa bir predmetning ustiga, tagiga, yoniga qo‘yish vazifasi beriladi. Bunda mantiqiy urg‘u predmet yoki ko‘makchiga tushishi kerak. Intonatsiya yoki mantiqiy urg‘u yordamida logoped boshqa turdagi vazifalarga o‘tadi: qoshiqni qo‘ying, qoshiqni soling, qoshiqni orqasiga o‘girib qo‘ying va hokazo. «Nutq sezgirligini» tiklashda bemorlarga grammatik jihatdan to‘g‘ri va noto‘g‘ri jumlalarni eshitishga berish muhim ahamiyatga ega. Oldindan logoped bemorga qaysi konstruksiyalar grammatik qonun-qoidalarga muvofiqligini va qaysilari to‘g‘ri kelmasligini, noto‘g‘riligini tushuntiradi. So‘ng bir jumla beriladi va shu jumla yordamida bemor qolgan gaplarni to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini aniqlaydi. Masalan, «koptok stul tagida» va «koptok stulga tagida», «koptok stulda tagida». Bu turdagi mashqlar bemorning impressiv agrammatizm buzilishlarini tiklashga yordam beradi. Shunday qilib, logoped efferent motor afaziyada ilk bolalik davridan bosqichma-bosqich rivojlanishi lozim bo‘lgan bosh miya po‘stloq funksiyasini tiklab boradi. Bunda bo‘g‘inlardan so‘zlarni tashkil etish, «nutq sezgirligi», gaplardagi elementar so‘zlarni bog‘lash ustida ishlanadi. Efferent motor afaziyada

buzilgan barcha funksiyalar tiklanganidan so‘ng logoped tashqaridan kiritgan qiziqtiruvchi, rag‘batlantiruvchi usullarni qo‘llaydilar. So‘zning birinchi tovushini aytish, iboralardan foydalanish, qirqma alifbe, bo‘g‘inlab o‘qish, turli sxemalar va savollar berish.

Adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Logopediya L.S.Volkova, S.I.Shaxovskaya. Izd-vo «Vlados» – M., 2002. 3. Golubeva G.G. Korreksiya narusheniy foneticheskoy storoni rechi u doshkolnikov. Izd-vo «Soyuz» – M., 2001. 4. Krauze YE.N. Logopediya. Izd-vo «Korone print» – M., 2003. 5. Mo‘minov L., Ayupova M. Logopediya. – T., 1993. 6. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 1997.

O'xshashlar

Afaziya

Nutqni grammatik jihatdan shakllantirish uslubiyoti

Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodikasi fanining metodlari

Harakatli o‘yinlarni tashkil etish va o‘tkazish metodikasi

Tabiat bilan tanishtirish metodikasi fanining maqsad va vazifalari