Afaziya - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Afaziya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.70703125 KB

Ko'chirib olish

Afaziya Reja: 1. Afaziya. Afferent motor afaziya 2. Efferent motor afaziya

Afaziya. Afferent motor afaziya Afaziya-nutqning to‘liq yoki qisman yo‘qolishi, u odatda bosh miyaning lokal jaroqatlanishi natijasida yuzaga keladi. Afaziyani keltirib chiqaruvchi sabablarga quyidagilarni kiritish mumkin: miyada qon aylanishining buzilishi (ishemiya, gemorragiyalar), bosh miya jaroqatlari, o‘smalar qamda bosh miyaning infektsion kasalliklari. qon tomir tizimidagi buzilishlari, kasalliklari sababli afaziya ko‘proq kattalarda yuz beradi. qon tomir tizimidagi bosh miya qon tomirlarining yorilishi natijasida yuz beruvchi anevrizm, tromboyemboliya, revmatizm natijasida paydo bo‘ladigan yurak paroklari, miya-qobiq jaroqatlari o‘smirlar va yoshlarda qam kuzatiladi. Afferent motor afaziya Afferent motor afaziya, markaziy yoki Rolanda egatidan orqada joylashgan, bosh miya po‘stlog‘i postmarkaziy va tepa bo‘limlarining ikkilamchi sohalari zararlanishi natijasida kelib chiqadi. Postmarkaziy va tepa bo‘limlarning ikkilamchi sohasi birlamchi sohalar bilan uzviy bog‘liq. Ular uchun (birlamchi soha) aniq somototopik qurilish xarakterlidir. qarama-qarshi pastki tomondan impulslarni olib keluvchi nerv tolalari, bu sohaning yuqori bo‘limlariga joylashadi, yuqori tomondan impulslarni olib keluvchi nerv tolalari o‘rta bo‘limda, yuz, lab, til, halqumdan keluvchi impulslar pastki postmarkaziy bo‘limlarga joylashadi. Bunday proyeksiya geometrik tamoyil bo‘yicha qurilmay, balki funksional tamoyil bo‘yicha qurilgandir: u yoki bu foal organning, periferik taktil-kinestetik retseptorlarining u yoki bu sohasi qancha ko‘p ahamiyatga ega bo‘lsa, u yoki bu xarakat sigmenti shunchalik ko‘p darajada erkinlikka ega: bo‘g‘im, barmoq panjalari, til, lablar va h.k., shuningdek, po‘tsloqning somotopik proyeksiyasida uning vakolatxonasi katta maydonga ega bo‘ladi. Tovush artikulyatsiyasida ishtirok etuvchi organlarning somotopik proyeksiyasi, nutq bo‘yicha dominant chap yarim sharda ma’lum miqdorda ko‘proq ifodalangan. Ma’lumki, har bir nutqiy tovush bir onlik ulanish yoki uzilish bilan talaffuz qilinadi. Demak, u yoki bu fonemani hosil qilishda simultan, mujassam ishtirok etuvchi ikkilamchi maydonlar, birlamchi proyeksion maydonlar bilan bog‘liqdir.

Biroq, «m» va «n» tovushlari talaffuzida lab va tilning tutash joyi «b» va «p», «d» va «t» tovushlariga qaraganda kamroq taranglashadi va bu har doim ham hisobga olinmaydi. Jarangsiz «k» va «t» fonemalarini talaffuz qilishda tutash joy birmuncha taranglashadi, ammo bunda ovoz burmalari taranglashmagan holatda bo‘ladi. Fonemalarning bunday nozik differensial kinestetik belgilarini aniqlashdagi qiyinchiliklar, afferent motor afaziyada qo‘pol agrafiyalar, aleksiyalar, nutqni tushunishning buzilishi kelib chiqishi holatlarida tushuntiriladi. Ekspressiv nutqning buzilishi . A.R.Luriya (1969, 1975) afferent motor afaziyaning ikki varianti mavjudligini ta’kidlaydi. Birinchisi, artikulyatsion apparatning turli organlari harakatini fazoviy, simultan sintezi buzilishi va kamchilikning yaqqol ifodalanishida vaziyatli nutqning butunlay yo‘qolishi bilan xarakterlanadi. Ikkinchi variant, klinikada «o‘tkazuvchi afaziya» nomini olgan, nutqning boshqa ixtiyoriy ko‘rinishlarida va takrorlash, nomlashning qo‘pol buzilishida vaziyatli, klishesimon nutqning ma’lum darajada saqlanganligi bilan farqlanadi. Afferent motor afaziyaning bu varianti ko‘pincha, artikulyatsiya usullarini farqlab tanlash va so‘z tarkibiga kiruvchi tovush va bo‘g‘in komplekslarini simultan sintezining buzilishi bilan xarakterlanadi. Afferent motor afaziyaning birinchi variantida artikulyatsion apparatning yaqqol ifodalangan apraksiyasi, spontal nutqning butunlay yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. Tovushlarni ixtiyoriy takrorlashga urinishlar lab va tilning tartibsiz xarakatlariga, literal (tovush) almashinuviga olib keladi. Logoped artikulyatsiyasiga bemorning tikilib qarashi yo usulni, yo artikulyatsiya organini topishgagina olib keladi, bu tovushlarning aralashuvini vujudga keltiradi m-p-b, n- d-t-l, i-s, o-u va boshqalar. Bu tovushlar talaffuzida artikulyatsion organlar tutashishi darajasini kinestetik baholashning buzilishi bilan tushuntiriladi. Birmuncha so‘nggi bosqichlarda bemorlar «tol»so‘zini «dol», «lol» singari talaffuz qiladilar, ya’ni bir fonematik paradigma boshqasi bilan almashtiriladi. Afferent motor afaziya uchun murakkab bo‘g‘inlar tuzilishini taxlil qilishdagi qiyinchiliklar xarakterlidir. Bemorlar yopiq bo‘g‘inni ikkita ochiq bo‘g‘inga bo‘ladilar, bo‘g‘inda ketma-ket kelgan undoshlarni bo‘ladilar, undosh tovushlarni

tushirib qoldiradilar. Shu sababli «maktab» «qulf», «stol» so‘zlari «ma-k’-t’-ab», «q’-u-l’-f’» «s’-to-l’» kabi jaranglaydi va h.k. Nutq talaffuz tomonining tiklanishiga qarab, nutqiy bayon qilishning sintagmatik tomoni saqlanganligi aniqlanadi. Ayrim hollarda, yengil artikulyatsion tovushlar qolishi mumkin, bular ayrim hollarda dizartriyani (artikulyatsion apparat apraksiyasi oqibati sifatidagi psevdodizartriya), boshqa hollarda, ohang o‘zgarishida ifodalanmaydigan, balki so‘zlarni talaffuz qilishdagi sun’iylik va sekinlashganlikda, jaranglilarning so‘nishi va kam uchraydigan literal parafaziyalarda, yumshoq undoshlarning yo‘qolishida ifodalanuvchi yengil xorijiy aksentni eslatadi. Tushunishning buzilishi. Afferent afaziyada travma yoki insultdan so‘ng ilk bosqichda nutqni tushunishning qo‘pol buzilishi kuzatilishi mumkin. Tushunish jarayonida kinestetik nazorat muhim rol o‘ynaydi. Afferent motor afaziyali bemorlarda, nutqni ma’lum miqdorda tushunmaslik davri uzoq davom etmaydi (insultdan so‘ng bir kundan bir necha kungacha), so‘ng ularda vaziyatli so‘zlashuv nutqini tushunish tezda tiklanadi, shuningdek alohida so‘zlar ahamiyatini tushunish, murakkab bo‘lmagan ko‘rsatmalarni bajarish imkoniyati ham tiklanadi. Bemorlarda tushunishning buzilishi o‘ziga xos xususiyatlari uzoq vaqt kuzatiladi. Ular ikkilamchi fonematik eshituv buzilishida kuzatiladi. Afferent motor afaziyada, o‘rni va artikulyatsion usuli bo‘yicha umumiy belgilarga ega tovushlar bor bo‘lgan so‘zlarni eshitib, tanib olishda qiyinchiliklar tug‘iladi (lab- lab: b-m-p, til oldi: d-l-t-n; sonor oraliq; nx-sh, va h.k.). Fonematik taxlilning bunday qiyinchiliklari, so‘zlashuv nutqida so‘zlarning fonematik farqining ko‘pligi bilan yaxlit kompensatsiyalanadi va ularni tushunishga imkon beradi, ammo bemorlar yozuvida o‘z aksini topadi. So‘zni tushunishning buzilishi shu holda yomonlashadiki, agar bemor uni gapirishga urinib ko‘rsa, ya’ni birlamchi buzilgan kinestetik nazoratni «uyg‘otib yuborsa» tushunish yomonlashadi.

Afferent motor afaziyada, nutqni eshitib noto‘g‘ri idrok qilishga olib keluvchi artikulyator buzilishlar bilan bir qatorda, turli xil murakkab fazoviy munosabatlarni yetkazuvchi, tilning leksik vositalarini tushunishdagi qiyinchiliklar ham kuzatiladi. Tushunishda ma’lum bir qiyinchiliklarni ko‘proq qo‘shimchalari bilan fe’llar keltirib chiqaradi. Bular makon belgisidan tashqari, ko‘p ma’noliligi bilan farq qiladi. Ko‘chma kelishiklarda qo‘llanuvchi shaxsiy olmoshlar ahamiyatini tushunish alohida qiyinchilik tug‘diradi. Bu ularda predmet nisbatining yo‘qligi, turli xil fazoviy yo‘nalganlikning mavjudligi, fonematik o‘zgarishlarning ko‘pligi bilan tushuntiriladi. Qoidaga binoan, afferent motor afaziyada konstruktiv-fazoviy apraksiya kuzatiladi, ikkinchi variantida esa,-fazoviy dezoriyentatsiya kuzatiladi.keyingisi, bemorlar tomonidan nutqni yomon tushunish haqidagi tasavvurlarni chuqurlashtiradi: masalan, bemorlar kitob javonidan kitob, albom va boshqa predmetni tanlashda juda qiynaladilar. Afferent motor afaziyada tushunishning buzilishi murakkablik va ko‘p turlilik xususiyati, kundalik nutqda vaziyatlarning ko‘pligi, aniqligi bilan kompensatsiyalanadi va ularda nutqni tushunishning nisbatan saqlanganlik ko‘rinishini yaratadi. O‘qish va yozuvning buzilishi. Afferent motor afaziyada o‘qish va yozuv buzilishining darajasi, artikulyatsion apparat apraksiyasi og‘irligiga bog‘liq. Butun artikulyatsion apparatning qo‘pol apraksiyasida o‘qish va yozuv birmuncha qo‘pol buziladi. O‘qish va yozuvning tiklanishi uni bartaraf etish bilan bir vaqtda olib boriladi. Ichki o‘qishning tiklanishi yozma nutqning tiklanishidan ilgarilab ketishi mumkin. Diktovka ostida so‘zlarni yozishda, predmetlarni yozma nomlashda, yozma muloqotga urinishda barcha artikulyatsion qiyinchiliklar o‘z aksini ko‘rsatadi, ya’ni ko‘pgina literal paragrafiyalar paydo bo‘ladi. Ular unli va undosh fonemalar aralashuvini (o‘rni va artikulyatsiyasi bo‘yicha yaqin) aks ettiradi, undoshlar (sonorlar) tushirib qoldiriladi.

Afferent motor afaziyaning ikkinchi variantida bemorlar so‘zda harf tartibini qiyinchilik bilan saqlaydilar, ularni oynali aks ettiradilar (oyna-nayo, davo-voda), unlilarni tushirib qoldiradilar yoki avval barcha undoshlarni yozadilar, so‘ng unlilarni yozadilar, chunki ularda qoidaga ko‘ra, so‘zda shu tovushning borligi haqidagi tasavvurlar saqlangan bo‘ladi, masalan, yo harfini «hayot» so‘zida tashlab ketib, «t» tovushi ustiga bemor ikki nuqta qo‘yadi. Ayrim hollarda, qo‘pol afferent motor afaziyada, og‘zaki nutqning butunlay yo‘qligi va yozma nutqning ma’lum miqdorda saqlanganligi o‘rtasida dissotsiatsiya kuzatiladi. Bu holda yozma nutq atrofdagilar bilan muloqot vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Yozma nutqning bunday saqlanganligi, asosan apraksiyaning faqat halqum va hiqildoqda mavjudligi bilan tushuntiriladi. (N.I.Jinkin, 1958). O‘qish va yozuvning tiklanishiga qarab literal paragrafiyalar soni qisqaradi. Afferent motor afaziyaning ikkinchi varianti, chap yarim sharning tepa bo‘limlari zararlanganida, yashirin chapaqaylikka ega kishilar uchun xarakterlidir. Efferent motor afaziya Bir tekis, maromli harakatlar, bosh miya po‘stlog‘i motor oldi sohalarida amalga oshiriladi. Qat’iy bo‘ysunish qonuniga muvofiq gapda so‘zlarning, so‘zda bo‘g‘in va tovushlarning sintagmatik zanjiri hosil bo‘ladi: «hovli» yoki «bog‘cha» so‘zida tovushlar tartibi aynan shunday bo‘lishi lozim, boshqacha bo‘lishi mumkin emas; gapda sifat yoki ko‘makchi, fe’l yoki ravishdan oldin turolmaydi va h.k. Efferent motor afaziya, chap o‘rta miya arteriyasining oldingi shohlari zararlanishi natijasida kelib chiqadi. U odatdagidek, harakat dasturini o‘zlashtirish va amalga oshirishdagi qiyinchiliklarda namoyon bo‘luvchi kinetik apraksiya bilan birga kuzatiladi.(27-rasm) Ekspressiv nutq buzilishi Qo‘pol efferent motor afaziyada, bosh miya qon aylanishining buzilishidan so‘ng ilk bosqichda shaxsiy nutq butunlay bo‘lmasligi mumkin. Afaziyaning bu shaklida artikulyatsion apparat apraksiyasi alohida tovushlarni takrorlashda emas, balki tovush yoki bo‘g‘in seriyalarini takrorlash

qobiliyatini yo‘qotishda o‘z aksini ko‘rsatadi. Bemor ularni ko‘p marotaba takrorlaydi, tovush yoki bo‘g‘inlarning ikki seriyasini takrorlash iltimos qilinsa, tovush talaffuzi aktida hech qiynalmay avvalgi tovush yoki bo‘g‘in qatoridagi tovushlarni perservatsiyalaydi. Bu efferent motor afaziyaning eng murakkab variantidir. Bunda nomlash funksiyasi butunlay yo‘qoladi, birinchi bo‘g‘in aytib yuborilganda esa yo uni avtomatizatsiyalanib tugashi, yo aynan shunday bo‘g‘indan boshlanuvchi boshqa so‘zga o‘tib ketish holati yuzaga keladi. Masalan, predmetli rasmlarni nomlayotgan bemorga «qo» bo‘g‘inini aytib yuborsangiz, «qovun» so‘zi o‘rniga «qovoq», «qog‘oz», «qoshiq» va h.k. larni talaffuz qiladi. Alohida so‘zlar artikulyatsiyasining inertligi oqibatida, bo‘g‘inni oldindagi so‘zga o‘tkazishga asoslanuvchi kontaminatsiya holati kuzatilishi mumkin: «qoshpoq» (qoshiq, qalpoq). Efferent motor afaziyaning boshqa variantida, nutq va muloqotning spontan tiklanishida ko‘pincha yaqqol ifodalangan ekspressiv agrammatizm shakllanadi: bemorlar fe’llarni tashlab o‘tadilar, qo‘shimchalarni, ko‘makchilarni, ot fleksiylarini qiyinchilik bilan qo‘llaydilar-«telegraf uslubi» kabi nom olgan agrammatizm namoyon bo‘ladi. Bu ichki nutqning predikativ funksiyasi buzilishi oqibatida yuzaga keladi. Birmuncha xolatlarda fe’llar gap oxiriga o‘tib qoladilar. Masalan, «Ko‘ldagi voqea» syujetli rasmlar seriyasi bo‘yicha hikoyada quyidagicha matn bayon qilingan: «Bu bola.... bola va mana ko‘l va kema va bola, qanday edi... ...suvga yiqilish va kemani u yerga chaqirish uzoq ... Va bola o‘quvchi botinkasini yechishi kerak.... chaqiradi haligidek .....yordam beringlar...» Effekt motor afaziyaning uchinchi variantida unchalik qo‘pol agrammatizmlar kuzatilmaydi, lekin so‘zlarni tanlashda haddan tashqari inertlik namoyon bo‘ladi, bayon qilish jarayonida uzoq pauzalar, perservatsiyalar, verbal parafaziyalar kuzatiladi, so‘zlar cho‘zib talaffuz qilinadi. Nutqiy jarayonlar kechishining inertligi keltirib chiqargan uzoq pauzalar, tashqi ko‘rinishidan semantik afaziya uchun xarakterli bo‘lgan amnestik qiyinchiliklarni eslatadi, biroq ularning negizida leksik vositalarni tanlashning

inertligi yotadi. So‘zlarni tanlash boshqaruvining buzilishi verbal parafaziyalarga olib keladi. Va nihoyat, efferent motor afaziyaning shunday variantlari ham uchrab turadiki, bunda bir bo‘g‘inni boshqasi bilan ohangdor, ravon qismida almashtirish bilangina nutq buzilishi yuzaga keladi. Bunday bemorlar nutqi grammatik jihatdan to‘g‘ri tuziladi, ammo nutqning ritmik ohang tomonining buzilishi tufayli nafaqat urg‘uli bo‘g‘inlarni ajratish buziladi, balki psixologik predikatning ohangi, ifodaliligi ham buziladi, ya’ni mantiqiy urg‘u nima ustiga tushsa, u ham buziladi. Afferent motor afaziyadan farqli ravishda, efferent motor afaziyada bo‘g‘inlarning tovush tuzilishi soddalashmaydi, buzilmaydi, biroq o‘zining ohangdorligini yo‘qotadi, cho‘ziluvchan, monoton bo‘lib qoladi. Efferent motor afaziyali bemorlarning og‘zaki nutqi uchun literal parafaziyalar xarakterli emas, ammo ular yozma nutqda ko‘plab uchraydi. O‘qish va yozuvning buzilishi. Afferent motor afaziyada yaqqol namoyon bo‘lgan agrafiyalar kuzatiladi: so‘z yoki iborani bir necha marotaba bo‘g‘inlab takrorlaganlaridan so‘nggina yozadilar. Birmuncha og‘ir ko‘rinishlarda so‘zni to‘g‘ri takrorlashda ham, nafaqat uni yozish, balki ajratib qo‘yilgan kesma xarflarda tuzib berish imkoni ham bo‘lmaydi. Hatto juda qisqa so‘z harflarini ham to‘g‘ri qo‘yib berolmaydilar, harflarning to‘g‘ri tartibi qiyinchilik bilan o‘rnatiladi. Ko‘pincha bemorlar kerakli harfni topa olmaydilar. Birmuncha yengil holatlarda bemorlar so‘zni eshitib yozishlari mumkin, bunda ketma-ket kelgan undoshlarda unli yoki undoshlarni tushurib qoldiradilar, harf yoki bo‘g‘inlar o‘rnini o‘zgartiradilar, masalan, «koptok» so‘zi-kptok, kopok kabi yoziladi. Ko‘pincha, avvalgi so‘z bo‘g‘inini qo‘shib yozish, aynan bir bo‘g‘inni bir-ikki takror yozish «kuzatiladi: «mashina»«mashishina» «lavlagi»-«lalavlagi» va h. k. Seriyali rasmlar bo‘yicha mustaqil matn tuzishda (tiklanishning so‘nggi etaplarida), agrammatizmlar namoyon bo‘ladi. Agrammatizmlar gapda so‘zlarni muvofiqlashtirishdagi qiyinchiliklarda o‘z aksini topgan. Fleksiylar kelishiklar singari aralashtiriladi.

Efferent motor afaziyali bemorlarning yozma nutqidagi agrammatizmlar katta qiyinchilik bilan bartaraf etiladi. Birmuncha qo‘pol hollarda o‘qish topishmoqli xarakterga ega bo‘ladi. Ular uchun u yoki bu yozilgan so‘zni ko‘rsatish qulay. O‘qish va yozuvning bunday qo‘pol buzilishi, so‘zning tovush-harf tarkibini dasturlash qobiliyatining buzilishiga asoslanadi. «Telegraf uslubda» o‘qish, diktovka ostida ot va qisqa iboralarni yozish, keyinchalik esa predmet nomlarini mustaqil yozish saqlangan bo‘lishi mumkin, ammo iboralarni mustaqil, yozma, grammatik to‘g‘ri tuzish imkoni bo‘lmaydi. Birmuncha yengil holatlarda, alohida so‘z va qisqa gaplarni o‘qish mumkin bo‘ladi, ammo o‘qilganni, ayniqsa murakkab sintaktik tuzilishga ega gaplarni tushunish qiyinlashadi. Nutqning faqat ritmik-ohang komponenti buzilganda yozma nutq va o‘qish saqlangan holda qoladi. Tushunishning buzilishi Efferent motor afaziyada tushunishning buzilishi negizida barcha nutqiy faoliyat ko‘rinishlarining inert kechishi yotadi va ichki nutqning predikativ funksiyasi va «til sezgisi» deb nomlanuvchi buzilishilar namoyon bo‘ladi. Qo‘pol efferent afaziyada perservatsiyalar oddiy ko‘rsatmalarni bajarishdayoq namoyon bo‘ladi. Agar talaffuz qilinayotgan so‘zlar orasida katta pauzalar qilinsa, tananing alohida qismlarini ko‘rsatish qulay bo‘ladi. Biroq rasm, tana yoki yuz qismlarini ko‘rsatish bo‘yicha vazifalar tempining biroz bo‘lsa ham tezlashuvida darhol perservatsiyalar kelib chiqadi. Qayta iltimos qilinganda predmetli rasmlarni ko‘rsatish bemorlar uchun katta qiyinchilik tug‘diradi. Nutq-eshituv xotirasi ikkilamchi buziladi, seriyali predmetli rasmlarni ko‘rsatish qiyinlashadi, 10 tadan 3 yoki 4 rasmni ko‘rsatishda avvalgi vazifalar perservatsiyalanadi. Efferent motor afaziyada grammatik jihatdan to‘g‘ri va noto‘g‘ri tuzilgan bayonlar eshitish jarayonida farqlanmaydi. Afaziyaning bu shaklida metafora, maqollarning ko‘chma ma’nosi yomon tushuniladi. Bu bayon qilishning yashirin ma’nosiga qiyinchilik bilan o‘tish

natijasidir (A.R.Luriya 1975). Shuningdek, ko‘p ma’noli so‘zlarni tushunishning buzilishi kuzatiladi. Bu so‘zning aniq leksik ahamiyatidan boshqasiga o‘tishdagi qiyinchilikda ham o‘z aksini ko‘rsatadi. Reabilitatsiya ta’lim tamoyil va metodlari Reabilitatsion ta’limning nazariy asoslarini ishlab chiqish uning aniq ilmiy tamoyillarini shakllantirish imkonini berdi. Tiklovchi tamoyillari haqidagi masala nihoyatda muhimdir. To‘g‘ri ishlab chiqilgan tamoyillar-samarali reabilitatsiya garovidir. Tamoyillarni shartli ravishda psixofiziologik, psixologik va psixologo- pedagogik kabilarga ajratish mumkin. А). Psixofiziologik tamoyillar. 1. Deffektni tasniflash tamoyili reabilitatsion ta’limni amalga oshirishga kirishishdan avval batafsil neyropsixologik analiz o‘tkazishni taqozo etadi. 2. Ikkinchi muhim tamoyil-saqlanib qolgan (zararlanmagan) analizator sistemalarni reabilitatsion ta’lim sifatida qo‘llash tamoyili. 3. Uchinchi tamoyil-yangi funksional tizimlarni yaratish tamoyili. 4. To‘rtinchi tamoyil-reabilitatsion ta’limda psixik funksiyalarning, shu jumladan, nutqning turli tashkiliy darajalirga tayanish tamoyili. 5. Beshinchi tamoyil-reabilitatsion ta’limda insonning butun psixik sohasiga, shuningdek saqlanib qolgan psixik jarayonlarga tayanish tamoyili. 6. Nazorat tamoyili P.K. Anoxin, N.A.Bernshteyn va A.R.Luriya tomonidan izohlanib bo‘lib, u doimiy qator aloqaning bo‘lishini bildiradi. Б). Psixologik tamoyillar: 1. Kasal shaxsning hisobga olish tamoyili, reabilitatsion ta’limda kasal insonning individualligini inobatga olish zarurligini anglatadi. 2. Kasalda saqlanib qolgan faoliyat shakllariga tayanish tamoyili, reabilitatsion ta’limda buzilgan nutqiy faoliyatni tiklash uchun saqlanib qolgan boshqa faollar shakllarini ishga solishni anglatadi. 3. Kasalning faoliyatiga tayanish tamoyili, reabilitatsion ta’limida kasal inson faoliyatining har xil turlaridan kompleks foydalanishni anglatadi.

4. Kasal faoliyatini tashkil etish tamoyili reabilitatsion ta’limida kasalning o‘z faoliyatini tashkil etish va boshqarishni anglatadi. 5. Dasturlashtirilgan ta’lim tamoyili reabilitatsion ta’limda ketmaket bajariladigan va buzilgan psixik funksiyani tiklash imkonini beradigan operatsiyalarni o‘z ichiga oluvchi dasturning ishlab chiqilishining zarurligini anglatadi. 6. Deffektga tizimli ravishda ta’sir ko‘rsatish tamoyili buzilgan nutqqa boshqa psixik funksiyalarga tayanib turib ta’sir ko‘rsatishni anglatadi. 7. Insonning ijtimoiy tabiatini hisobga olish tamoyili psixik funksiyalarning shakllanishida ijtimoiy omillar muhim o‘rin tutishi hisobga olib, kasalga ta’sir ko‘rsatishda ijtimoiy muhit ta’sirining barcha imkoniyatlaridan o‘rinli foydalanish zarurligini anglatadi. V). Psixologo-pedagogik tamoyillar. 1. Oddiydan murakkabga borish tamoyili, kasal bilan ishlashda qo‘llanadigan didaktik material murakkablik darajasiga e’tibor berish zarurligini anglatadi. 2. Material hajmi va xilma-xilligining darajasi tamoyili, kasal bilan ishlashda kichik hajmdagi va xilma-xil bo‘lgan materialdan foydalanishni anglatadi. 3. Verbal materialning murakkabligi tamoyili, kasal bilan ishlashda qo‘llanuvchi materialning fonetik murakkabligi, butun matnlarning, ulardagi so‘zlar, jumlalarning uzunligini, umuman kasal uchun obyektiv va subyektiv leksikani hisobga olishni anglatadi. 4. Materialning emotsional tomoni tamoyili, qo‘llanayotgan verbal va noverbal materialning kasallarga ijobiy emotsional ta’sir ko‘rsatishini, ularda ijobiy emotsiyalarni uyg‘otishini va stimullashtirilishini asabiy holatdan chiqarishini ta’minlaydigan bo‘lishini taqozo etadi. Yuqorida tilga olingan reabilitatsion ta’lim tamoyillari uning ilmiy asosi bo‘lib, amaliyotda qo‘llanuvchi afaziyani tuzatish metodlariga bir qator talablarni qo‘yadi. Bu talablar quyidagilardan iborat. Birinchi talab: afaziya tufayli buzilgan nutqni tiklashga qaratilgan ta’lim metodlarining nutqni buzilish mexanizmiga adekvat bo‘lishi.

Ikkinchi talab: metodlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki deffektga aylanma tarzda ta’sir ko‘rsatishi. Uchinchi talab: metodlarning tizimliligi, ya’ni metodlarning birbiridan izolyatsiyalangan emas balki sistemali bo‘lishi. Metodlar tizimi deffektga xususiy metodlar kabi bir tomonlama ta’sir etish va deffektni qisman tuzatish maqsadini emas, balki deffektga ko‘p tomonlama ta’sir ko‘rsatish orqali funksiyani bir butun faoliyat sifatida tiklash maksadini ko‘zlaydi. Reabilitatsion ishning muvaffaqiyatli kechishi uchun,. shuningdek, ayrim tashkiliy masalalarni, mashg‘ulotlarga qo‘yiladigan talabalarni inobatga olish zarur. Bular quyidagilardan iborat. 1. Vaqtni (mashg‘ulot davomiyligini) hisobga olish. Mashg‘ulot davomiyligi holati va kasallikning kechishiga, shuningdek, kasal shaxsining xususiyatlariga bog‘liq. Kasallikning dastlabki bosqichida mashg‘ulot vaqti 15-20 minutdan oshmaydi. Kasallik barqaror kechganda mashg‘ulotni bir soatgacha davom ettirish mumkin. 2. Kasalning ish qobiliyati va toliquvchanligini hisobga olish. Mashg‘ulot davomida 1-2 ta 3-5 minutlik pauzalar bo‘lishi kerak. Bundafaoldan olish (musiqa jo‘rligida qo‘llarni xarakatlantirish qo‘shiq aytish va h.k.) yoki passiv dam olish (musiqa eshitish) ni amalga oshirish mumkin. 3. Kasalning kayfiyatini hisobga olish. Mashg‘ulotlar rejasini operativ o‘zgartira olishni taqozo etadi. 4. Mashg‘ulotning tashkiliy shaklni hisobga olish. Mashg‘ulotlar har xil shakllarda, kasal faoliyatning har xil turlarini o‘z ichiga olgan holda o‘tkazilishi lozim. 5. Mashg‘ulotlar o‘tkazishda qulayliklarni hisobga olish. Mashg‘ulotlarni o‘tkazishda jim-jitlikni ta’minlash, kasal diqqatini chalg‘ituvchi narsalarga yo‘l qo‘ymaslik, xonaning qulay bo‘lishi hisobga olinishi kerak.

Adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Logopediya L.S.Volkova, S.I.Shaxovskaya. Izd-vo «Vlados» – M., 2002. 3. Golubeva G.G. Korreksiya narusheniy foneticheskoy storoni rechi u doshkolnikov. Izd-vo «Soyuz» – M., 2001. 4. Krauze YE.N. Logopediya. Izd-vo «Korone print» – M., 2003. 5. Mo‘minov L., Ayupova M. Logopediya. – T., 1993. 6. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 1997.

O'xshashlar

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarning tavsifnomasi

Logopediya fanining metodologik asoslari

Afaziyada nutqni tiklash metodikasi

Alaliya

Nutqida buzilishlari bo‘lgan bolalarning shaxs va shaxslararo munosabati xususiyatlari