Alaliya - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Alaliya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

21.2841796875 KB

Ko'chirib olish

Alaliya Reja: 1. Alaliya, uning sabablari. Motor alaliya 2. Motor alaliyada korreksion ta’sir etish tizimi

Alaliya uning sabablari. Motor alaliya Alaliya – bolaning ona qornida yoki dastlabki rivojlanish bosqichida nutq shakllanishiga qadar bosh miya qobig‘i nutq doirasining organik jarohatlanishi oqibatida uzluksiz rivojlanmay qolishdir. “Alaliya” atamasi (grekcha a – yo‘q, lotincha lalio – nutq) tarjimasi nutqning yo‘qligi, nutqsizlik holati – nutq buzilishlariga doir adabiyotlarda qadim zamonlardan beri kuzatiladi. Maxsus adabiyotlarda “alaliya” atamasidan tashqari, shu nutq nuqsonini anglatuvchi quyidagi atamalardan foydalanganlar: “Tug‘ma afaziya”, “Ontogenetik afaziya”, “Rivojlanish afaziyasi”, “Disfaziya”, “Nutqiy rivojlanishi sustlashuvi”, “Nutqning konstitutsional orqada qolishi”, “Tilni egallashdagi kamchiliklar” va h.k. Alaliyaning tarqalganligi haqida ilmiy asoslangan ma’lumotlar yo‘q. Ma’lumotlarga ko‘ra, alaliya maktabgacha yoshdagi bolalarning bir foizi, maktab yoshidagi bolalarning 0,6 – 0,2% foizni tashkil etadi. O‘rtacha hisobda, alaliya aholining 0,1 foizida kuzatiladi. Mualliflarning ta’kidlashicha, alaliya o‘g‘il bolalarda qizlarga nisbatan 2 marta ko‘p uchraydi. Alaliya sabablari Alaliyani o‘rganishda uzoq vaqt mobaynida uning kelib chiqish sabablarini turlicha ko‘rsatganlar. R. Koyen  1888  , A. Guttsmon  1924  , E. Freshels  1931  , M. Zeyeman  1962  va boshqalarning fikricha, alaliya bolaning ona qornida yoki rivojlanish bosqichida shamollash yoki alimentar  trofik moddalar almashinuvining patologik jarayoni natijasida kelib chiqadi. A. Treytel  1901  fikricha, alaliya diqqat va xotirani yetarli emasligining natijasidir. A. Libman  1901  alaliyada nutqning to‘liq emasligini intellektual yetishmovchilik bilan bog‘laydi. A. Iving  1963  bolalarda nutqning to‘liq rivojlanmaganligi asosida so‘zning motor obrazi yo‘qligini miya buzilishlariga bog‘lab ko‘rsatadi. M. Zeyeman  1962  ta’kidlashicha, nutq bosh miya markazlarining buzilishining natijasida rivojlanmaydi. R. Luxzinger  1970  , M. Berri  1957  , M.B. Eydinova  1961  , V.A. Kovishkov  1985  va boshqalar alaliyani kelib chiqishida tug‘ma bosh miya

travmalari va chaqaloqlar asfiksiyasining rolini belgiladilar. Tug‘ruq travmalari va asfiksiyalar bir qator hollarda homilalik patologiyasining oqibatidir. Bu surunkali kislorod yetishmovchiligini keltirib chiqaradi va nafas olish markazlari funksiyasining pasayishiga olib keladi. Miya to‘qimalari, birinchi navbatda filogenetik munosabatga nisbatan yosh, po‘stloqning uchinchi qatlami kislorod yetishmovchiligiga birmuncha sezgir hisoblanadi. Miya po‘stlog‘ining uchinchi qatlami assotsiativ aloqalarning murakkab tizimini boshlab beradi. Bu tizim insonning oliy po‘stloq funksiyalarining shakllanishini, birinchi navbatda nutq va psixikani ta’minlaydi. Etiologik omillar ichida yetakchi o‘rinda homilaning ensefalit, meningit bilan xastalanishi; rivojlanishi uchun nomaqbul sharoit; homilaning zaharlanishi; homila yoki ilk rivojlanish davrida bosh miya shikastlari; ilk bolalik davrida xastalanishlar natijasida bosh miyaning zararlanishi va boshqalar. Homiladorlik patologiyasi miya moddasining diffuz jarohatlanishiga olib keladi, tug‘riq kalla-miya travmalari va chaqaloqlar asfiksiyasi nisbatan lokal buzilishlarni keltirib chiqaradi. Bosh miya po‘stloqidagi turli sohalarning jarohatlanishi, nutqiy va nutqiy bo‘lmagan funksional tizim rivojlanishidagi buzilishlarni keltirib chiqaradi. YE.M. Mastyukova (1981) neyroontogenez nuqtayi nazaridan alaliyani xarakterlay turib Shuni ko‘rsatib o‘tadi: har qanday zararli omilning tug‘ruqgacha va tug‘ruqdan so‘ng erta yoshlarda ta’sir ko‘rsatishida, qachonki bosh miya po‘stlog‘i hali shakllanish bosqichida bo‘ladi, lokal nuqsonning mavjudligini aniq belgilash qiyin bo‘ladi, chunki jarohatlanish ko‘pincha tarqalgan xarakterga ega bo‘ladi. S.S. Korsakova va N.I. Krasnogorskiy kuzatishlari natijasida ma’lum bo‘ldiki, alaliya markaziy asab tizimini toliqishi, gipotrfiyani keltirib chiqaruvchi somatik kasalliklari oqibatidir. Y.A. Florenskaya fikricha, alaliya potogenezida raxit, ilk bolalikda ovqatlanish va uyquning buzilishi, nafas yo‘llarini tez-tez xastaligi alohida o‘rin tutadi. Bu nuqtayi nazarni barcha mualliflar ham to‘g‘ri deb baholamaydi. Somatik kasalliklar yetakchi hisoblangan asab kasalliklarining patologik ta’sirini kuchaytiradi.

Ayrim mualliflar (R. Koyen, 1988; M. Zeyeman 1961; R. Luxzinger, A. Saley 1977 va h.k.) alaliya etiologiyasida nasliy omil, oilaviy moyillik holatlarini alohida ajratib ko‘rsatadilar. Biroq alaliyani kelib chiqishida nasliy omillarning ta’siri adabiyotlarda yoritilmagan. Ko‘pchilik hollarda alalik bola anamnezida birgina emas, balki patologik omillarning butun bir majmui kuzatiladi. Motor ekspressiv alaliya Motor alaliya – bu markaziy xarakterdagi organik buzilishlar natijasi hisoblanib, nosog‘lom nevrologik ko‘rinish nutqning rivojlanish borasida jiddiy orqada qolishga olib keladi. Bu konseptsiya tarafdorlari nutqiy shaklanmaganlikni motor yetishmovchiligi bilan tushuntiradilar (R. Koyen, G. Guttsman, R.A. BelovaDavid, N.N. Trauyutt, V.K. Orfinskaya va boshqalar). Ko‘pchilik mualliflar alaliyani kinetik yoki kinestetik apraksiya bilan bog‘laydilar hamda uning efferent va afferent shakllarini ajratib ko‘rsatadi. Afferent alaliyada nutq buzilishlarining mexanizmlari kinestetik apraksiyaga bog‘liq bo‘lsa, efferent alaliyada esa – kinetik apraksiyaga bog‘liq (afaziya analoglariga ko‘ra). Apraksiyani artikulyatsiyaning turli buzilishlariga ko‘ra tushuntirish mumkin  tovushlar talaffuzi, so‘zning tovush – bo‘g‘in tuzilishining buzilishlari  . Biroq alaliyada yetakchi o‘rinda turadigan nutq buzilishlari faqat motor yetishmovchiliklar natijasi emas. Shuningdek, motor yetishmovchilik alaliyali bolalarning faqat yarmidagina kuzatiladi. Psixologik konseptsiyaga ko‘ra, motor alaliya mexanizmini psixik jarayonlarining  tafakkur, xotira  , Shuningdek nutqiy faoliyatning ayrim bosqichlarining o‘zaro munosabati tashkil etadi. I.T. Vlasenko, V.V. Yurtaykinning (1981) ta’kidlashicha, bunday bolalarning nutqiy faoliyatini tashkil qiluvchi strukturali tarkibiy qismlar orasida dissotsiatsiya aniqlangan: bir xillarda operatsion imkoniyatlarning saqlanganligi holatida maqsadli ko‘rsatmalarning shakllanmaganligi mavjud; boshqalarda – yetarlicha turg‘un motivatsiyaning mavjudligida faoliyatning operatsion qatorida yetishmovchilik mavjuddir.

Bu muammoga zamonaviy psixolingvistik yondashish til konseptsiyasida aks ettirilgan  Yye.F. Sobotovich, V.A. Kovshikov, B.M. Grinshpun, V.K. Vorobyev va h.k. V.A. Kovshikov, bayon qilishning yuzaga kelishida birmuncha saqlangan ma’no va motor darajasida, tilning bayon qilish operatsiyalarining shakllanmaganligi alaliyaning bu shakli uchun buzilishning markazi bo‘lib hisoblanadi deb taxmin qiladi. Bu alaliyani asosan til buzilishlari sifatida izohlashga asos bo‘ladi. Motor alaliyada ibora va matnlarni tuzish bo‘yicha nutqiy harakatlarning shakllanmaganligi, so‘z birikmasi, so‘z tanlashning shakllanmaganligi bilan uyg‘unlashgan ichki dasturlashning buzilishi ham kuzatiladi. YE.F. Sobotovich (1985) fikriga ko‘ra, motor alaliyada asosiy kamchilikni tilning belgi shaklini egallashdagi, ya’ni nutqning yuzaga kelish jarayonida belgilardan foydalanish va ularning mos kelishidagi buzilishlari tashkil etadi. Bolalarda nutqning yuzaga kelishida nutqiy materialni dasturlash, tanlash, tavsiflash operatsiyalari shakllanmaydi. Barcha leksik-grammatik qurilish aspektlarida kamchiliklar kuzatiladi: so‘zni tanlash va uning ketma-ketligi, bayonning tovush tuzilishi va h.k. Bu esa psixofiziologik mexanizmlarning shakllanmaganligi sifatida xarakterlanadi. Alaliyali bolada til belgilari tizimini egallash imkoniyatining chegaralanganligi seziladi. Bayon qilishni yuzaga keltirish, bezatish operatsiyalari shakllanmagan bo‘ladi, xususan, fonemalarni tanlash bilan bir qatorda ichki bo‘g‘inli va bo‘g‘inlararo dasturlash (ya’ni, artikulyator dastur) va chuqur-sintaktik va chuqur-semantik darajalarni amalga oshiruvchi operatsiyalar, ya’ni ichki nutq darajasi buziladi. Ishning neyrofiziologik jihati bosh miyaning substrata buzilishlarini nutqning shakllanmaganligi xarakteri bilan bog‘likligini tahlil qiladi. Ishning psixologik va lingvistik jihati nutqiy va umumiy psixologik funksiyalarning o‘zaro munosabati, ya’ni kamchiliklarning namoyon bo‘lishi tarkibida nutqiy faoliyatning holatini tahlil qiladi.

Motor alaliyada korreksion ta’sir etish tizimi Alaliya – tibbiy psixologik pedagogik muammo. Logopediya sohasiga, bola shaxsi va nutq rivojlanishiga yo‘naltirilgan korreksion ta’sir usullari va tamoyillarini aniqlash kiradi. Sistemali uzoq davom etuvchi logopedik ishlar qator hollarda bolalarning nutqiy muloqoti uchun yetarli vositalarni beradi, ayrim hollarda esa – elementlar nutqnigina. Nutqiy nuqsonni tabiatiga ko‘ra bu muammo motor va sensor alaliya ko‘rinishiga ko‘ra differensial hal etiladi. Alaliyada nutq shakllanishi har tomonlama yondashuv, nutqni rivojlanishiga yordam beruvchi va bilish faoliyatining yaxshilanishiga imkon beruvchi nutqning barcha funksiyalari rivojlanishiga e’tiborni qaratadi. Nutq va shaxsiyat ustidan bir butun har tomonlama tizimli ish olib boriladi. Bunda ontogenezda nutqiy funksiyalar rivojlanishi qonuniyatlari hisobga olinadi. Tizimli logopedik ish nutqiy rivojlanishdagi uzilishlarni to‘ldirishga va maxsus dastur bo‘yicha maktab ta’limiga tayyorlashga yo‘naltiriladi yoki u maktab ta’limiga qo‘shimcha ravishda parallel olib boriladi. Nutqiy rivojlanmaganlikni bartaraf etishni Shunday tashkil qilish kerakki, ish jarayonida maktab vazifalarini o‘zlashtirishga tayyorgarlik yuzaga kelsin. Samarali logopedik ish, agar u psixonevrolog (nevropatolog, psixiatr) tomonidan o‘tkaziladigan faol dori-darmon va fizioterapevtik muolajalar fonida har tomonlama o‘tkazilsagina amalga oshadi. Ish jarayonida turli metod, usullardan mujassamlashgan holda foydalaniladi. Bolaning nutqiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ishning vazifa va mazmuni aniqlanadi. Olib boriladigan ishlar nutqiy faoliyat mexanizmlarini shakllantirishga qaratiladi: motiv, aloqa bog‘lash maqsadi, bayonning ichki dasturi, uning leksik- grammatik vositalarini tanlash grammatik tuzilishi shakllantiriladi. Nutqiy tajribani boyitish uchun bilimlardan ongli foydalanish uquvi rivojlantiriladi, nutqiy operatsiyalarni modellashtirishni egallash uquvi orttiriladi. Mayda qo‘l motorikasi rivojlanishiga e’tibor qaratiladi: chiziq tortishga, bo‘yashga, shtrixlashga o‘rgatiladi, tugunchalar bog‘lashga, mozaykalar va

geometrik materiallardan naqshlar chizish o‘rgatiladi va h.k. Agar bolalar qo‘l barmoqlari harakati rivojlanishidan orqada qolsa, u holda nutq rivojlanishidan ham orqada qolishligi isbotlangan. Qo‘l harakatlarini mashq qildirish jarayonida nutq holati mukammallashadi. Ishning boshlang‘ich bosqichlarida nutqning psixofiziologik asoslari shakllantiriladi, bolada muloqotga ehtiyoj hissi uyg‘otiladi. Bolada motivatsion bayon qilishning asosini shakllantirish, nutqiy va psixik faollikni rivojlantirish, taqlid faoliyati va aks ettiruvchi nutq funksiyalarini shakllantirish muhimdir. Faoliyat motivini tarbiyalash va bayon qilish dasturini tashkil qilish muhim baza yaratadi; alaliyali bolalarda o‘zi shakllana olmaydigan, nutq rivojlanishi uchun vositalar qatori. Bu qatorlarning asosiysi, predikativ tizimni rivojlantirish va grammatik qurilish elementlarini egallash hisoblanadi. Faqatgina nutqiy buzilishlargina bartaraf etilmay, nutqiy bo‘lmagan kamchiliklar bartaraf etiladi, tahlil, tarkib jarayonlari rivojlantiriladi, nutqiy rivojlanish uchun muhim sanalgan diqqat, idrok, umumlashtirish, taqqoslash jarayonlari ham shakllantiriladi. Bu buyumlarni shakli, rangi kattaligiga ko‘ra farqlashga va nomlashga o‘rgatiladi. Tevarak-atrofga munosabati bo‘yicha predmet holatini ajratish va nomlashga o‘rgatish olib boriladi (tepada, o‘rtada va h.k.). Ko‘ruv idroki va fazoviy solishtirishning shakllanmaganligini bartaraf etishda, vaqt va fazoviy tasavvurlarni shakllantirishda bolaning fazoda faol ko‘chishi bilan, qayta saflanish, yo‘nalishli yurish va h.k. li o‘yinlardan foydalaniladi. Figura detallarini farqlash bo‘yicha ish olib boriladi. Ko‘p miqdordagi elementlari bo‘lgan murakkab figuralar tahlil qilinadi, konstruktorlash qobiliyati va konstruksiyalarni fahmlash rivojlantiriladi. Analiz, sintez operatsiyalari, nutqiy bo‘lmagan materialni umumlashtirish (solishtirish, taqqoslash, o‘xshatish, predmetlarning o‘xshashligi va farqini ajratish, belgilari bo‘yicha taqqoslash – rang, kattalik, shakl), o‘rnatilgan sabab-oqibatning o‘zaro munosabatlari nutq shakllanishi uchun muhim shart-sharoit yaratadi.

Nutqni rivojlantirish uchun ritmika va logaritmika usullaridan foydalanish samarali natija beradi. Musiqa, so‘z va harakatlar turli mashqlarda uyg‘unlashib, harakat va nutq-harakat faoliyatini shakllantiradi, bolalarning ritmik, nutqiy va shaxsiyat rivojlanishidagi uzilishlarni to‘ldirishni ta’minlaydi. Nutqni rivojlantirish uchun bola uchun qulay darajadagi muloqot amaliyoti muhimdir: mazmunli kontekst bilan birlashmagan (savollarni tushunish, ularga batafsil javob berish) jumlalar bilan, alohida so‘zlar bilan o‘tkaziluvchi operatsiyalar (ko‘rsat, qaytar, nomla) bola uchun emotsional va semantik ahamiyatli bo‘lgan vaziyatlar fonidagi mazmunli kontekst bilan qo‘shilgan iborali material bilan (o‘yinchoqni so‘rash, mashg‘ulot turini tanlash va h.k.), tanish rasmlar bilan o‘tkaziladigan operatsiyalar, dialogik so‘ng monologik nutqdan foydalanib o‘tkaziluvchi o‘yinlar bilan va h.k. lar. Asta-sekin leksik-grammatik materal hajmi va murakkabligi oshib boradi. Nutqni to‘g‘rilash ishlari amaliy predmetli faoliyat bilan bog‘liq va unga tayanadi. Bola o‘z harakatlarini tushunish shakllantiriladi men o‘tiryapman, chopayapman, sakrayapman. Bola nutqining rivojlanishi imkoniyatlariga ko‘ra, bajarilayotgan ish yuzasidan bog‘langan va to‘g‘ri tushuntirish nutqi hisobot rivojlantirib boriladi. Logoped bolalarda faol diqqati, tushunishni tarbiyalab borish bilan birgalikda, bolaning jumlani oxirigacha eshitishga, leksik-grammatik shakllarni tushunishga, savol mohiyatini tushunishga Nima yemoqdamiz? Nima bilan yemoqdamiz va va h.k. o‘rgatib boradi. Bolalarda leksik-grammatik shakllarni qo‘llash, intonatsiya ustidan ongli kuzatuvchanlik tarbiyalandi, flektiv munosabatlarni tushunish mustahkamlanadi, turli xil birikmalarda so‘zlar aloqasi, so‘z va grammatik strukturalar ketma-ketligi tarbiyalanadi. Ish jarayoniga turli analizatorlar eshitish, ko‘rish, taktil analizatorni jalb etish muhim. Bola buyum nomini eshitishi, kuzatib ko‘rishi, imo-ishora bilan ko‘rsatib berishi, nomlashi zarur. Buning natijasida bola ongida qo‘shimcha bog‘lanishlar yuzaga keladi, nutqiy material mustahkamlanadi.

Ko‘pgina analizatorlar faoliyatiga tayanib, taqqoslash va qarama-qarshi qo‘yishdan foydalaniladi. I.P. Pavlov bularni differensirovkalar shakllanishining asosiy uslublari sifatida tavsiya qilgan. Ishda qo‘shimcha tayanch tahlili va hisoblaridan foydalaniladi, shu jumladan, ramziylik va modellashtirish. Ko‘pincha ishning o‘yin shaklidan foydalaniladi, chunki u qiziqishni uyg‘otadi, muloqotga ehtiyoj tug‘diradi, nutqiy taqlidni, motorikaning rivojlanishiga yordam beradi, ta’sirning emotsionalligini ta’minlaydi, biroq o‘yinda ham bir qator hollarda bunday bolalarni maxsus o‘rgatishga to‘g‘ri keladi, chunki ularda o‘yin harakatlari shakllanmagan bo‘lishi mumkin. Mashg‘ulotlarning samaradorligi ko‘rgazmali qurollarning mavjudligi va ulardan to‘g‘ri foydalanishga bog‘liq. Olib borilayotgan ishning bosqichlaridan qat’iy nazar, ta’sir butun nutq tizimiga qaratiladi: lug‘atini aniqlash va boyitish, frazali va bog‘langan nutqni shakllantirish, tovush talaffuzini korreksiyalash. Shuningdek, har bir bosqichning maxsus vazifalari va o‘ziga xos ish mazmuni aniqlanadi. Birinchi bosqichda olib borilayotgan ishlar quyidagilar sanaladi: nutqiy faollikni tarbiyalash, passiv va faol lug‘atni shakllantirish. Dialog, sodda, katta bo‘lmagan hikoya ustida ish olib boriladi. Nutqiy faoliyatning psixofiziologik asoslari va vaziyatli muloqotning birlamchi ko‘nikmalari shakllantiriladi. Ikkinchi bosqichda lug‘at va jumla tuzilishini murakkablashtirish asosida frazali nutqi shakllantiriladi. Gaplardan foydalanish ularni grammatik jihozlash, dialog va hikoya ustida ish olib boriladi. Uchinchi bosqichda mustaqil nutqni shakllantirish ishlari olib boriladi. Barcha bosqichlarda nutqiy faoliyatning hamma tomonlari shakllantiriladi.

Adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Logopediya L.S.Volkova, S.I.Shaxovskaya. Izd-vo «Vlados» – M., 2002. 3. Golubeva G.G. Korreksiya narusheniy foneticheskoy storoni rechi u doshkolnikov. Izd-vo «Soyuz» – M., 2001. 4. Krauze YE.N. Logopediya. Izd-vo «Korone print» – M., 2003. 5. Mo‘minov L., Ayupova M. Logopediya. – T., 1993.

O'xshashlar

Sensor alaliya

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar idrokining xususiyatlari

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarning tavsifnomasi

Logopediya fanining metodologik asoslari

Nutqida buzilishlari bo‘lgan bolalarning shaxs va shaxslararo munosabati xususiyatlari