Bolalar nutqining tovush madaniyatini tarbiyalash uslubiyoti

Yuklangan vaqt:

08.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.6494140625 KB

Ko'chirib olish

Bolalar nutqining tovush madaniyatini tarbiyalash uslubiyoti Reja: 1. Nutqning tovush madaniyati to’g’risida tushuncha 2. Nutqning tovush madaniyatiga doir ishlarning vazifalari 3. Nutqning tovush madaniyati bo’yicha ishlarni tashkil etish 4. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash bo’yicha mashg’ulotlarning tuzilishi 5. Nutqning tovush madaniyati bo’yicha ishlarni rejalashtirish

1. Nutqning tovush madaniyati to’g’risida tushuncha Nutq madaniyati — bu bayon etiladigan fikr mazmuniga mos tarzda til vositalarining barchasidan (tovush, intonatsiya, grammatik shakllar, leksik urg’ulardan) to’g’ri foydalana olishdir. Nutqning tovush madaniyati nutq madaniyatining ajralmas bir qismidir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar nutqning tovush madaniyatini atrofdagi kishilar bilan muloqotda bo’lishlari natijasida egallaydilar. О . I. Solovyova nutqning tovush madaniyati asosiy yo’na- lishlarini belgilab, shunday deydi: ‘Tarbiyachi oldida quyidagi vazifalar turadi: bolalarda so’zlardagi tovushlarni aniq, to’g’ri talaffuz etishni tarbiyalash, ona tili, orfoepiya qoidalari asosida so’zlarni to’g’ri talaffuz etishni, aniq talaffuzini (yaxshi dik- siyani), bola nutqining ifodaliligini tarbiyalash". Biroq nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash bu to- vushlarning to’g’ri talaffuzini shakllantirish ekan, deb tu- shunmaslik kerak. To’g’ri tovush talaffuzini shakllantirish nutqning tovush madaniyati bo’yicha ishlarning bir qismigina (bir bo’lagi) hisoblanadi. Tarbiyachi bolalarda to’g’ri nafas olish va chiqarishni, ona tilidagi hamma tovushlarni to’g’ri talaffuz etishni, so’zlarni aniq talaffuz etishni, ovozdan to’g’ri foy- dalanishni, shoshilmasdan nutqning mazmuniga qarab, ifodali gapirishni tarbiyalaydi. Demak, nutqning tovush madaniyati deb, nutqning fonetik va orfoepik jihatdan to’g’riligi, so’zlashgan vaqtda to’g’ri nafas olish va chiqarish, ravshan gapirish, so’zlarda urg’uni to’g’ri ishlatish, nutqning mazmundorligiga qarab uning ifodaliligi, ovoz kuchi va nutq sur’atini tartibga solish tushuniladi. Bolalarga ona tilini o’rgatish bo’yicha ishlar tizimida nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash muhim o’rin egallaydi. Bu jarayonda bola o’zbek tilidagi hamma tovushlarni to’g’ri talaffuz etishga, mashg’ulotlarda. kundalik muomalada yetarli ovoz kuchida javob berishga, shoshilmasdan, ifodali gapirishga o’rganadi, bu ishlar qancha erta boshlansa, shuncha katta muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash nutqning boshqa tomonlarini, ya’ni lug’atini, bog’langan nutqni, nutqning grammatik jihatdan to’g’ri shakllanishini rivojlantiradi. Nutqi

yaxshi rivojlangan bola atrofdagilar bilan tez muloqotga kirishib ketadi, o’z fikrini va istagini tushunarli tarzda bayon etadi, o’rtoqlari bilan birgalikda o’ynaydigan o’yinlari haqida darrov kelishib oladi. Aksincha, tushunarsiz nutq o’zaro munosabatni qiyinlashtiradi, bola xarakterida salbiy xususiyatlarning (odamovi, indamas, qo’rqoq va hokazo) vujudga kelishiga sabab bo’ladi. Bolalar o’zbek tilidagi tovushlarni asta-sekin o’zlashtiradilar. Maktabgacha tarbiya yoshining boshida bolaning nutq apparati shakllanib bo’ladi (kattalarning nutq a’zolaridan biroz farq qiladi), fonematik eshituv qobiliyati yaxshi ishlaydi. Shu bilan bir qatorda, har qaysi yosh davridagi bolalarda nutqning tovush madaniyati sohasida o’z kamchiliklari mavjuddir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar ayrim tovushlarni noto’g’ri talaffuz etadilar, ayniqsa, shovqinli tovushlarning o’rnini almashtiradilar yoki so’zlar tarkibidagi ba’zi tovush va bo’g’inlarni tashlab ketadilar. Masalan, uch yoshli bola artikulatsiya apparatining (til muskullari, lablar. pastki jag’) harakatlari ancha rivojlangan. eshitish qobiliyati, ovoz apparatining ishi takomillashgan bo’ladi. Ammo bu yoshda nutqning tovush tomoni yaxshi tako- millashmagan bo’lib, ular bir qancha tovushlarni talaffuz etmay- dilar yoki yengil talaffuz etiladigan tovushlar bilan almashtiradilar: r tovushini у (yidiska) tovushi bilan; sh tovushini s (sapka) tovushi bilan, j tovushini z, d bilan (zucla, ciuda). Olti-yetti yoshli bola nutqi har tomonlama to’liq takomillashib bo’ladi. Ammo ayrim bolalar nutqi yctarli darajada ravon bo’lmay- di. Masalan, sh, j, r tovushlarini buzib talaffuz etadilar; s tovushini yumshoq sh tovushi bilan {soat — shocif), z tovushini yumshoq j tovushi bilan {zanjir — janjir) almashtiradilar. 2. Nutqning tovush madaniyatiga doir ishlarning vazifalari Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash ona tilidagi tovushlarning aniq artikulatsiyasini, ularni to’g’ri talaffuz etishni, so’z va jumlalarni to’g’ri va aniq talaffuzini, to’g’ri nafas olish va chiqarishni, shuningdek, yetarli balandlikdagi ovozni, odatdagi nutq sur’atini, ifodalilikni, intonatsiya vositalarini (mantiqiy pauzalar, urg’u, nutqning ritmi va tempi, xushohanglik) shakl- lantirishni o’zida

mujassamlantiradi. Nutqning tovush madaniyati yaxshi rivojlangan nutqni eshitish qobiliyati asosida shakllanadi va rivojlanadi. Bolalarda to’g’ri, jarangdor nutqni rivojlantirish bilan bir qatorda, tarbiyachi quyidagi vazifalarni hal etishi kerak: 1. Bolalarda nutqni eshitish qobiliyatini va uning asosiy komponentlarini: eshituv diqqatini (eshitish orqali u yoki bu tovushni va uning yo’nalishini aniqlash malakasi), fonematik eshitish ni, temp va ritmni idrok etish qobiliyatini tarbiyalash. 2. Artikulatsiya apparatini rivojlantirish. 3. To’g’ri nafas olish va chiqarish ustida ishlash, ya’ni qisqa nafas olib, uzun havo oqimini chiqarish qobiliyatini tarbiyalash. Bu jumlalarni erkin talaffuz qilish imkonini beradi. 4. Muloqot shartlariga mos ravishda ovoz balandligini bosh- qara olish qobiliyatini tarbiyalash. 5. Ona tilidagi hamma tovushlarni to’g’ri talaffuz etish ni shakllantirish. 6. Har bir tovush, so’z va jumlalarning aniq, ravshan talaffuzini shakllantirish, ya’ni ravon gapirishni tarbiyalash. 7. O’zbek adabiy tilining orfoepiya qoidalari (talabiari) asosida so’zlar talaffuzini rivojlantirish. 8. Nutqning odatdagi (normal) tempini shakllantirish, ya’ni so’z va jumlalarni o’rtacha tempda (nutqni tezlatmay ham, sekinlashtirmay ham) tinglovchilarga uni aniq idrok qilishlari uchun imkoniyat yaratgan holda gapirishga o’rgatish. 9. Nutqning intonatsion ifodaliligini tarbiyalash, ya’ni mantiqiy pauza, urg’u, xushohanglik, temp, ritm va tembr yordamida his-tuyg’ularini va kayfiyatini, fikrlarini aniq ifodalash qobiliyatini tarbiyalash. Tarbiyachi nutqning asosiy buzilishlari to’g’risida tasavvurga ega bo’lishi kerak. Masalan, duduqlanish, ming’irlab (manqalanib) gapirish. Bu tarbiyachilarga nutq buzilishini ogohlantirish va uning oldini olish, bolani mutaxas- sis — logopedga yuborishlari uchun zarurdir.

‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi“da yuqorida bayon etilgan vazifalar har bir yosh guruhida ularning yoshi va ruhiy holatlarini hisobga olgan holda bayon etilgan. (‘Bolalar bog’cha- lari uchun dasturlar". Tevarak-atrof, badiiy adabiyot bilan tanishtirish, nutq o’stirish. Т .,1992-y., 4 - 5 , 1 2 , 2 3 - betlar.) Nutq shakllanishining boshlang’ich davrida nutqni esliitish qobiliyati asosiy komponentlarining rivojlanishi bir me’yorda (bir tekisda) kechmaydi. Nutq rivojlanishining boshlang’ich davrida bolalarning eshituv diqqatini rivojlantirishga katta e’tibor beriladi. Bolalar ovozning o’zgarishini darrov payqab olis1. Nutqni eshitishni (eshiluv diqqatini) rivojlantirish h (baland tonda berilgan javobga yig’laydilar, samimiy, xushohang tonga jilntayib qo’yadilar), ovozning tempini (onasining va yaqin kishilarning ovozini) hamda so’zning ritmik holatini (so’zning tovush tarkibini, bo’g’in miqdorini) to’g’ri idrok etisb, shu- ningdek, nutq tempini boshqara olish qobiliyatiga egadirlar. Nutq rivojlanishining keyingi davrlarida fonematik (tovushlarni) eshituvni, ya’ni bir tovushni ikkinchi bir tovushdan aniq farqlay olish (ajrata olish) qobiliyatini shakllantirish katta rol o’ynaydi. Bu bolalarni ayrim so’zlarni bilib olishga va tushunishga o’rgatadi. Yaxshi rivojlangan eshituv diqqati ona tilidagi hamma tovushlarni aniq, ravshan va to’g’ri talafTuz etilishini ta’minlaydi, so’zning aytilish balandligini to’g’ri boshqarish o’rtacha sur’atda, ifodali va mazmunli gapirish imkonini beradi. Nutqni eshitishni rivojlantirish artikulatsiya apparati a’zolarining harakati jarayonida vujudga kcladigan sezgining rivojlanishi bilan mustahkam bog’- liqdir. Tarbiyachi bolalarda eshituv idrokini rivojlantirish uchun jarangdorligi jihatdan yaqin va uzoq bo’lgan tovushlarni va tovush birikmalarini eshitish orqali farq qilishga o’rgatadi. Masalan, tarbiyachi turli tovush birikmalarini talafTuz etadi, bolalar esa nimaning (kimning) ovozini eshitayotganliklarini aytadilar. Eshituv idrokini rivojlantirish jarayonida tarbiyachi bolalar diqqatini bir xil tovushlar, tovush birikmalari, so’z va jumlalar baland va past, tez va sekin talafTuz etilishi mumkinligiga qaratadi. Tovushlarni, tovush birikmalarini, so’z va jumlalarning

talaffuzini, balandligini va tezligini ajratishga o’rgatish uchun tarbiyachi bolalarga turli topishmoqlar beradi. Bolalar bolg’acha bilan baland va past (tarbiyachi to’siq orqasidan turib bolg’acha bilan turli balandlikda taqillatadi), qattiq va sekin taqillatish mumkinligini, katta soatlar sekin, kichkina soatlar esa tez (tarbiyachi har xil tezlikda ‘chiqchiq", ‘chiq-chiq" deb talafTuz etadi) chiqillashini bilib oladilar. Bolalar eshitgan tovush birikmalarini turli tezlikda takrorlaydilar. 2. Artikulatsiya apparatini rivojlantirish Nutq tovushlari og’iz bo’shlig’ida shakllanadi. Og’izning shakli 1, yumshoq va hajmi artikulatsiya a’zolari (lablar, til, pastki jag tanglay) harakatining holatiga bog’liq bo’ladi. Tovushlarni talaffuz etishda nutq a’zolarining to’g’ri holati va harakati artikulatsiya deb ataladi. Artikulatsiya apparati tuzilishining buzilishi (masalan, til yuganchasining kaltaligi, yuqorigi va pastki tishlarning bir- biriga jipslashmasligi, tanglayning haddan tashqari yuqori yoki past joylashganligi va hokazolar) tovush talaffuzining noto’g’ri shakllanishiga sabab bo’ladigan omillardan biridir. Biroq bolalar artikulatsiya apparati a’zolarining to’g’ri harakatlanishiga, eshituv diqqatining yaxshi rivojlanganligiga qaramay, tovush talaffuzida kamchiliklar niavjud bo’ladi. Bolada artikulatsiya apparati harakatining takomillashganligi (tilning kam harakatchanligi) ham tovushning noto’g’ri talaffuz etilishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun tarbiyachi oldida quyidagi vazifalar turadi: I) tilning harakatchanligini rivojlantirish (tilni keng va tor qilish, keng tilni pastki tish orqasida ushlab turish, yuqorigi tishlar orqasiga ko’tarish, og’iz ichkarisiga, orqaga surish va hokazolar); 2) lablarning harakatini rivojlantirish (lablarni oldinga cho’za olishga, dumaloq holga keltirishga, jilmayish holatiga keltirish, pastki lab bilan yuqorigi oldingi tishlar oralig’ida tirqish hosil qilish; 3) pastki jag’ni ma’lum holatda ushlab turishni rivojlantirish. 3. Nafas olish va chiqarishni rivojlantirish ustida ishlash Nutq tovushlari hosil qilishning ntanbayi — bu o’pkadan chiqayotgan uzun havo oqimining kekirdak, hiqildoq, og’iz bo’shlig’i yoki burun bo’shlig’i orqali o’tishi hisoblanadi. Nafas nutq texnikasining muhim qismidir.

Nafas ovoz va nutqni tinglovchiga yetkazish, ovoz kuchini tashkil etish vositasidir. Bolaning nafas olishi qancha yaxshi bo’lsa, ovozi ham, nutqi ham shu qadar jarangdor va kuchli bo’ladi. Chiniqqan va mashq qilingan nafas jumlalarni mantiqan yaxlit, o’zaro uzviy bog’liq holda talaffuz etishda muhim rol o’ynaydi. Nutq jarayonida nafas olish va chiqarish nutqsiz nafas olishdan farq qiladi. Nutqsiz nafas olishda havo oqimi burun orqali olinadi va chiqariladi. Nutqsiz nafas olishda burun orqali olinadigan va chiqariladigan havo oqimining davomiyligi bir xilda, ya’ni teng bo’ladi. Nutq jarayonida nafas og’iz orqali olinib. nafas olish tez bo’Iadi, nafas chiqarish esa sekinlashadi. Nutqsiz nafasda nafas olishdan so’ng tez nafas chiqarilib. so’ng pauza qilinadi. Nutqiy nafasda esa nafas olishdan so’ng pauza qilinib, keyin bir tekisda nafas chiqariladi. Nutqda to’g’ri nafas olish va chiqarish to’g’ri tovush talaffuzini ta’minlaydi, kerakli bo’lgan nutq balandiigini tutib turish uchun sharoit yaratadi, aniq pauzaga rioya qilishni, nutqning bir tekisda bo’lishini va uning intonasion ifodaliligini ta’minlaydi. Nutq jarayonida nafas olish va chiqarishning buzi- I ishi sabablari bu organizmning u m u m i y kuchsizlanishidan (darmonsizlanishi), yurak-tomir kasalliklari va hokazolardir. Bunday hollarda bolalar so’zlarni to’liq aytolmaydilar, oxirgi jumlalarni pichirlab talaffuz etadilar. Ba’zan bunday bolalar uzun jumlalarni nafas olish vaqtida tugallashga majbur bo’ladilar, bulling natijasida nutq noaniq bo’ladi. Nafas chiqarishning qisqa bo’lishi bolalarni mantiqiy pauzalarga amal qilmasdan, shoshilib gapirishga majbur qiladi. Shuning uchun tarbiyachi oldida quyidagi vazifalar turadi: 1) maxsus o’yin mashqlaridan foydalanib, erkin, tekis, uzun havo oqimini hosil qilish; 2) tarbiyachi- pedagog nutqiga taqlid qilish orqali nafasdan to’g’ri, o’rinli foydalanishga (bir nafas chiqarishda uncha katta bo’lmagan jumlalarni aytishga) o’rgatish. 4. Ovoz ustida ishlash Ovoz apparati yordamida balandligi, kuchi, tembri jihatdan har xil bo’lgan tovush lain ing yig’indisidan kishi ovozi belgilanadi.

O v o z b a l a n d l i g i — tonni balandlatish va pastlatish, baland ovozdan past ovozga, past ovozdan baland ovozga o’tish. O v o z к u ch i — tovushlarni ma’lum bir balandlikda (baland — odatdagi balandlik — past), shuningdek, to’liq jarangdor talaffuz etish malakasi. O v o z t e m b r i — ovozning sifati (jarangli, titroq, jarangsiz, so’niq va hokazolar). O v o z — o v o z naychalarining tebranishi natijasida vujudga keladi. Uning sifati nafas, ovoz bo’limlarining artikulatsiyasi apparatlarining hamkorlikda ishlashlariga bog’liq. Yuqori nafas yo’llarining har xil kasalliklari, doimiy tumov, adenoidlar va hokazolar ovoz buzilishlariga sabab bo’ladi. Ko’pchilik bolalarda ovozdan noto’g’ri foydalanish sababli ovoz buzilishlari kelib chiqadi. Chunonchi: ovoz paychalarining tarang bo’lishi, nutqning har doim baland bo’lishi, ayniqsa, havo sovuq vaqtlarda baqirib gapirish, ovoz tonidan noto’g’ri foydalanish, bola yoshiga mos bo’lmagan ovoz diapazonidan foydalanish (masalan, bolaning uzoq vaqtgacha kichkina bola nutqiga taqlid qilib yoki juda past ovozda gapirishi). Shuningdek, ovozning buzilishi halqumning yoki yuqori nafas yo’llarining kasalliklari bilan og’rigan bolalarda ham vujudga kelishi mumkin. Ovoz imkoniyatlaridan noto’g’ri foydalanish bola shaxsining xususiyatlari (haddan tashqari uyatchan bola doimo past ohangda gapiradi; tez qo’zg’aladigan, jahldor bolalar baland ohangda (tonda) gapiradi), noto’g’ri tarbiyalash bilan (atrofdagilarning o’zlari bolaga doimo baland ohangdagi tonda gapirishadi va bunga bolani o’rgatib qo’yadi) bog’liq. Agarxona doimo shovqin- stiron bo’lib tursa, bu bolaning baland, taranglashgan ovoz tonida gapirishga majbur bo’lishi bilan ham bog’liq bo’ladi. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda tarbiyachi oldida quyidagi vazifalar turadi: 1) o’yin va o’yin mashqlarida ovozning asosiy sifatlari: kuchi va balandligini rivojlantirish; 2) bolalarni kuchanmasdan, turli vaziyatlarga qarab ovozdan to’g’ri foydalanishga (past-baland) o’rgatish. 5. Ona tilidagi barcha tovushlarni to’g’ri talafTuz etishni shakllantirish Ona tilidagi barcha tovushlarni to’g’ri talaffuz etishni shakllantirishda maktabgacha tarbiya yoshi eng qulay yosh hisoblanadi. Bolalar bog’chasida ona

tilidagi tovushlarni talaffuz etish ishlari tugallanishi kerak. Agar bolalarda nutq apparati a’zolarining harakati yetarli darajada rivojlangan bo’lib, bir harakatdan ikkinchi harakatga tez o’ta oladigan, nutqda nafas olish va chiqarish to’g’ri rivojlangan bo’lib, o’z ovozini boshqara olish malakasi hosil bo’lsagina, tovushlarni to’g’ri talaffuz etish shakllangan bo’ladi. To’g’ri tovush talaffuzini o’zlashtirish uchun nutq eshitish a’zolari yaxshi rivojlangan bo’lishi kerak, chunki bu holat o’z-o’zini nazorat qilishni ta’minlaydi, o’zini tekshirish esa har doim tovush talaffuzini takomillashtirishga olib boradi. Nutq apparatining nuqsonlari (qattiq va yumshoq tanglayning yorilishi, tishlar tuzilishining notekisligi, til osti yuganchasining kaltaligi va hokazolar), artikulatsiya apparatining yetarli darajada harakatlanmasligi, fonematik eshituvning rivojlanmaganligi (bir tovushni ikkinchi bir tovushdan ajrata olmaslik) tovush talaffuzining buzilishiga olib boradi. O’z nutqiga c’liborsizlik bilan qarash (o’zining va boshqalarning nutqini tinglay olmaslik), eshitish qobiliyatining pasayishi, atrofdagilarning noto’g’ri nutqlari tovush talaffuzidagi nuqsonlarga sabab bo’lishi mumkin. Bolalar tomonidan tovushlarni noto’g’ri talaffuz etishning belgilari quyidagilar: ayrim tovushlarni tashlab aytish; bir tovushni ikkinchi bir tovush bilan almashtirish; tovushni noaniq — buzib talaffuz etish va hokazolardir. Ayniqsa, tovushlarni bir-biri bilan almashtirib hamda buzib talaffuz etadigan bolalar bilan ishlashni o’z vaqtida boshlash kerak. chunki tovushlarni almashtirib talaffuz etish kelgusida bolaning yozma nutqiga ham ta’sir etishi (bir tovushni ikkinchi bir tovush bilan almashtirib yozadi) mumkin, tovushlarni buzib, noaniq talaffuz etish va uni o’z vaqtida tuzatmaslik bu nuqsonlarni bartaraf etish uchun kelgusida katta kuch va uzoq vaqt sarf etishni talab etadi. Bundan tashqari. maxsus davolash va o’rganislmi talab etuvchi nutqning og’ir nuqsonlari (alaliya, dizartriya va hokazolar) ham tovush talaffuzining buzilishiga sabab bo’ladi. Mana shu tomonlami hisobga olgan tarbiyachi quyidagi ish vazifalarini amalga oshirishi kerak: I) bolalarni hamma tovushlarni so’zning boshida, o’rtasida va oxirida to’g’ri talaffuz etishga o’rgatish: 2) so’zlarni. tovushlarni to’g’ri talaffuz

etishga o’rgatish: 3) bola nutqidagi nuqsonlarni o’z vaqtida aniqlash va, zarur bo’lsa, o’z vaqtida maxsus bolalar muassasalariga yo’llash. 6. Ravon gapirish (diksiya) ustida ishlash Bolalarda ravon gapirish, ya’ni har bir tovushni, shuningdek, so’z va jumlalarni aniq talaffuz etish artikulatsiya apparati a’zolari ishining rivojlanishi va takomillashishi bilan bir vaqtda shakllanadi. Ravon gapirish ustida ishlash ona tilidagi barcha tovushlarni to’g’ri talaffuz etishni shakllantirish bilan mustahkam bog’liqdir. Ravon gapirish (diksiya) nutq tovushlarini to’g’ri talaffuz etish me’yoridir. 2 yoshdan 6 yoshgacha bo’lgan bolalar nutqining har tomonlama tez rivojlanishini hisobga olib, bolalar tomonidan so’z va jumlalarni aniq va ravshan talaffuz etishga diqqatni qaratish zarur. Bolalarda ravon gapirish ni tarbiyalashda jumlalardagi so’zlarni hamda so’zlardagi hamma tovushlarni aniq talaffuz ctib, sekin sur’atdagi nutqqa taqlid qilish orqali crishiladi. Biroq ravon gapirishga hamma vaqt ham taqlid qilish orqali erishib bo’lmaydi. Bunga eshitish a’zolarining hamda artikulatsiya apparati a’zolarining yaxshi rivojlanmaganligi, o’zining ovozidan to’g’ri foydalana olmasligi to’siq bo’lishi mumkin. Ko’pincha diqqati beqaror, tez qo’zg’aluvchan, boshqalarning nutqiga quloq solmaydigan, o’z-o’zini boshqara olmaydigan bolalar ravon gapira olmaydilar. Bunday bolalarning nutqi yetarli darajada aniq bo’lmaydi, ular har doim ham so’zning va jumlaning oxirini aniq talaffuz etmaydilar. Atrofdagilarning va o’zining nutqini nazorat qilish, nutqda nafas olish va chiqarishni rivojlantirish, artikulatsiya apparati a’zolari harakatini takomiI- lashtirish, o’z ovozidan to’g’ri foydalanishga o’rganisli natijasida bolaning ravon gapirishi (diksiyasi) yaxshilanadi. 7. Orfoepiya ustida ishlash Kishilar bir-birlarini tushunishlari uchun ularning og’zaki nutqi bir xilda bo’lishi kerak. Ko’pincha bolalar o’z nutqlarida mahalliy (sheva) so’zlarni ishlatadilar, urg’ularni noto’g’ri qo’Haydilar, oddiy so’zlashuvdagi (adabiyot til qoidasiga kirmaydigan) so’zlardan foydalanadilar. Tarbiyachi har doim bolalarni

so’zlarni adabiy til qoidalari asosida talaffuz etishlarini nazorat qilib borishi va o’z vaqtida ularning xatosini to’g’rilashi (to’g’ri talaffuz namunasini aytib berish asosida) kerak. Tarbiyachining asosiy vazifasi bolalarda ona tilining orfoepiya qoidalariga mos madaniy talaffuzni takomillashtirishdan iboratdir. Buning uchun u mashg’ulotga tayyorlanish vaqtida turli qo’llanmalardan, lug’atlardan foydalanishi kerak. 8. Nutq tempi (sur’ati) ustida ishlash Nutq tempi (sur’ati) deganda ma’lum vaqt ichidagi nutq tezligi tushuniladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda sekinlashgan sur’atda gapirishdan ko’ra tezlashgan suratda gapirish hollari ko’p uchraydi. Bu esa nutqning aniq, burro bo’lishiga salbiy ta’sir etadi, tovushlar artikulatsiyasi buziladi, ba’zan alohida tovushlar, bo’g’inlar va hatto so’zlar tushib qoladi. Shuning uchun tarbiyachining asosiy vazifasi bolalar nutqidagi so’zlarning aniq, jarangdorligiga ta’sir etuvchi nutq sur’ati mo’tadil (o’rtacha) bo’lishi ustida ishlashdan iboratdir. 9. Intonatsion ma’nodorlik (ifodalilik) ustida ishlash Intonatsiya — bu ovozning nutq, tovush doirasida va muayyan vaqt birligi davomida turlicha tovlanishidan iborat. Intonatsiya 156 deganda, nutq tovushi tarkibidagi ohangdorlik va jilo tushuniladi. Intonatsiya chinakam emotsional holatning mahsuli bo’lib, u so’zlovchining xohishi, irodasi, niyati, intilishi, ruhiy kechinmasi kabi omillar bilan, ya’ni so’zlovchining jismoniy va ruhiy holati bilan bog’liq. Intonatsiya — bu hamma ma’nodorlik vositalarini o’z ichiga qamrab olgan murakkab majmua (yaxlitlik). Ohangdorlik — jumlalarni talaffuz etish vaqtida ovozni balandlatish yoki pastlatish. U nutqqa turlicha ohang beradi (kuylovchan, yumshoq, yoqimli va boshqalar) va bir xillikka yo’l qo’ymaydi. Ohangdorlik nutqning har bir so’zida mavjud bo’lib, kuchi, balandligi jihatdan o’zgarib turadi: Temp (sur’at) — mazmuniga qarab nutqning tezlashishi yoki sckinlashishi.

Ritm — urg’uli va urg’usiz bo’g’inlarning teng tarzda navbat- lashib turishi (ya’ni ularning quyidagi sifatlari: uzunligi va qis- qaligi, ovozni balandlatish va pastlatish). Jumla urg’ulari va mantiqiy urg’ular — ifodalanayotgan mazmunga qarab alohida so’zlar (mantiqiy urg’u) yoki guruh so’zlarni (junila urg’ulari) pauzalar, ovoz tonini balandlatish bilan ajratib, uzoq va katta kuch bilan talaffuz etishdir. Nutq tembri — so’zlarning tovlanishi, emotsional holatni (qayg’uli, xafaqon, quvnoq va hokazolar) anglatadi. Ma’nodorlikning ushbu vositalari yordamida fikrlar tugal- lanishi, aytilgan fikrning asosiy m a z m u n i o’zgarishi, u qo’shimcha ahamiyat kasb etishi mumkin. Nutqda intonatsion ma’nodorlik bo’lmasligining sababi — eshitish a’zolarining rivojlanmaganligi, noto’g’ri nutqiy tarbiya berish, nutqning har xil nuqsonlari (masalan, dizartriya, rinolaliya va hokazolar) va boshqalarga bog’liqdir. Bola o’z nutqida turli xildagi his-tuyg’u- larni boshqalarga bildirishda ma’nodorlikning intonatsion vositalaridan to’g’ri foydalanishi kerak. Tarbiyachining nutqi bolalarda intonatsion ma’nodorlikni (ifodalilikni) tarbiyalashda namuna bo’lishi kerak. Nutqning intonatsion ma’nodorligini tarbiyalash ustida ishlash taqlid qilish asosida olib boriladi. Tarbiyachi bolalarga she’rni yod oldirishda, qayta hikoya qilishda o l zi nutqning intonatsion vositalaridan keng foydalanadi va bolalar diqqatini nutqning ma’nodorligiga yo’naltiradi. Bolalar tarbiyachining to’g’ri, intonatsion, ma’nodor (ifodali) nutqini eshitib, o’zlari ham nutqlarida mustaqil ravishda kerakli intonatsiyalardan foydalana boshlaydilar. Nutqning tovush madaniyati bo’yicha ishlarning hamma bo’Iimlari (vazifalari) bir- biri bilan bog’liqdir. 3. Nutqning tovush madaniyati bo’yicha ishlarni tashkil etish 1. Bolalar nutqini tekshirish. Nutqning tovush madaniyati vazifalarini to’liq anglab yetgan tarbiyachi har bir bola nutqining tovush madaniyati darajasi bilan tanishadi. Bu tarbiyachiga umumiy vazifalarni aniqlashga yordam beradi.

Shu munosabat bilan o’quv yilining boshida bolalar nutqining tovush tomoni tekshiriladi. Shuningdek, tarbiyachi har bir bolaning nutq holatini kundalik kuzatishlarining natijalari asosida ham o’rganib boradi va ularning nutqlari to’g’risida aniq tasawurga ega bo’ladi. Bola nutqini tekshirishdan avval tarbiyachi bog’cha shifokori bilan suhbatda bo’lib, bolalarning artikulatsiya apparati holatlarini ko’zdan kechiradi, nuqsonlarni aniqlaydi. So’ngra nutqning tovush tomoni tekshiriladi. Tekshirish jarayonida maxsus rasmli kartochkalardan foydalaniladi. Bundan tashqari, so’zning bo’g in tuzilishi, fonematik idrok ( sasha , sha-sa, sa-ja, ja-za va hokazolar) tekshiriladi. Bolalarga yod olgan she’rlarini aytib berishni taklif etib, ularning nutq sur’atini, ohangdorligini, nutqda nafas olish va chiqarishni, nutqning ravonligini, ovoz tonini, intonatsion ma’nodorligini va hokazolarni tekshi radi. Bolalar nutqidagi kamchiliklar aks ettirilgan ma’lumotno- ma jadvali maktabgacha tarbiya uslubiyot xonasiga (shahar yoki tuman uslubiyot xonasiga) beriladi. Shahar yoki tuman uslubiyotchisi hamma bolalar bog’chasidagi bolalar tovush talaffuzining ahvoli to’g’risida to’liq ma’lumotga ega bo’ladi. Ayniqsa, maktabga tayyorlov guruhidagi bolalar nutqining holatlari jiddiy tahlil qilinadi. Bolalar nutqining tovush madaniyati ahvoli to’g’risidagi ma’lumotlardan maktabgacha tarbiya sohasida ishlovchilarning anjumanlarida foydalaniladi. 2. Tovushlarni to’g’ri talaffuz qilishga o’rgatish bo’yicha ishlarni tashkil etish Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda tovushlarni talaffuz etish ular nutqini harakatga keltiruvchi apparatning ishlashiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun to’g’ri tovush talaffuzini shakllantirish bilan bir vaqtda, nutqni harakatga keltiruvchi apparatning alohida a’zolarini doimiy mashq qildirish kerak; ayniqsa, lablarning muskullarini, lunj (chakak), tilni; jag’larning harakatchanligini rivojlantirish zarur. Bu a’zolarning aniq harakat qilishi tovushlarning aniq, ravon, to’g’ri talaffuz etilishini ta’minlaydi. Nutq apparati a’zolarining harakatchanligini rivojlantiruvchi mashqlar kichik guruhlarda har kuni, katta guruhlarda esa haftada

3 — 4 marta (mashg’ulotda va mashg’ulotdan tashqari vaqtda) o’tkaziladi. Artikulatsiya mashqlari o’yin tarzida o’tkaziladi. Masalan: ‘Ayt-chi, xo’roz qanday qichqiradi?", ‘Qarg’a qanday qag’illaydi, kuchuk qanday vovullaydi?" (birinchi kichik guruh) va boshqalar. To’g’ri tovush talaffuzini tarbiyalash buyicha ishlarni tashkil etishda quyidagi asosiy uslubiyotlardan (metodlardan) foydalaniladi: ko’rgazmali material bilan o’tkaziladigan yoki so’zli ta’limiy o’yin (‘Kimning uychasi?", ‘Do’kon", ‘Orkestr"); harakatli o’yinlar (,,Otlar“, ,,Poyezd“); tovushga taqlid qiluvchi ertak va hikoyalardan (‘Qo’lqop", ‘Mitti jo’ja", ‘Chin do’st", ‘Ahmoq sichqon haqida ertak" va boshqalar); she’rlar, sanamalar, aytishuvlar, tez aytishlardan foydalaniladi. Shuningdek, to’g’ri tovush talaffuzini shakllantirishda quyidagi usullardan foydalaniladi: I) to’g’ri talaffuz namunasi (tarbiyachi to’g’ri tovush talaffuzini aytib ko’rsatadi); 2) jo’r bo’lib va yakkamayakka takrorlash; 3) tushuntirish; 4) to’g’ri artikulatsiya ni ko’rsatish. Agar tovush talaffuzi bo’yicha o’yin mashg’ulotdan tashqari vaqtda o’tkazilsa va unda hamma bolalar qatnashmasa, u vaqtda tovushni yaxshi talaffuz eta olmaydigan bolalar bilan birga tovush talaffuzida hech qanday nuqsoni bo’lmagan bolalardan bir nechtasini o’yinga jalb qilish kerak. (Taqlid qilish uchun namuna bo’ladi.) Noto’g’ri tovush talaffuzini tuzatish usullariga alohida talablar qo’yiladi: unga tez-tez qaytish kerak emas (ya’ni noto’g’ri tovush talaffuziga): bu bolani asabiylashtiradi, o’yindan yoki boshqa faoliyatdan chalg’itadi. Nutqida nuqsoni bo’lgan bolaga mashq qilishga imkon yaratish uchun uning diqqatini to’g’ri tovush talafifuziga yo’naltirish kerak. O’yin mazmuni sekin-astalik bilan murakkablashtirib boriladi, ya’ni o’yindagi tovush materiali murakkablashadi. 3. Nutqni eshitish (eshitish nutqi) ni tarbiyalash ishini tashkil etish Nutqni eshitishni shakllantirish hamma guruhlarda tashkil etiladi. Ta’limiy o’yinlar eshituv diqqatini rivojlantirishda, ya’ni tovushni eshitish qobiliyatini o’stirishda katta o’rin egallaydi. Kichik guruhlarda bu o’yin mashg’ulotida

musiqaviy ovoz chiqaradigan o’yinchoqlardan foydalaniladi. Bu o’yinchoqlar yordamida bolalar tovush kuchini, xarakterini ajrata olishga o’rganadilar. Masalan, ‘Quyosh va yomg’ir’’ o’yinida bolalar tarbiyachining ‘quyosh" deyishi bilan ‘sayrga" chiqishadi va doira sadosi ostida osoyishta yurishadi (tarbiyachi doirani sekin-sekin chaladi), tarbiyachi ‘yomg’ir" deb doirani tez-tez, baland chalishi bilan bolalar o’z ‘uylariga" (oldindan belgilab qo’yilgan joyga) yugurishadi. ‘Top- chi, nima qilish kerak?" o’yinida bolalar doiraning yoki shiqildoq o’yinchoqning kuchli (tez-tez yoki baland) ovozini eshitishlari bilan qo’llaridagi bayroqchalarini silkitishadi, bo’sh (sust, sekin, past) chalganda esa bayroqchani tizzalariga tushirishadi. Shuningdek, ‘Qayerda chalishdi?", ‘Nimada chalishyapti?", ‘Masxaraboz to’siq orqasida nima qilyapti?" degan ta’limiy o’yinlardan keng foydalaniladi. Katta guruhlarda eshituv idrokini rivojlantirishda yuqorida bayon etilgan o’yinlardan tashqari radioeshittirishlar, magnitofon yozuvlari ham katta rol o’ynaydi. Bundan tashqari, tez-tez ‘bir daqiqa jimjitlik"ni tashkil etish kerak. Bu daqiqani ‘Kim ko’p eshitadi?", ‘Xona nima to’g’risida gapiradi?" degan mashq tarzida o’tkazish mumkin. Bu mashq jarayonida ba’zi bir bolalarga nimaning tovushini eshitgan bo’lsalar (jo’mrakdan suvning tomchilashini, qafasdagi qushning ovozini yoki qushlarning qanot qoqishidagi tovushni, soatning chiqil- lashini va hokazolar), shu tovushlarga taqlid qilish taklif etiladi. Boshqa turdagi o’yinlar nutqni eshitishni (so’zdagi, nutqdagi tovushlarni idrok etish va anglash uchun) rivojlantirishga qaratilgandir. Masalan: ‘ Тор -chi, men nima dedim?" ta’limiy o’yinida tarbiyachi bolalardan bir necha metr masofada turib. avval baland bo’lmagan ovozda, so’ngra pichiriab so’z yoki jumlalarni talaffuz etadi, bolalar esa uni eshitib, nima deyilganini topishlari kerak. Tarbiyachi bolalarga bu o’yin qoidasini c’lon qiladi: ‘Men juda past ovozda gapiraman, siz diqqat bilan quloq soling va men nima deganimni toping. Men kimni chaqirsam, shu bola nimani eshitganini baland va aniq aytadi". Kichik guruhda bu o’yin avva) ko’rgazmali material asosida o’tkaziladi: tarbiyachi bolalar oldida turgan o’yinchoqlardan birining nomini sekin aytadi, murakkab bo’lmagan topshiriq beradi (Lola, qo’g’irchoqni stulga o’tqiz; Salim,

$bayroqehani savatga sol; Vali, gulni guldonga qo’y). Tarbiyachi bu topshirrqlami bolalarga qarab aytadi, bolalar esa aytilgan so’zlarni tarbiyachining artikulatsiya apparati a’zolarining harakatiga qarab topa- dilar. Bu o’yinlar bir necha marta takror o’tkazilgach, topshiriq murakkablashtiriladi: tarbiyachi bolaning orqasida turib so’zni aytadi. Topshiriq bir marta aytiladi va 4—6 bola (joyida o’tirgan holda) nimani eshitganlarini aytishadi, so’ngra kim to’g’ri topganligi aniqlanadi. Katta guruhda vaqt-vaqti bilan bolalarning o’zlariga o’yinni olib borish (o’yin boshqaruvchisi) vazifasi topshiriladi. Shuningdek, ushbu guruhda jarangdorligi bir- biriga yaqin bo’lgan ikkita so’z aytilib, ularning ma’nosini aytish taklif etiladi. Masalan: gul — kuh, tush — dush\ tol ~ sol va boshqalar. ‘ Тор chi, men nima dedim?" o’yini 3 — 8 daqiqa davom etadi. 4. Nutqda nafas olish va chiqarishni rivojlantirishni tashkil etish Tarbiyachining vazifasi bolani nutq jarayonida to’g’ri nafas olishga o’rgatishdan hamda nutqdagi nafas olish va chiqarishdagi nuqsonni bartaraf etishdan iboratdir. Avvalo, bolalarda shovqinsiz, tinch, yelkasini ko’tannasdan nafas olishni rivojlantirish kerak. Nafas chiqarishning uzoqligi bolaning yoshiga bog’liqdir: kichik guruhlarda nafas chiqarish 2 — 3 so’zdan iborat jumlani, o’rtacha va katta guruhlarda esa 3 — 5 so’zdan iborat jumlani talaffuz etishni ta’minlashi kerak. Shu tariqa bolalar ancha kuchli nafas chiqarishga o’rganib boradilar. Nutqda nafas olish va chiqarish ustida ishlashda,, O’tin yorish", ‘Nasos" o’yin-mashqlaridan; yupqa qog’ozdan qirqilib ipga osilgan kapalak shakllarini, shoxdagi barglarni, qoqigulni, yonib turgan shamni, sharni, sovun ko’pigi va hokazolarni puflash mashqlaridan foydalaniladi. 5. Nutq tempi (sur’ati) va ovoz sifati ustida ishlashni tashkil etish Bolalarni o’rtacha tempda gapirishga o’rgatish juda muhim. Buning uchun tarbiyachi quyidagi usullardan foydalanishi kerak: ogohlantirish (‘Men tushunmadim, senga nima beray, sckinroq ayt!“), bog’langan nutq (‘Kel, qo’g’irchog’ingni birgalikda allalaymiz: Alla-alla-yo, alia! Lolaxon uxlasin!") va boshqalar. Natijali usul — bu matnida kuyi bo’lgan harakatli o’yinlar va nutqni harakatlar bilan bog’lashdir. Masalan, bola nomidan tanish she’r$