Nutq o’stirish bo’yicha ishlarni rejalashtirish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Nutq o’stirish bo’yicha ishlarni rejalashtirish

Yuklangan vaqt:

08.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

18.333984375 KB

Ko'chirib olish

Nutq o’stirish bo’yicha ishlarni rejalashtirish Maktabgacha tarbiya muassasasi tarbiyachisi faoliyatida ta’lim-tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va uni amalga oshirish juda muhim bosqich hisoblanadi. Rejada umumiy pedagogik-psixo- logik vazifalar bilan bir qatorda, maxsus vazifalar ham o’z aksini topadi. Savodli rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan islilarning o’z vaqtida bajarilishi bola nutqigagina emas, balki uning har tomonlama rivojlanishiga ham ta’sir etadi. Ishlarni rejalashtirishning asosiy manbayi — bu davlat ta’lim standard va ‘Bolalarni rivojlantirish, maktabga tayyorlash tayanch dasturi" hisoblanadi. Ularda turli yosh guruhlaridagi bolalar faoliyat turlaridagi tarbiya maqsadi, bilimlar hajmi va darajasi, hosil qilinadigan ko’nikma va malakalar ko’rsatilgan. Shuningdek, bolaning tug’ilganidan yetti yoshgacha bo’lgan davrida jismoniy, aqliy, axloqiy, nafosat tarbiyasini amalga oshirish bo’yicha taxminiy ish mazmuni ham o’z aksini topgan. Nutq o’stirish bo’yicha ishlarni rejalashtirishda bolalar tomonidan ona tilini o’zlashtirish qonuniyatlarini hisobga olish zarur. Bolalar tomonidan atrofdagilarning nutqini tushunish va uni idrok qilish uning nutq organlari muskullarining mashq qilinganligiga bog’liq bo’lib, bolalarning tovush madaniyati bo’yicha nutqiy faolligini oshirish mashg’ulotlaridagina emas, balki mashg’ulotdan tashqari vaqtlarda ham rejalashtirilishi lozim. Artikulatsiya appararining aniq va to’g’ri harakati nutq aniq, ifodali, mazmunli bo’lishining asosi hisoblanadi. Bolalar bog’chasida ona tilini o’rgatish dasturi maktabdagidan farq qilib, bog’cha bolalariga jonli so’zlashuv nutqi amaliy o’rgatilib, ular o’z nutqlarini kattalarning nutqlariga, badiiy adabiyot asarlarining til namunalariga taqlid qilish orqali egallaydilar. Nutqni tushunish va bolalarning fikr yuritishini rivojlantirish bo’yicha mashg’ulotlarni rejalashtirishda ularning hissiy tasavvurlariga tayanib, tevarak- atrofni o’rab olgan obycktlar va hodisalar bilan tanishtirish ni so’z bilan bog’lab olib borislmi nazarda tutmoq zarur. Bunda, albatta, tanishtirish, tushuntirish nietodlaridan foydalanib. hodisalarning o’zaro bog’liqligi, munosabatlari hisobga olinadi. Chunonchi: predmetlarni kuzatish va tekshirish, o’yinchoqlarni va

illustratsiyalarni (rasmlarni) ko’rib chiqish, o’simlik va hayvonot dunyosini, tabiat va ijtimoiy hayot hodisalarini kuzatish va hokazolar bolalarning savollari, tarbiyachining ko’rsatishi, tushuntirishi, hikoya qilib berishi, badiiy asarlarni o’qib berish, topishmoqlarning javobini topish, xalq maqollaridan foydalanish kabi usullar yordamida rejadagi ishlar amalga oshirib boriladi. Nutq o’stirish mashg’ulotlarida, ayniqsa, bolalarning badiiy asarlarni o’qib, hikoya qilib berishlariga katta ahamiyat beriladi. Badiiy asarlarni qayta hikoya qilib berishga o’rgatish va ularni sahnalashtirish, she’rni yod oldirish tarbiyachiga katta mahorat va mas’uliyat yuklaydi. Mualtif tomonidan badiiy asar mazmuni qanchalik yorqin ifodalangan bo’lsa, unda ishtirok etuvchilarning nutqlari (gaplari) bolalarga ifodali, mazmunli yetkazilsa, u bolalarni hayajonlantiradi, his- tuyg’ularining rivojlanishiga, asar qahramonlari bilan bo’ladigan voqealarning uzoq esda saqlanishiga, lug’atining boyishiga hamda nutqining grammatik jihatdan to’g’ri shakllanib borishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bolalar hech qanday qiyinchiliksiz tarbiyachining asar yuzasidan bergan savollariga javob bera oladilar, ayrim so’zlarni, jumlalarni takrorlaydilar, qahramonlarning ijobiy va salbiy tomonlarini xarakterlab bera- dilar, tarbiyachiga taqlid qilib, ularning ovozini o’xshatishga harakat qiladilar. Yuqori saviyada yozilgan badiiy asarlar bolalarning nutq normalarini (me’yorlarini) muvaffaqiyatli o’zlashtirishlariga hamda tilning emotsional tomonlarini his etish qobiliyati rivoj- lanishiga, og’zaki nutqning intonatsion ifodaliligi shakllanishiga ta’sir etadi. So’zhtshish-suhbat metodidan bolalar lug’atini faollashtirishda foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu metod orqali bola lug’atidagi so’zlardan o’rinli foydalanishga, gaplarni to’g’ri tuzishga o’rganib boradi. Bunda tarbiyachi kichik guruhda tabiiy obyektlar va ularning modellari (o’yinchoqlar, suratlarjga tayanish usullaridan, katta guruhlarda esa so’zli didaktik o’yinlardan foydalanadi. Qayta hikoya qilish metodidan besh yoshli bolalar guruhida tashkil etiladigan ishlarda keng foydalaniladi. Uning yordamida bolalar nutqining leksik, grammatik, intonatsion jihatlari shakl- lanadi. Ular bog’lanishli dialogik va

monologik nutqni badiiy asar namunalari yordamida amaliy tomondan egallab oladilar. Badiiy asarlarni qayta hikoya qilishga o’rgatishda tarbiyachining asosiy vazifasi mazkur yoshdagi bolalarga mos bo’lgan, mazmuni va tili jihatidan bolalarga tushunarli bo’lgan asarlarni tanlashdir. Hikoya o’ylab topish (to’qish) metodi bolalarni ijodiy izla- nisliga: kuzatganlari bo’yicha hikoya tuzish; xotiradan hikoya tuzish; xayoliy hikoya tuzishga o’rgatadi. ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi" har bir yosh guruhida ona tiliga o’rgatish bo’yicha ish vazifalarini belgilab ber- gan. Tarbiyachining asosiy vazifasi bir yil niobaynida nutq o’stirish bo’yicha olib boriladigan ishlarni, bolalar nutqiy malaka va ko’nikmalarining rivojlanganlik darajasini aniq hisobga olgan holda yillik va oylik ish rejasini tuzishdir: mashg’ulotning turi va uning maqsadi, ish usullari, didaktik materiailar (tabiiy obyektlar, ularning modellari, rasmlar, badiiy asarlar, so’zli didaktik o’yinlar va hokazo). Maqsadga muvofiq hisoblangan ish rejalaridan biri — bu mashg’ulotning oylik (4 haftalik) ish rejasidir. Oylik ish rejada mashg’ulotlarning izchilligi, unda ona tilining barcha komponent- lari (lug’at ishi, tovush madaniyatini tarbiyalash, bog’lanishli dialogik va monologik nutq, tilning grammatik qurilishi)ni rivojlantirish o’z aksini topadi. Bola nutqining hamma toinon- larini bir vaqtning o’zida parallel tarzda rivojlantirib borish kerak, chunki bola nutqini o’stirish bo’yicha ish vazifalari bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir. Shuning uchun bir mashg’ulotning o’zida bola nutqini o’stirishning bir necha vazifalari hal etiladi, ammo ulardan biri asosiy hisoblanib, boshqasi esa mashg’ulotning bir qismi sifatida rejalashtiriiadi. Masalan, gap to’g’risidagi tasavvurni shakllantirish, ya’ni sozlardan gap tuzish, gapni so’zlarga ajratish asosiy vazifa qilib rcjalashtirilsa, mashg’ulotning ikkinchi qismi sifatida gapdagi so’zlar tarkibidagi qiyin talaffuz etiladigan tovushlar talafliizi ustida mashq qilish rejalashtiriiadi. Har bir mashg’ulotni rejalashtirishda bolalar bilan ishlash usullari aniqlanadi. Ular mashg’ulotning murakkablik darajasiga qarab har xil bo’lishi mumkin; tabiiy materiailar va ularning modellari (o’yinchoqlar), ko’rgazmali

qurollaidan foydalanish (rasmlar, illustratsiyalar, diafilmlar va kinofilmlar), tarbiyachining nutq namunasi, badiiy matnlar; savol-topshiriqlar, ko’rgazmali qurollar, tushuntirish, magnitofon tasmalari, so’zli didaktik o’yinlar, sahnalashtirilgan o’yinlar va hokazolar. Ish usullari nutqni rivojlantirish bo’yicha vazifalarning mazmuniga (fonetika, leksika, grammatika) va nutqiy malakalarning rivojJanganlik da- rajasiga qarab tanlanadi. Mashg’ulot rejasida (konspektda) testli (matnli) didaktik materiallar —ertaklar, she’rlar, hikoyalar, topishmoqlar, maqollar, tez aytishuvlar alohida o’rinni egallaydi. Bu materiallar mavzu jihatidan mashg’ulotning mazmuni, ta’lim- tarbiyaviy maqsadi, didaktik vazifalari bilan mos kelishi, nutqning ifodaliligini belgilovchi vosita sifatida so’zlarni morfologik tomondan tahlil qilish, tovushlarni talaffuz etish ustida mashq qilish imkoniyatini ta’minlashi lozim. Bu materiallar obrazli va bolalarga mos bo’lishi kerak (hajmi, mazmunining murakkabligi, yangi so’zlarning, tushunchalarning soni, ularning murakkabligi va hokazolar). Rejada yoki mashg’ulot ishlanmasida quyidagilar o’z aksini topishi kerak: mashg’ulotning maqsadi (tarbiyaviy, ta’limiy, ayniqsa, nutqiy vazifa); mashg’ulotni o’tkazish joyi (guruh xonasi, boshqa xizmatchi va yordamchi xonalar yoki bolalar bog’chasining yer maydoni, shahar ko’chasi, maktab binosi, xiyobon, bog’, dala, va hokazolar); ish usullari (kuzatish, suhbat, tarbiyachining hikoyasi, didaktik o’yinlar va hokazo); didaktik materiallar (tabiiy obyekt, o’yinchoqlar, rasmlar, badiiy asar matni). Mashg’ulot rejasi tarbiyachiga butun bir mashg’ulotni hamda uning har bir qismi tuzilishini aniq belgilashga, bir ish turidan ikkinchisiga o’tish vaqtini aniq belgilashga, bolalarning emotsional reaksiyalariga, nutqiy holatlariga e’tibor berishga, mashg’ulot vaqtida yuzaga kelgan holatlarni va vaziyatlarni hal qilishga yordam beradi. Ish rejasida ham xuddi mashg’ulot ishlanmasi (konspekti)dek mashg’ulotda hal qilinadigan nutq ishi vazifalari bo’yicha bolalarga beriladigan asosiy savollarni, badiiy asar matnini (qayta hikoya qilish, she’rni yod olish, sahnalashtirish uchun) yozib qo’yish lozim.

Har oyga tuziladigan ish rejasi yillik va kvartallar bo’yicha bolalar bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiyaviy ishlar asosida tuziladi. Tarbiyachi o’zining ishchi daftariga oldindan bolalarga yil davomida tanishtiriladigan obyektlarni va beriladigan bilim haj- mini yozib qo’yishi va shu asosda didaktik materiallar (so’zli va ko’rgazmali) tayyorlashi lozim. Har kuni mashg’ulot tugagach, bolalar bilan olib borilgan ishlarga yakun yasaladi (xulosalanib, hisobot yoziladi). O’z vaqtida va savodli tarzda qilingan ishlarni hisobga olish quyidagilarni aniqlab beradi: belgilangan nutqiy vazifalarni bolalar o’zlashtira olishdimi, buning uchun bolalarning bilimlari yetarli edimi, kim va nima uchun berilgan vazifa (topshiriq)ni bajara olmadi; tanlan- gan badiiy asar matni to’g’ri tanlanganmi; tanlangan ish usullari qanday natija beradi va hokazolar. Boshqacha qilib aytganda, hisobot — qilingan ishlarni sanab o’tish emas, balki bolalar tomonidan nutq o’stirish bo’yicha materiallarning o’zlashtirilish darajasi va hajmini hisobga olinishidir. Ishlarni rejalashtirish va hisobga olish bir-biri bilan uzviy bog’liq: savodli rejalashtirilgan va amalga oshirilgan ish bolalar nutqining rivojlanishini nazorat qilishga imkon bersa, bajarilgan ishlarni o’z vaqtida savodli hisobga olib borish esa rejalashtirilgan nutqiy ishni amalga oshirishda nafaqat bolalarning yosh ini hisobga olish, balki mazkur guruh bolalarining nutqiy xusu- siyatlariga ham e’tibor berishni talab etadi. Mashg’ulotdan tashqari vaqtlarda nutq o’stirish bo’yicha olib boriladigan ishlar ham mashg’ulot vaqtida amal qilinadigan didaktik tamoyillarga tayanadi, ammo o’ziga xos xususiyatlarga ega: qisqa vaqt ichida mashqlar o’yin shaklida (topishntoqlar aytish va topish, tez aytishlar aytish) o’tkaziladi; tanish she’rlar, sahnalashtirilgan o’yinlar takrorlanadi. Bu mashq va o’yinlar uncha katta bo’lmagan bolalar guruhi hamda alohida bolalar bilan yakkama-yakka tarzda o’tkaziladi. Bundan asosiy maqsad, bolalarda mashg’ulotdan tashqari vaqtda olib boriladigan nutq o’stirish bo’yicha ishlarga qiziqish, istak va xohish uyg’otishdan iboratdir.

Adabiyotlar: 1. Asqarova М., Abdultayev К , Omilxonova M. O’zbek tili darsligi (7- sinf)- Т., ,,0’qituvchi", 1974- y. 2. Гербова В.В. Занятия по развитию речи и старшей группе десткого сада М., ‘Просвещение", 1984 г. 3. Гербова В.В. Занятия по развитию речи с детьми 4—6 лет. М., ‘Просвещение", 1987 г. 4. Jahongirov G’. O’zbek bolalar folklori. Т., ‘O’qituvchi", 1975- у. 5. Ma’rufov A. Paronimlar lug’ati. Т ., ‘O’qituvchi", 1974- y. 6. Panina LA. Yaslida olib boriladigan ishlarni planlashtirish va hisobga olish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- v. 7. Razbayeva E. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni himoya qilib berishga o’rgatish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- y. 8. Razbayeva E . Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan suhbat o’tkazish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- y. 9. Тпхеева E.И. Развитие речи детей. М., ‘Просвещение", 1981 г. 10. Usmonova 0’. Talaffuz madaniyati. Т ., ‘Fan", 1976- у .

O'xshashlar

Bolalar nutqining tovush madaniyatini tarbiyalash uslubiyoti

Maktabgacha tarbiya tizimida ona tili

Fonetik fonematik nutq buzilishi

Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish uslubiyoti

Nutqni grammatik jihatdan shakllantirish uslubiyoti