Bolalarni hikoya qilishga (monolog nutqqa) o’rgatish

Yuklangan vaqt:

08.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.6181640625 KB

Ko'chirib olish

Bolalarni hikoya qilishga (monolog nutqqa) o’rgatish Reja: 1. Bolalarni monolog nutqqa o’rgatish bo’yicha ish mazmuni va vazifalari 2. Bolalarni hikoya qilib berishga o’rgatishda foydalaniladigan usullar 3. Adabiy asarlarni qayta hikoya qilish 4. Bolalarni rasmga qarab hikoya qilishga o’rgatish 5. O’yinchoqlarga qarab hikoya qilishga o’rgatish 6. Bolalarni o’z tajrihalaridan (xotiradan) hikoya qilib bcrishga o’rgatish 7. Ijodiy hikoya qilish

1. Bolalarni monolog nutqqa o’rgatish bo’yicha ish mazmuni va vazifalari Monolog nutq dialog nutqqa nisbatan ancha murakkab bo’lib. bu bitta odam tomonidan amalga oshiriladigan nutqdir. Monolog nutqda bitta kishi gapiradi, qolganlar esa tinglaydilar. Monolog nutq ko’pchilikka qarata aytiladigan nutq bo’lgani uchun, u har doim mantiqiy jihatdan izchil, grammatik jihatdan shakllangan, hammaga tushunarli va ravon bo’lishi kerak. Monolog nutq yaxshi xotirani, nutqning shakl va mazmuniga diqqatni yo’naltirishni talab etadi. Shuning bilan bir vaqtda, monolog nutq tafakkurga tayanadi. Monolog nutq lingvistik (tilshunoslik) tomondan ham murakkab hisoblanadi. Monolog nutq tinglovchilarga tushunarli bo’lishi uchun yoyiq gaplardan, aniq lug’atdan foydalanish kerak. Hikoya qila olish qobiliyati kishilarning muloqotda bo’lish jarayonida katta rol o’ynaydi. Bola uchun esa bu qobiliyat bilish vositasi, o’z bilimlarini, tasawurlarini tekshirish vositasi hisoblanadi. Bolalarda monolog nutqning shakllanishi ularda mantiqiy tafakkurning rivojlanishi bilan bog’liqdir. Bundan tashqari, bola nutqi monolog nutqqa aylanishi uchun u tilning lug’atini va grammatik tomonini erkin egallagan bo’lishi kerak. Ruhshunoslarning aytishicha, bolalarda monolog nutq besh yoshdan boshlab paydo bo’ladi. Ruhshunos D. B. Elkanin bu haqda slumday yozadi: ‘Bola hayot tarzining o’zgarishi, kattalar bilan yangi munosabatlarning va yangi turdagi faoliyatlarning shakllanishi nutq shaklini va uning vazifasini (xizmatini) farqlashga olib keladi. Muomalaning yangi vazifalari vujudga keladi, bola o’z taassurotlarini, kechinmalarini, rejalarini (niyatini) kattalarga yetkazishga harakat qiladi. Nutqning yangi shakli — monolog tarzida xabar qilish, ko’rgan va eshitganlari to’g’risida hikoya qilish paydo bo’ladi", bolalarni hikoya qilishga o’rgatish jarayonida barkamol tarbiya berishning xilma-xil masalalarini hal qiladi, aqliy rivojlanishga yordam be- radi. Hikoya qilib berishda mantiqiy tafakkur, diqqat rivojlanadi.

nutq grammatik jihatdan shakllangan bo’lib, o’zini tutish, jamoa oldida so’zga chiqish malakasi hosil bo’ladi". Shu munosabat bilan bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturida bolalarni hikoya qilishga o’rgatish bo’yicha har bir yosh guruhlariga ish vazifalari va mazmuni belgilab berilgan. Bu guruh bolalarini tanish hikoya va ertaklarni (tarbiyachining savollari va kitobdagi rasmlar yordamida, keyinchalik mustaqii) so’zlab berishga o’rgatiladi, o’yinchoq, buyum va rasm mazmuni bo’yicha hikoyani (3—4 gapdan iborat) takrorlash ko’nikmasi tarbiyalanadi, tanish ertaklardan olingan parchalarni salma- lashtirishda qatnashishga o’rgatiladi. O’rta guruhlarda hikoya qilishga o’rgatish vazifalari va ularning mazmuni ancha murakkablashadi. Ushbu guruh bolalari birinchi yarim yillikda tanish hikoya va ertaklarni mustaqii holda qayta hikoya qilishga, asar qahramonlarining suhbatini ifodali so’zlab berishga o’rgatiladi. Mashg’ulotlarda birinchi marta o’qib berilgan kichik ertak va hikoyalarning mazmunini qayta hikoya qilishga, o’rtoqlari hikoya qilayotganda e’tibor bilan tinglashga, o’yinchoqlar, turli buyumlar va yil fasllarini tavsiflovchi (awal tarbiyachining savollari, so’ngra namuna va reja asosida) hikoya tuzishga o’rgatiladi. Ikkinchi yarim yillikda bolalarga tanish ertak va hikoyalarni tinglashni, ularda ishtirok etuvchi personajlarning gaplarini, o’ziga xos xususiyatlarini tushunishni, asar mazmunini hikoya qilayot- gan o’rtoqlarining nutqini diqqat bilan eshitishni, asar matnini buzib hikoya qilgan joylarini payqashni o’rgatish davom ettiriladi. Katta va maktabga tayyorlov guruhlari uchun ‘Nutq o’stirish" bo’limida bolalarni hikoya qilib berishga o’rgatish yuzasidan olib boriladigan ishlar. ularning mazmuni quyidagicha belgilangan: Birinchi yarim yillik. Badiiy asarlarni qayta hikoya qilish malakasini o’stirish. Adabiy asarlarni mazmunli, mantiqiy izchillikda, aniq va tasviriy, ifodali hikoya qilishga o’rgatish.

Tarbiyachi qayta hikoya qilishni o’rgatayotganda bolalar diqqatini, ayniqsa, ertakning boshlanmasi, takrorlanib kelayotgan parchalarga, xulosa qismiga: hikoyalardagi qahramonlarning o’zaro nutqi kabilarga qaratishi lozim. Bolalar asar voqealarini so’zlayotganda ovoz ohangining xilmaxil turini (so’roq, his-hayajon. hayratlanish, iltimos) qo’llay bilishlariga erishish. Bolalarga o’yinchoqlar va buyumlar haqida hikoya tuzishni o’rgatayotganda o’yinchoqlarni ta’riflab berishga, ularning o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatuvchi belgilarni (rangi, shakli, qanday o’ynalishi va boshqalar) aniq so’zlar orqali ifodalashga o’rgatish. Ijodiy hikoya qilish. Bolalarni tarbiyachi tomonidan belgi- langan hikoya yoki ertakni nihoyasiga yetkazishga, qisqa, lo’nda jumlalar tuzishga, tasviriy vositalardan foydalanishga o’rgatish. Bolalarning shaxsiy tajribalari va tarbiyachi taklif etgan hayotiy mavzular asosida mantiqiy rivojlanib boruvchi hikoya yoki ertak tuzish qobiliyatlarini rivojlantirish: ‘Quvonchli kun", ‘Xafa bo’lgan kunim", ‘Mehmonda", ‘Bizning oila", ‘Eng yaqin o’rto- g’im", ‘Dam olish kuni", ‘Dadamga qarashdim", ‘Qo’g’irchoq teatriga bordim" va boshqalar. Bolalarni tuzayotgan hikoya yoki ertaklarida ishtirok etuvchi qahramonlarning ruhiy kechinmalarini bilishga o’rgatish; ‘Birinchi qor", ‘Yaxmalakda", ‘Yangi yil bayrami", ‘Qorbobo", ‘Men sevgan fasl", ‘Tashqarida qor, uyimizda bahor", ‘Xola- xola o’ynadik", ‘Kim oladi-yo, shuginani-yo“ o’yini, ‘Men onamga yordamchi", ‘Ukamga mehribonman" va boshqalar. Bolalarga suratlar bo’yicha hikoya tuzishni o’rgatayotganda. awalo, ularning mustaqil fikrlashlariga, suratda tasvirlangan voqealarga o’z munosabatlarini bildirishlariga imkon yaratish kerak. Shu bilan birga, rasmda aks ettirilgan mavzuli voqeaga qarab ilgari nima bo’lgani va keyin nima bo’lishi kerakligi haqida fikr yuritishga undash. Tabiat manzaralari aks ettirilgan suratga qarab, undagi go’zallikni, nafislikni ifodalay oladigan tasviriy so’zlar, o’xshatish va sifatlashlar ishtirokida gap tuzishga o’rgatib borish.

Bolalarning birgalikdagi hayot tajribalaridan olingan voqealar: ekskursiya, sayr, mehnat jarayoni, jonli va ravon hikoya qilib berish malakasini tarbiyalash. Hikoya qilayotganda tevarak-atrof- dagi buyum, voqea-hodisalarning nomini, ularning o’ziga xos xususiyatlarini, xatti-harakatlarini to’g’ri ifodalashga, voqea- larning vaqti va joyini ko’rsatishga o’rgatish. Topishmoqlar o’ylab topishga undash. Ikkinchi yarim yillik. Bolalarni badiiy asarlarni qayta hikoya qilishga o’rgatishni davom ettirish. Bolalarni manzarali suratlar bo’yicha maxsus hikoyalar to’qishga o’rgatish, ularni surat mazmunini tushunishga, surat- dagi manzarani tevarak-atrofdagi manzaralar bilan taqqoslashga. o’z hikoyalarida tasviriy so’z va iboralardan foydalanishga 216 o’rgatishni davom ettirish. Bolalar mustaqil hikoya tuzayotganlarida og’zaki nutq shakllaridan foydalanishlariga erishish. Ijodiy hikoya qilish: tarbiyachi tomonidan taklif etilgan mavzu bo’yicha voqeani izchil davom ettirib, tugal mazmunli hikoya tuzish ko’nikmalarini mustahkamlash, voqea sodir bo’lgan joy, vaqt, tabiat manzarasini qisqacha tasvirlash, qahramonlarning ruhiy kechinmalarini ko’rsatishlariga ahamiyat berish: ‘Gul bayrami’’, ‘Navro’z", ‘Onamlarning bayrami’’, ‘Bahor keldi", ‘Men qushlarga don berdim“, ‘Men onamga yordamchi“, ,,Tomorqada“, ‘Mening mushugim", ‘Metroda", ‘Avtobusda", ‘Trolleybusda", ‘Ko’chada", ‘Bozorda", ‘Do’konda", ‘Arqon o’ynadik", ‘Quvlashmachoq", ,,Bekinmachoq“, ‘Mehmon- mehmon" mavzularida hikoya o’ylab topishga undash. Mustaqil tuzgan hikoyalaridagi personajlarga qisqacha ta’rif berishlariga, ularning xatti-harakatlarini baholashlariga ham diqqatni qaratish va o’rgatib borish. Mustaqil tanlangan mavzu bo’yicha hikoya tuzishda voqealarning izchilligiga, tugal mantiqqa ega bo’lishiga, tasviriy ifoda vositalaridan o’rinli foydalanishlariga ahamiyat berish. Monolog nutqini o’stirishning yuqoridagi dastur vazifalari va mazmuniga ko’ra bog’chaning o’rta guruhidagi bolalar hikoya qilib berishning quyidagi turlarini egallashlari lozim:

1. Tanish ertak va hikoyalarni qayta hikoya qilib berish. 2. Mashg’ulotlarda birinchi marta o’qib berilgan hikoya va aytib berilgan qisqa ertaklarni qayta hikoya qilib berish. 3. Ko’rib turgan narsa-buyumlar: o’yinchoqlar, o’simliklar, kiyimlar, idish-tovoqlar, mebellar va hokazolar bo’yicha tasviriy hikoya tuzish. 4. Voqeaviy-sujetli rasmlar bo’yicha tasviriy hikoya tuzish. 5. Bolalar o’z tajribalari asosida xotiradan hikoya qilib berishlari. Katta guruh dasturida hikoya qitishning quyidagi turlari bayon etilgan: 1. Badiiy asarlarni qayta hikoya qilib berish. 2. Narsa-buyumlar: o’yinchoqlar, o’simliklar. kiyim- kechaklar, idish- tovoqlar, mebellar va hokazolar haqida hikoyalar, ularning o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatuvchi belgilarni tuzish. 3. Rasmlar bo’yicha tasviriy va voqeaviy hikoya tuzish. 4. Xotiradan o’z shaxsiy tajribasida kuzatgan voqea va hodisalami, narsalarni, bog’chada va uyda nimalar qilganini, guruhda va uyda bo’lib o’tgan eng qiziqarli voqealar haqida hikoya qilib berish. 5. Ta’limiy o’yinlar asosida tasviriy hikoya tuzish: ,,Qo’- g’irchoq, o’yinchoqni top", ‘Qo’g’irchoq, mcnda qanaqa gul bor", ‘Qo’g’irchoq, top-chi, yonimda kim o’tiribdi?", ,,Qo’- g’irchoq, qo’limdagi suratlar qaysi ertakdan olinganini top- chi?" va boshqalar. 6. Ijodiy hikoya qilishga, tarbiyachi tomonidan boshlangan ertak va hikoyani oxiriga yetkazish, tarbiyachi taklif etgan mavzu va reja asosida ertak yoki hikoya to’qish, berilgan 3 — 4 so’z yordamida ertak yoki hikoya to’qishga o’rgatish. Maktabgacha tayyorlov dasturida ham hikoya qilib berishning xuddi katta guruhdagi kabi turlari ko’rsatilgan. 2. Bolalarni hikoya qilib berishga o’rgatishda foydalaniladigan usullar Bolalarni hikoya qilishga o’rgatishda maxsus usullardan foydalaniladi. Ulardan asosiylarini aytib o’tamiz:

1. Hikoya namunasini berish usuli. Bunda qandaydir buyumni (predmetni) yoki voqeani jonli va qisqa tasvirlanadi. Bu usul birmuncha yengil usul bo’lib, tarbiyachi bolalarga narsa-buyum, rasm, voqea haqida tayyor hikoya aytib beradi, bolalar hikoyani tinglab, o’z hikoyalari uchun mazmun tanlaydilar, uning hajmini, izchilligini belgilab oladilar. Shuning uchun bu usul bolalarni hikoya qilib berishga o’rgatishga yordam benivchi ta’limiy usul bo’lib hisoblanadi. Namuna bolalarning taqlid qilishiga mos bo’lishi, ya’ni hajmi kichik, fikrlar izchil bayon qilinishi, jumlalar qisqa va grammatik jihatdan to’g’ri tuzilishi lozim. Masalan, tarbiyachi o’yinchoqni tasvirlashga o’rgatishda o’zi bitta o’yinchoqni olib, u liaqda shunday tasviriy hikoya tuzadi: — Mana bu ayiqcha. U jigarrang, yumshoq baxmaldan yasalgan. Uning bosh qismida ikkita kichkina quloqlari, ikkita qopqora, dum-dumaloq ko’zlari, tumshug’i bor. Tumshug’ida esa burni bor. Tanasida 4 ta oyog’i bor. Ayiqcha o’yinchog’i bizga o’ynash uchun kerak. Bolalar namuna hikoyadan yaxshi foydalanishlari uchun uning matni qisqa gaplardan iborat bo’lishi va izchil bayon qilinishi kerak. Hikoya namunasi boshqa usullarga nisbatan hikoya qilishga o’rgatish jarayonini yengillashtiradi, bolalar erishishi kerak bo’lgan natija ko’rsatib beriladi. Bundan tashqari, namuna bolalarning hikoya qilishlari lozim bo’lgan mavzularning taxminiy mazmunini, ularning hajmini, kctma-ketligini belgilaydi. Tarbiyachining namuna hikoyasidan bolalarni hikoya qilib berishga o’rgatishning dastlabki bosqichlaridan, shuningdek, yangi vazifa qo’yilganda yoki hikoya qilib bera olmaydigan bolalarga yordam berishda foydalaniladi. Tarbiyachining namuna hikoyasini yomon hikoya qiladigan I — 2 bola takrorlashi mumkin. Namuna hikoya usulidan mashg’ulotning boshida foydalanish kerak. Undan mashg’ulot oxirida foydalanish esa hcch qanday ijobiy natija bermaydi, chunki bolalar namuna hikoyaga taqlid qila olmaydilar, o’z nutqlarida undan foydalanish imkoniyatiga ega bo’lmaydilar.

2. Hikoya rejasini berish usuli. Hikoya rejasi 2 — 3 asosiy savoldan iborat bo’lib, fikrning ketma-ketligini va mazmunini belgilaydi. Namuna usulidan foydalanib hikoya qilib berish bilan bog’liq 2 — 3 mashg’ulotdan keyin hikoyani reja asosida so’zlab berishga o’rgatish mustaqil, yetakchi usullardan biri bo’lib qoladi. Bolalar hikoyasi xilma-xil bo’lishi uchun tarbiyachi oldindan asosiy va qo’shimcha reja tayyorlab qo’yishi kerak. Bir mashg’ulot jarayonida savollarni almashtirish (yangilash) bolalar diqqatini faollashtiradi. Masalan, maktabga tayyorlov guruhi bolalariga o’z guruh xonalarini tasvirlash uchun taxminan quyidagi rejani taklif etish mumkin: 1. Xonani kim toza saqlaydi? 2. Sen xonani yig’ishtirishda (tozalashda) qanday yordam berasan? 5 yoshli bolalar guruhi bilan dastlabki mashg’ulotlarda, agar bola rejadan chetlashsa, uning nutqini bo’lmasdan, oxirigacha tinglab turish lozim. Ammo asta-sekin hikoyaning to’liq yoki izchil emasligini aytib, boshqa bolalarni javobni to’ldirishga jalb qilishi kerak. 6 yoshli bolalarning hikoyasiga dastur talablarini (ularning maqsadga qaratilganligi va izchilligiga) qo’yadi. Shuning uchun bolalarni hikoya rejasiga amal qilishga o’rgatish kerak. Ayniqsa, bu rasm asosida hikoya qilish va o’z tajribalaridan hikoya tuzishga taalluqlidir. Tarbiyachi hikoya qiluvchining mavzudan yoki rejadan chetga chiqib ketganini o’zi ko’rsatibgina qolmay, balki bolalarni o’rtog’ining hikoyasini nazorat qilib borishga jalb qilishi kerak. (Hozir nima haqida hikoya qilib berish kerak? Hammaga tushunarli bo’lishi uchun awal nimani hikoya qilib berish yaxshiroq?) Hikoya namunasini berish hikoya qilishga o’rgatishning eng yengil usuli, hikoya rejasi berish usuli esa ancha qiyin. Bu usul murakkab bo’lishiga qaramay, bolalarni hikoya qilishga o’rgatishda keng tarqalgan muhim usul hisoblanadi. 3. Rejani jamoa bo’lib muhokama qilish usuli. Reja asosida hikoya tuzish va uning mazmunini boyitishni yengillashtirish maqsadida, rejani jamoa bo’lib muhokama qilish tavsiya etiladi. Bu usuldan katta va maktabga tayyorlov guruhlarida reja asosida hikoya qilishga o’rgatishning dastlabki bosqichida

foydalaniladi. Masalan, tarbiyachi bolalarga shunday yo’lianma beradi: ,,Biz qanday qilib jo’ja boqqanimizni gapirib bering. Jo’jalar qayerdan paydo bo’ladi? Ularni qanday parvarish qildingiz? Jo’jalar katta bo’lganda, ular qanday bo’lishdi?" Bu usulning mohiyati nimadan iborat? Hikoyani tuzishga qadar tarbiyachi bolalar bilan birgalikda rejadagi ayrim savollarni muhokama qiladi, ya’ni hikoya mazmunining xilnta-xil bo’lishi imkoniyatlarini ko’rsatadi. Rejadagi bir savolga (masalan, ‘Bola qanday kuchukcha topib oldi?“) bir necha bola joyida o’titgan holda javob berishini taklif etadi. Bolaning joyida o’tirgan holda javob berishi — bu hali hikoya emas, balki bir yoki bir necha gap. Hikoya rejasini jamoa bo’lib muhokama qilish usuli esa bolalarning tashabbuskorligini jonlantiradi, faollashtiradi, bolalarni murakkab jarayon hisoblangan mustaqil hikoya tuzishga o’rgatadi. 4. Jamoa bo’lib hikoya tuzish usuli. Bu usul o’ziga xos bo’lib, undan bolalarni ijodiy hikoya tuzishga o’rgatishda foydalaniladi. Oldindan belgilab qo’yilgan hikoya rejasini ketma-ket muhokama qilish jarayonida tarbiyachi va bolalar ayrim javoblarni tinglaydilar, ulardan qaysi biri yaxshiroq ekanligini muhokama qiladilar. Tarbiyachi ularni o’ylab topilgan hikoyaning boshlanishi sifatida takrorlaydi. So’ngra navbatdagi eng yaxshi savol tanlanadi, tarbiyachi esa aytilgan eng yaxshi jumlalarning va o’zining gapini birlaslitirib, kichik hikoya tuzadi. Oxirida hikoya tarbiyachi tomonidan takrorlanadi, so’ngra 2— 3 bola takrorlaydi. Bu usulning mohiyati shundaki, mashg’uiotda barcha bolalar faollik ko’rsatishadi, ularning xayollari astasekinlik bilan shakllanadi. Biroq bu usulning bir qator kamchiliklari mavjud: bolalarning nutq faoliyati jumlalarni tuzish, so’zlarni tanlash bilangina chegaralanadi, ular monolog nutqni rivojlantirish ustida kain mashq qiladilar. Shuning uchun bu usuldan foydalanish chegaralangan. 5. Hikoyani qismlar bo’yicha to’ldirish usuli.

Ayrim mashg’ulotlarda hikoyani qismlar bo’yicha tuzdirish usulidan foydalanish m u m k i n, bu usul hikoya tuzishni yengillashtiradi, chunki topshiriq hajmi kamayadi. Shuningdek, mashg’ulot ancha qiziqarli va xilma-xil bo’lib, hikoyalar to’liq va chuqur mazmunga ega bo’ladi, ko’p bolalardan so’rash imko- niyati vujudga keladi. Mazmuni alohida qismlarga yengil ajraladigan rasmlarni qism bo’yicha tasvirlash mumkin. Masalan, bolalar ushbu rasmlarni qism bo’yicha tasvirlashlari mumkin: ‘Tovuqlar", ‘Mushuk bolalari bilan", ‘Echki bolalari bilan", ‘Sigir buzog’i bilan", ‘Qishki o’yinlar" va hokazolar. Tarbiyachi tasviriy hikoya uchun mavzu taklif etishdan avval rasmni kichik-kichik qismlarga ajratib chiqadi. Masalan, ‘Quyonlar" degan mavzuda tasviriy hikoya tuzishda tarbiyachi bolalarni shunday ogohlantiradi: ‘Quyonlar haqida hikoya qilaniiz, ammo hammasini bir yo’la emas, balki quyonlar haqida hamma narsani xotirlash (esga tushirish) uchun tartib bilan gapiramiz". So’ngra har bir qism uchun reja taklif etish mumkin. Masalan: ‘Hozir, bolalar quyonni tanasi nima bilan qoplan- ganligini, uning tumshug’i qanday ekanligini, u qanday harakat qilishini (yurishini) eslaymiz". Bu reja asosida 2 — 3 bola hikoya qilib bergach, navbatdagi qismga o’tiladi: ‘Bizning quyonlarimiz qayerda yashashini, katagida nimalar borligini, ular nima uchun kerakligini gapirib bering". So’ngra quyonning oziqlari, kim ularga g’amxo’rlik qilishi va hokazolar haqida hikoya qilib berish mumkin. Mashg’ulot oxirida nutqi yaxshi, hikoya qilish malakasi rivojlangan bir bola rasmda tasvirlangan narsalar haqida batafsil gapirib berishi mumkin. 6. Savollar berish usuli. Bu usul hikoya qilishga o’rgatishda ikkinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Savollar, asosan, hikoya aytib berilgandan keyin aniqlik kiritish va to’ldirish maqsadida beriladi. 7. Aytib turish usuli. Hikoya qilish jarayonida bola qandaydir xatoga yo’l qo’yishi yoki ayrim joyini esdan chiqarganda so’z yoki gapni aytib

22O turishdan foydalanish o’rinli. Bolaning xatosini to’g’rilash yoki hikoyaning esdan chiqargan joyini aytib turish yetarlicha baland ovozda, samimiy bo’lishi kerak. Bola tarbiyachining tuzatishini takrorlashi shart emas. aks holda u o’z hikoyasining davomini yo’qotib qo’yadi. Bolalar hikoya qilib berayotganlarida ular nutqidagi xatolarni e’tiborsiz qoldirish kerak emas — xatoni hikoya jarayonida to’g’rilash mumkin, agar ko’pchilik bolalarda xato uchraydigan bo’lsa, tarbiyachi ular bilan lug’at ustida ishlash yoki grammatik to’g’ri nutqni, nutqning tovush madaniyatini shakllantirish uchun tashkil etiladigan mashg’ulotlarda shug’ul- lanadi. 8. Baholash usuli. Bu usuldan foydalanishning asosiy maqsadi shundaki, baho faqat hikoyasi baholanayotgan bolagagina ta’sir etib qolmasdan, balki hikoya tuzishi lozim bo’lgan boshqa bolalarga ham ta’sir qilsin. Shuning uchun bu usuldan mashg’ulot davomida foydalaniladi. Mashg’ulot oxirida berilgan baho. o’z mohiyati bilan foydasizdir, bundan tashqari, barcha tinglangan hikoya- larning sifati qanday bo’lganligini bola esda saqlashda qiynaladi, mashg’ulotning oxirida ular toqatsizlanadilar va buning natijasida tarbiyachining ko’rsatmalarini idrok eta olmaydilar. Har bir hikoyani batafsil baholash shart emas, biroq ayrim hikoyalardagi biror ahamiyatli tomonni, izchillikni, yangilikni yoki kamchi- liklarni (lug’ati, ovoz kuchi, qomatini noto’g’ri tutish va hokazo) aytib o’tish kerak. Masalan, ikkita o’yinchoqni stol bo’ylab yurgizib, harakat- larini aniq aytib, hikoya qilib berish topshirig’i berilgan. Tarbiyachi hikoya qilib bergan bolaning hikoyasini shunday baholaydi: ‘Yasha, Salim. Sen birinchi bo’lib hikoya qilib bersang- da, o’rdakchalar qanday harakat qilishlarini aytishni esingdan chiqarmading, Sening hikoyangni qiziqib tingladik’’. Ba’zan o’rtoqlarining hikoyasini muhokama qilishga bolalarning o’zini ham jalb qilish mumkin. Bu usul katta guruhlarda qo’llaniladi. Chunki 6 yoshli

bolalar hikoyaning sifatini (to’liq- ligini, qiziqarliligini, ifodaliligini va boshqalarni) ayta oladilar. Shunday qilib, tarbiyachi bolalarni hikoya qilib berishga o’rgatishda foydalaniladigan hamma usullarni juda yaxshi bilishi va bu usullardan sharoitga qarab, mashg’ulot uchun yetakchi usulni tanlashi kerak. 3. Adabiy asarlarni qayta hikoya qilish Qayta hikoya qilish — hikoya qilishning birinchi turi hisoblanadi. Qayta hikoya qilish tinglangan badiiy asarlarni ma’noli og’zaki nutqda takroriy aytishdir. Qayta hikoya qilish bolalar badiiy nutqining rivojlanishiga, emotsional va obrazli so’zlarni tanlashga o’rgatadi, jonli so’zni egallashga yordam beradi, asarni tinglay bilish, uning mazmunini tushunish ko’nikmasini o’sti- radi, ularni bayon qilishdagi izchillikni, muallifning ifoda usulini eslab qolishga, asarni tushunib, jamoa oldida og’zaki aytib bera olish malakasini shakllantiradi. Qayta hikoya qilishga o’rgatish samarali bo’lishi uchun, eng avvalo, qayta hikoya qilish uchun matnlarni to’g’ri tanlash lozim. Har bir asar bolalarda jamiyatimiz uchun zarur bo’lgan sifatlarni tarbiyalashi va rivojlantirishi kerak. Qayta hikoya qilish uchun asar tanlanganda quyidagi talablarga amal qilish kerak: yuqori badiiy qimmatga, g’oyaviy-mantiqiy yo’nalishga ega bo’lishi, jo’shqinligi, fikrning yangiligi va bayonning obrazliligi, voqealarning ketma-ketliligi, mazmunining qiziqarliligi. Shu bilan bir qatorda, badiiy asarning hajmi va uning bola yoshiga mos kelishini ham hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Ushbu talablarga xalq ertaklari, hajmi uncha katta bo’lmagan hikoyalar misol bo’la olishi mumkin. Shuningdek, dasturda bolalarning qayta hikoyalariga bir qancha talablar qo’yilgan: 1) ma’nosiga tushungan holda, ya’ni matnni to’liq tushunib hikoya qilish; 2) asarni to’liq bayon etish, ya’ni asardagi muhim joylarini tashlab ketmasdan bayon etish; 3) izchillik (kctma-ketlik) bilan hikoya qilish;

4) muallif matnidagi lug’atlardan va iboralardan foydalanish, ayrim so’zlarni ularning sinonimtari bilan almashtirish; 5) to’g’ri ohangdan foydalanish, uzoq pauzalaming bo’lmasligi; 6) og’zagi nutq madaniyatiga e’tibor berish: qayta hikoya qilayotganda gavdani to’g’ri tutish, tinch turish, tinglovchilarga murojaat qilish, nutqning intonatsion ma’nodorligidan (ifodalili- gidan) foydalanish, yetarlicha baland ovozda tovushlarni aniq talaffuz etish. Ushbu talablarning barchasi bir-biri bilan uzviy ravishda bog’liq bo’lib, bulardan birortasini ham e’tibordan chetda qoldirish mumkin emas. Qayta hikoya qilishga o’rgatish usullari Ma’lumki, qayta hikoya qilish monolog nutqni shakllan- tirishda eng birinchi bosqich hisoblanadi. Shuning uchun har bir bola qayta hikoya qilishni yaxshi egallab olishi shart. Buning uchun har xil usullardan foydalaniladi. Bular quyidagilar: 1. Tarbiyachining bola bilan birga qayta hikoya qilishi. Tarbiyachi bu usuldan qayta hikoya qilishga o’rgatishning dastlabki bosqichida, ayniqsa, hikoya qilib bera olmaydigan bolalar bilan ishlashda keng foydalanishi kerak. Qayta hikoya qilish jarayonida tarbiyachi bolalarga sezdirmagan holda gavdasini to’g’rilashi, imo-ishora, ko’z qarashi bilan dalda bcrishi mumkin, mashg’ulotning oxirida esa, albatta, bolani maqtash kerak: ‘Yasha, endi boshqa bolalarga hikoya qilish yengil bo’ladi. Faqat keyingi safar balandroq ovozda hikoya qilgin’’. 2. Qayta hikoyani takrorlash. Bu usuldan ko’proq o’rta va katta guruhlarda foydalaniladi. Bu bola uchun ancha murakkab bo’lgan usuldir, chunki u tarbiyachining hikoyasiga alohida lnqma tashlash (gap qistirish) bilan birga, to’liq jumlalarni ham takrorlashiga to’g’ri keladi. 3. So’z va jumlalarni aytib turish. Bu usul qayta hikoya qilishning ravonligini, izchilligini ta’minlaydi, uzoq pauza qilishga yo’l qo’ymaydi. Bu usuldan ko’proq bola asar matnining ayrim joylarini esdan chiqarganda foydalaniladi.

Agar bola juda yaxshi hikoya qilsa-yu, biroq nutq sur’ati juda sekin bo’lsa, tarbiyachi pauza vaqtida sabr-toqat bilan hikoyaning davomini kuzatishi: bolaning gavda holatiga c’tibor bilan qarashi, dalda berishi orqali bola diqqatini to’plashi kerak. Agar bola hikoya qilayotgan vaqtda tebranib (chayqalih) tursa, boshini egsa, qo’li bilan ortiqcha harakatlarni qilsa, uning hikoyasini bo’lib tanbeh berish yaramaydi, balki bunday hollarda imo-ishora, ko’z qarashi bilan uning xatosini, kamchiligini tuzatishi, hikoya qilib bcrgandan keyin esa hammaga eshitilarli qilib: ‘Hikoya qilayotganingda tinch turishing. boshingni pastga egmasdan, o’rtoqlaringga qarab turishing kerak. axir ular sening hikoyangni tinglashadi-ku’ 1 , deb aytishi kerak. Tarbiyachi bolaning bu nuqsonlarini kundalikka belgilab qo’ysa, maqsadga ntuvofiq bo’ladi. Chunki keyingi qayta hikoya qilib berish mashg’ulotidan oldin yana bir marta bolani ogohlantirishda bundan foydalanadi. Tarbiyachi aytib turish orqali, bolani qayta hikoya qilayotganida yo’l qo’ygan grammatik xatolarni to’g’rilaydi. Bu usul qayta hikoya qilishga o’rgatishning keyingi bosqichlarida ham qo’llaniladi. 4. Savollar berish. Bu usul keng tarqalgan bo’lib, u muqaddima (kirish) suhbatida va mashg’ulot jarayonida qo’llaniladi. Qayta hikoya qilish mashg’ulotida foydalaniladigan savollarni shartli ravishda ishlatilishiga va maqsadiga qarab bir qancha turkumga ajratish mumkin. Hikoya qilolmaydigan bolalarga qayta hikoya qilish ni boshlagunga qadar yordamchi savollar berish mumkin, bu hikoyani boshlashga yordam beradi, masalan: ‘Sen nima haqida hikoya qilasan, ola quyon to’g’risidami? Mayli, kel boshlaymiz. Kunlardan bir kuni jikkakkina ola quyon sheriklariga...". Yoki: ‘Turna Tulkini o’zi bilan olib, osmonga ko’tarilibdi va unga nima debdi? Yerni ko’ryapsanmi? Mana shu Turnaning aytgan gaplarini, Tulkining esa javobini aytib bering... Ha, mushtumday... Bu yog’ini o’zing davom et". Bola qayta hikoya qilib bergandan keyin, albatta, savol berishdan foydalanish mumkin. Bu asar mazmunini bola qay darajada tushunganini

aniqlashga yordam beradi, matnni qayta hikoya qilayotgan vaqtda tashlab ketilgan joylarini tiklashga yordam beradi. Ayrim hollarda qayta hikoya qilishdan keyin qahramonlarning fe’l-atvori yoki ularning ifodali nutqi haqida savol berish mumkin. Qayta hikoya qilish o’rtasida uncha katta bo’lmagan mashqiar o’tkazish yoki ko’rsatma berishdan foydalanish mumkin. Shuningdek, asar matnining ayrim joylarini yana bir marta takrorlash usulini qo’llash mumkin. 5. Rag’batlantirish. Qayta hikoya qilish jarayonida tarbiyachi bolani jilmayish, boshini qimirlatish (tasdiqlash), qisqa so’z aytish (‘Yasha", ‘Barakalla") bilan rag’batlantiradi. Qayta hikoya qilib bergandan so’ng bolani maqtaydi. Bunda qayta hikoya qilishning biror ijobiy sifatini ta’kidlab o’tadi. 6. Qismlar bo’yicha qayta hikoya qilish. Bu usul bolalar idrokining qimmutini yo’qotmaydi, chunki qayta hikoya qilish uchun bolalarga mazmuni tanish bo’lgan asar tanlanadi. Qismlar bo’yicha qayta hikoya qilish usulidan foydalanib, mashg’ulotni tashkil etish jarayoni bolalardan kun davomida so’rash imkonini yaratib beradi. 7. Rollarga ho’lih qayta hikoya qilish. Bu usul nutqning ma’nodorligini (ifodaliligini) shakllan- tirishga yordam beradi. Tarbiyachi tomonidan ishtirok etuvchi shaxslar xarakterining izohlanishi bolalar nutqining oydinla- shishiga, diqqatining faollashishiga katta ta’sir etadi. Rollarga bo’lib qayta hikoya qilish o’rta guruhdan boshlab qo’llaniladi. Bu usuldan mashg’ulotning oxirida foydalanish maqsadga muvofiqdir. 8. O’yin usuli (dramalashtirilgan o’yin). Bu usulda personajlarning (ishtirok etuvchilarning) luqma tashlashlari harakatlar bilan boshqariladi: bolalar imo-ishoradan, hayvonlarning ovozlariga taqlid qilishdan va boshqalardan keng foydalanadilar, biroq o’yin uchun hech qanday niqoblar. dekoratsiyalar talab etilmaydi. Tarbiyachi avval o’zi muallif nomidan gapiradi, so’ngra bola gapiradi. Dastlab rolni ijro etish uchun nutqi bo’sh

rivojlangan bolalar chiqariladi. Dramalashtirilgan o’yin 5 daqiqa davom etadi. Turli yosh guruhlarida qayta hikoya qilib berishga o’rgatish mashg’ulotining tuzilishi (o’tkazish uslubiyoti) har xil bo’ladi. Qayta hikoya qilish uchun tanlangan matn bolalar uchun tushunarli bo’lishi kerak. Qayta hikoya qilish mashg’ulotlari har bir yosh guruhining shaxsiy xususiyatlarini, ularning qayta hikoya qilish qobiliyatlarini hisobga olgan holda tuziladi. Bu yoshdagi bolalarni qayta hikoya qilishga o’rgatish ularga tanish bo’lgan ertaklarni (‘Bo’g’irsoq", ‘Sholg’om", ‘Bo’ri bilan echki", ‘Ochko’z it") takrorlashdan boshlanadi. Tarbiyachi kichkintoy bolalarni qayta hikoya qilishga o’rgatishda quyidagi usuldan foydalanadi. Bolalar tarbiyachining takroriy hikoyasidagi bitta-ikkita so’zni yoki to’liq gapni takrorlaydilar: — Choi bilan kanipir... — Yashashar ekan. — Bir kuni chol... — Sholg’om ekibdi. So’ngra bolalar sekin-asta savollar yordamida qayta hikoya qilishga o’rgana boshlaydilar. Savollar voqealar ketma-ketligini belgilashga, ishtirok etuvchilarning nomini aytishga qaratilgan bo’ladi: — Bo’g’ircoq kimni uchratdi? — Quyon ni. Agar bola ertakning boshlanishini yaxshi eslab qolgan bo’lsa, u holda uni mustaqil hikoya qilib bera oladi. So’ngra qayta hikoya qilish jarayonida bola qiynalsa, tarbiyachi yordamlashadi, ya’ni matnni esiga tushirishdan foydalaniladi, bu ertak mazmunini oson takrorlashga yordam beradi. Qisqa xalq ertaklarini qayta hikoya qilishdan so’ng kichik hajmdagi hikoyalarni qayta hikoya qilishga o’tishi mumkin (Mirnuihsin. ‘Olxo’ri", ,,Tosh“). Mashg’ulotda asarga ishlangan illustratsiyalar ko’rsatiladi. Ko’rsatish savollar, ko’rsatmalar berish bilan birga qo’shib olib boriladi. Illustratsiyalarni

asarni o’qib berishdan awal yoki o’qib bergandan keyin ko’rsatgan ma’qul. Tarbiyachi shunday deydi: ‘Hozir men sizlarga rasmlarni ko’rsataman, so’ngra hikoya o’qib bcraman" yoki ‘Hozir hikoyani o’qib bcraman, so’ng rasmlarni ko’rsataman". O’rta guruhda bolalarni qayta hikoya qilishga o’rgatishda ancha murakkab bo’lgan vazifalar hal etiladi: bolalarni kichik hajmli va tanish bo’lgan ertak va hikoyalarni hikoya qilib berishga o’rgatib qolmasdan, balki asar qahrantonlarining gaplarini ifodali qilib bayon etishga, boshqa bolalarning qayta hikoya qilishlarini diqqat bilan tinglashga va matnga taalluqli bo’lmagan jumlalarni topishga o’rgatadi. Ushbu guruhda bolalar butun yil davontida 8 — 1 O ta adabiy matnni (o’zbek ertaklaridan ‘Tulki bilan Turna", ‘Maqtanchoq quyon", ‘Fil va xo’roz", ‘Ikki o’rtoq", A. Oripov- ning ‘Bobo va nabira" she’rining mazmunini qayta hikoya qiladilar. O’rta guruh bolalariga qayta hikoya qilishlari uchun tavsiya etilgan asarlar mavzusi, mazmuni va shakli jihatdan katta farq qiladi. Shuning uchun o’rta guruh bolalarini qayta hikoya qilishga o’rgatislidagi muhim vazifa — bu ularga asarning mantiqiy bog’lanishini, uning mazmunini tushunib olishga yordam berishdir. Bunga asarni dastlabki o’qishdan so’ng o’tkaziladigan suhbat orqali erishish mumkin. Bunday suhbatda tarbiyachining savol- lari asosiy metodik usul bo’lib hisoblanadi. Badiiy asarlar yuzasidan ikki guruhdagi savollar berilishi mumkin: 1) asar mazmunini tushunib olishga yordam beruvchi; 2) voqeaning ketma-ketligini esga tushirishga yordam beruvchi. Shuningdek, asar o’qib berilgandan keyingi suhbat bola nutqidagi lug’at boyligini aniqlash va faollashtirish, qahramon- larning ovozlarini ifodali bayon etishga ta’sir etish kabilarni amalga oshirishga yordam beradi. Adabiv matn o’qib berilgandan so’ng, bolalar asar mazmunini tushunib olganlarini aniqlash maqsadida matn yuzasidan qisqa suhbat o’tkaziladi. Tarbiyachi bolalarga shunday savollar beradi: ‘Ertak nima haqida ekan? Bu ertakdagi quyon qanday? (qo’rqoq, yolg’onchi, tarbiya ko’rmagan.) Quyon

sheriklariga nima deb maqtanibdi va u bilan qanday voqea ro’y beribdi? Agar siz maqtanchoq quyonchani uchratib qolsangiz, unga nima degan bo’lar edingiz? (Uyalmaysanmi, maqtanchoqlik qilishga. Yolg’onchi, qo’rqoqsan- ku. Bundaylarni biz o’zimizga sherik, o’rtoq qilib olmaymiz, u bilan birga o’ynamaymiz.) Asar matni yuzasidan suhbat o’tkazilgach, u ikkinchi marta o’qib yoki hikoya qilib beriladi va bolalar tomonidan qayta hikoya qildiriladi. Tarbiyachi bolalarga shunday deydi: ‘Endi diqqat bilan tinglanglar. Hozir men bu ertakni yana bir marta o’qib (hikoya qilib) beraman. So’ngra sizlar menga qayta hikoya qilib berasizlar". O’rta guruhda tarbiyachi va bolaning birgalikda (hamkorlikda) qayta hikoya qilishlaridan keng foydalaniladi. Bola qayta hikoya qilayotganda tarbiyachi jumlalarni uning esiga tushirib turadi, esidan chiqargan so’zlarni aytib turadi. Bu qayta hikoya qilishning ravonligini ta’minlaydi, jumlalar uzilib qolishining oldini oladi. Sekin-astalik bilan bolaning qayta hikoya qilishiga talab orta boradi. Endi tarbiyachi boladan hikoyaning to’liq bo’lishini (‘Sen nima haqida hikoya qilib berishni esingdan chiqarding?"), asarni qayta hikoya qilib berayotganda bola diqqatini asardagi personajlarning so’zlarini ifodali qilib aytib berishga jalb qilish kerak. Masalan: ‘Tulki xo’rozdan derazadan qarashini qanday so’raydi?" — ‘Samimiy, ayyorona"; ‘Maqtanchoq quyon o’rtoqlariga nima deb maqtandi?" — ‘ Вс -e. Ycm bo’lib bo’pman. Boshiga chiqib bir tepdim, til tortmay o’lib qoldi" — (Maqtanib, gerdayib.) Ushbu guruhda savollar bo’yicha qayta hikoya qilishdan ham foydalanish mumkin. Ba’zi Iiollarda bolalar asar mazmunini o’z so’zlari bilan bayon etadilar. Bunday holda bola tomonidan tanlangan so’zlarni muallifning fikrini aniq va to’g’ri ifodalashini nazorat qilib borishi kerak. Bolalarning qayta hikoya qitishlarini baholash muhim uslubiy (nietodik) usullardan hisoblanadi. O’rta guruhda bolalarning hikoyasini tarbiyachi baholaydi. Bolalarning qayta hikoya qilishini baholashda uning yaxshi tomonlarini va kamchiliklarini, harakatchanligini aytib. qisqa tahlil qilish lozim. Bu bilan quyidagi dastur vazifasini bajarish zarur: bolalarda qayta hikoya qilishda 228 matnga to’g’ri kelmaydigan joylami seza olish qobiliyatini tarbiyalash. Tarbiyachi bolalarni qayta

hikoya qilishga o’rgatish orqali ularning nutq faolligini, mustaqilligini rivojlantirishga ta’sir etadi. Katta guruhlarda adabiy asarlarni qayta hikoya qilishga o’rgatishda yangi vazifalarni ha! etish nazarda tutiladi: tarbiyachining yordanichi savollarisiz ertak va hikoyalarning mazmunini bir-biriga bog’lab, izchillik bilan, ifoda vositalaridan foydalanib, grammatik tomondan to’g’ri bayon eta olishga o’rgatish. Endi bu guruhda ancha murakkab, hajmi kattaroq bo’lgan asarlarni qayta hikoya qilish taklif etiladi. (Bu guruhlarda qayta hikoya qilish uchun tavsiya etilgan asarlar ro’yxati ‘Badiiy terma kitob“da ko’rsatilgan. Tuzuvchilar: S. G’oziyeva, D. Ochilova, L. Dolimova. T’ ,,O’qituvchi", 1993.) Masalan:, ‘Bo’ri bilan tulki" (o’zbek xalq ertagi), ‘Chum- chuq" (o’zbek xalq ertagi), Gulxaniyning ‘Toshbaqa bilan chayon" masali, ‘Zumrad va Qimmat" (o’zbek xalq ertagi ) va hokazolar. Adabiy asarlarni qayta hikoya qilish mashg’ulotida tarbiyachi o’z oldiga bolalarning bog’lanishli nutqini rivojlantirish. matn mazmunini bir-biriga bog’lab, ketma-ketlik bilan, nutqning ifodali vositalaridan foydalanib, aniq, grammatik jihatdan to’g’ri bayon etishga o’rgatish vazifasini qo’yadi. Qayta hikoya qilib berishga o’rgatish mashg’ulotini o’tkazish uslubiyoti (metodi) ushbu guruh bolalari bog’lanishli nutqining rivojlanganlik darajasiga, tarbiyachining o’z oldiga qo’ygan vazifasiga, shuningdek, qayta hikoya qilib berish uchun tavsiya etilgan adabiy asar matniga bog’liq bo’ladi. Qayta hikoya qilib berish mashg’uloti ushbu qismiardan iborat bo’lishi mumkin: 1. Kirish suhbati. Bu suhbat asar mazmunini idrok qilishga, bolalarning tasawurlarini aniqlashga, kerakli emotsional holatni vujudga keltirishga va hokazolarga qaratilgandir. 2. Badiiy asarni o’qib berish. Asarni dastlabki o’qib berishda bolalarga uning mazmunini esda saqlab qolish kerakligini, so’ng uni qayta hikoya qilib berish lozimligini ta’kidlamaslik kerak, aks holda, badiiy asarning g’oyaviy tomonini idrok eta olmasligi mumkin. Asar matnini ma’noli qilib, ishtirok

etuvchilarning dialogini intonatsiya bilan ajratib o’qib berish (yoki hikoya qilib berish) juda muhimdir. Shunday qilinganda bolalarga asardagi qahramonlarga va voqealarga o’z munosabatlarini bildirishga yordam bergan bo’lamiz. J. O’qib berilgan asarning mazmuni va shakli vuzasidan suhbat. O’qib berilgan yoki hikoya qilib berilgan asar mazmuni yuzasidan 228 beriladigan savollar oldindan yaxshilab o’ylab qo’yilgan bo’lishi kerak. Mashg’ulotning bu qismi uncha uzoq bo’lmasligi, bolalarga 4 — 5 savol berish bilan kifoyalanish lozim. 4. Adabiy asar matnini ikkinchi marta o’qib berish (yoki hikoya qilib berish). O’qib berishdan awal tarbiyachi bolalarga asarni diqqat bilan tinglashni, uning mazmunini esda olib qolishni, keyin qayta hikoya qilib berishlarini ta’kidlaydi. 5. Bolalar tomonidan asarni qayta hikoya qilib berish. Miso! tariqasida o’zbek xalq ertaklaridan ‘Uch tulki" ertagini qayta hikoya qilish mashg’ulotini keltiramiz. Tarbiyachi ertakni o’qib berishdan (yoki hikoya qilib berishdan) awal bolalarga quyon, qo’ng’iroq, eshak va uning bolasi xo’tikning, tulkining (ona tulki, ota tulki, bola tulki) rasmlarini ko’rsatadi va bolalardan ularning nomini so’raydi. Tarbiyachi bolalardan tulki qanday hayvon ekanligini, eshak. uning bolasi xo’tik, quyon qanday hayvon ekanligini so’rab oladi. So’ngra tarbiyachi bolalarga mana shu hayvonlar, ‘Uch tulki" ertagida uchrashini aytadi va bolalarga bu ertakni hikoya qilib beradi (yoki o’qib beradi). Shundan so’ng asar mazmuni yuzasidan savollar beradi: ‘Hozir men sizlarga qaysi ertakni hikoya qilib berdim? Bu ertak qaysi hiylagar hayvon haqida yozilgan? Ertakdagi tulkilar qanday? Rahmdilmi yoki hiylagarmi? Ular qanday qilib quyonni aldashdi? Ertak oxirida tulkining bolasi Qashqani (quyonni) qanday qilib aldaganini kim eslab qoldi? Tarbiyachi bolalarga savollarga hammalari to’g’ri va aniq javob bcrganlarini, asar mazmuniga yaxshi tushunib olganlarini aytib, ‘Hozir men bu ertakni yana bir marta hikoya qilib bcraman, sizlar esa uni diqqat bilan tinglanglar, keyin uni menga qayta hikoya qilib berasizlar", — deydi.

Asarni ikkinchi marta hikoya qilib bergach, 5 — 6 bolani ertakni qayta hikoya qilib berishga chiqaradi. Har bir bolaning qayta hikoya qilib berishlari baholanadi. Masalan: ‘Behzod ertakni juda qiziqarli, ifodali qilib aytib berdi, ammo uning hikoyasi to’liq bo’lmadi. U ona tulki quyonni qanday aldaganini hikoya qilib bermadi". Katta guruh bolalarini qayta hikoya qilishga o’rgatishda turli usullardan foydalaniladi: a) tarbiyachi tomonidan tuzilgan reja asosida qayta hikoya qilish; b) bolalarga tanish bo’lgan ikkita-uchta asarlardan birini o’z xohish- istaklari bilan qayta hikoya qilish; d) asarni sahnalashtirib, qayta hikoya qilish. Katta guruh bolalari o’rtoqlarining hikoyalarini baholashga jalb etiladi. Bunday muhokamani uyushtirish metodik jihatdan juda murakkab bo’lib, u tarbiyachidan katta mahoratni, har bir bolaning shaxsiy xususiyatlarini bilishni talab etadi. Yana bu ishning murakkabligi shundan iboratki, bolalar hamma hikoyalarni eslarida saqlashlari lozim bo’ladi, shuning uchun bolalarning hikoyasini yozib borgani ma’qul, so’ngra ularning ba’zilarini muhokamadan awal o’qib berishi kerak. Muhokamani tashkil etish bolalarni qayta hikoya qilishdagi yaxshi va yomon tomonlarni seza olishga, o’rtoqlariga nisbatan xayrixohlik bilan munosabatda bo’lishni tarbiyalashga yordam beradi. 4. Bolalarni rasmga qarab hikoya qilishga o’rgatish Rasmga qarab hikoya qilish illustratsiyali materiallar tarkibiga kiradi. Tarbiyachi rasmlar yordamida bolalarning tevarak-atrof to’g’risidagi tasavvurlarini kengaytiradi, tafakkurlarini rivoj- lantiradi, xotirani mustahkamlaydi va nutqni boyitadi. Shuningdek, ko’rish imkoniyati bo’lmagan narsa va hodisalar bilan tanishtiradi, ular to’g’risidagi bilimlarini aniqlaydi va to’ldiradi, yuqori axloqiy sifatlarni (mehnatga qiziqish, ona tabiatga niuhabbat, o’z o’rtoqlariga sadoqat va hokazolar) shakllantirishga yordam beradi. Bolalarni hikoya qilishga o’rgatish uchun narsa-buyumlarni tasvirlovchi predmetli rasmlardan, sujetli rasmlardan, repro- duksiyalardan, peyzaj va naturmort, etud rasmlardan foydalaniladi.

М . M. Konina bolalarni rasmlarga qarab hikoya qilishga o’rgatishning quyidagi mashg’ulot turlarini ajratib ko’rsatadi: 1) narsa-buyumlarni tasvirlovchi rasmlar bo’yicha tasviriy hikoya tuzish; 2) voqeaband rasmlar bo’yicha tasviriy hikoya tuzish; 3) voqeaband rasmlar asosida mazmunli hikoya tuzish; 4) vo- qealar ketma-ket keladigan rasmlar to’plami asosida hikoya tuzish; 5) peyzajli (manzarali), naturmort rasmlar bo’yicha tasviriy hikoya tuzish. Tarbiyachi hikoya qilish uchun rasm tanlashda quyidagi talablarga amal qilishi kerak: a) voqealar oddiy bo’lishi, bolaning yoshiga qarab voqeaning murakkablashib borish tamoyiliga amal qilishi; b) mazmuni jihatidan bolalarning yoshiga va nutqining rivojlanish darajasiga mos bo’lishi; d) bolaning xayolini, tafakkurini, estetik his-tuyg’ularini, kuzatuvchanligini, nutqini 23O rivojlantirishga yordam berishi; e) rasmda tasvirlangan narsa- buyumning ko’rinishi yoki voqeaning biror-bir qismida haqiqatni buzib tasvirlash hollari bo’lmasligi. Turli yosh guruhlarida rasmga qarab hikoya tuzishga o’rgatish uslubiyoti Kichik guruh. Bu guruhda rasmga qarab hikoya qilishga o’rgatishga tayyorgarlik bosqichi amalga oshiriladi. Bu guruh bolalari hali o’z fikrlarini bir- biriga bog’lab bayon eta olmaydilar. Ularning nutqi dialog ko’rinishiga ega bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar rasmdagi narsa-buyumlarning nomini, ularning ayrim sifatlarini va harakatlarini aytib berish bilangina kifoyalanadilar, bu bolalarda idrokning yaxshi rivojlanmaganligi, so’z to’plamining kamligi, gaplarni to’g’ri tuza olish malakasining shakllanmaganligi bilan bog’liqdir. Rasm bo’yicha ishlashda tarbiyachining asosiy vazifasi quyidagilar: 1) rasmni ko’rib chiqishga, undagi eng muhim narsani seza olishga o’rgatish; 2) rasmda tasvirlangan narsa- buyumlarning nomlarini aytishdan sekin-astalik bilan bog’langan nutq ustida (savollarga javob berish va uncha katta bo’lmagan hikoyalar tuzish) mashq qilishga o’tish. Bolalarni rasmlar bilan tanishtirish mashg’uloti turli xilda olib borilishi mumkin. Mashg’ulot asosan ikki qismdan iborat bo’ladi:

1. Savollar yordamida rasmni ko’rib chiqish. 2. Tarbiyachining namuna-hikoyasi bilan yakunlash. Mashg’ulot uncha katta bo’lmagan kirish suhbati bilan boshlanishi mumkin. Uning maqsadi rasmda tasvirlanganlar to’g’risida bolalarning tasavvurini aniqlashdan va emotsional kayflyatni vujudga keltirishdan iboratdir. Tarbiyachining savollari mashg’ulotdagi asosiy metodik usullardan biri hisoblanadi, shuning uchun savollarni oldindan puxta o’ylab olish muhimdir. Bolalarga beriladigan savollar tushunarli bo’lishi va unga javob berishda qiyinchilik tug’dirmasligi kerak. Kichik yoshdagi bolalar rasm asosida ikki-uch so’zdan iborat bo’lgan gaplar yordamida hikoya qilib berishga o’rganadilar. Rasmni ko’zdan kechirish bolalar nutqining to’g’ri va aniq rivojlanishiga yordam beradi. Tarbiyachi, rasmda tasvirlangan narsa-buyumlarni va voqealarni to’g’ri aytishlarini nazorat qilib borishi kerak. Tarbiyachi o’z nutq namunasi, savollari, ko’rsatmalari bilan bolalarga rasmda tasvirlangan narsa-buyumlarning sifat va belgilarini aniq belgilovchi so’zlarni tanlay olishlarida yordam beradi. Kichik guruhlarda dastlabki rasmlar alohida narsa-buyumlar (o’yinchoqlar yoki tanish uy jihozlari), uy hayvonlari, bolalar hayotidan olingan murakkab bo’lmagan voqealar tasviridan iborat bo’ladi. Mashg’ulotdan so’ng rasm guruh xonasida bir necha kunga qoldiriladi. Bolalar yana bir marta rasmni ko’zdan kechirib chiqadilar. Ilgari ko’rmagan narsalarini ko’radilar, bir-birlariga fikrlarini aytishadi. Tarbiyachi bunday ko’zdan kechirishlarga rahbarlik qiladi, ya’ni ularning aytayotgan fikrlarini aniqlashtiradi, qo’llab-quwatlaydi, rag’batlantiradi. O’rta guruh. Bu guruh bolalarining nutqi takomillashadi, fikrlashi faollashadi, uncha katta bo’lmagan hikoya tuza oladilar. Dastlab bolalar tarbiyachining savollari yordamida hikoya qilib beradilar. Bu bolalarning jamoa bo’lib tuzgan yoki tarbiyachi va bitta bolaning hamkorlikda tuzgan hikoyasi bo’lishi mumkin. Mashg’ulot oxirida tarbiyachi bolalarning barcha aytgan fikrlarini umumlashtirib, o’zi to’liq hikoya qilib beradi.

So’ngra bolalar tarbiyachining namuna-hikoyasini takror- laydilar. Bu gumhda tarbiyachining namuna hikoyasi bolalarning undan nusxa olishlari uchun beriladi. ‘Xuddi mendek hikoya qilib bering", ‘Yasha, mening hikoyamni eslab qolibsan", — deb tarbiyachi bolalarni rag’batlantiradi, ya’ni ushbu guruhda bolalardan mavzudan chetga chiqib ketmaslik talab etiladi. Namuna- hikoya ma’lum bir talablarga javob berishi kerak. O’rta guruh bolalarini narsa-buyumlarni tasvirlovchi va voqeali rasmlar bo’yicha tasviriy hikoya tuzishga o’rgatish mumkin. Tarbiyachi bolalarni o’z hikoyasida lug’atidagi so’zlardan, sifatdoshlardan, aniqlovchidan, holdan va boshqalardan keng foydalanishga o’rgatishi kerak. Bolalar rasmlar bo’yicha tasviriy hikoya tuzishga (bir yoki bir qancha narsa-buyumlarning yoki obyektlarning sifatlari, xususiyatlari, xarakterlari to’g’risidagi hikoya) o’rganib olganlaridan so’ng voqeaband suratlar bo’yicha voqeaband hikoyalar tuzishga o’rgatiladi. Bolalar tarbiyachi yordamida tasviriy xarakterga ega bo’lgan bog’langan hikoya tuzadilar. Bu sekin-astalik bilan bolalarni mustaqil ravishda voqeaband hikoyalar tuzishlariga yordam beradi. Katta guruhda bolalarning faolligi o’sadi, nutqi takomil- lashadi, turli rasmlar bo’yicha mustaqil hikoya tuza oladilar. Rasmlardan foydalanilgan mashg’ulotlarda ularning mazmuniga qarab har xil vazifalar qo’yiladi: 1) bolalarni rasmlarning mazmunini to’g’ri tushunishga o’rgatish; 2) his-tuyg’ularni tarbiyalash (rasmlarning mazmuniga qarab aniq rejalashtiriladi: tabiatga muhabbat, kasbhunarga hurmat va hokazolar); 3) rasmlar bo’yicha bog’langan hikoya tuzishga o’rgatish; 4) lug’at to’plamini kengaytirish va faollashtirish (bolalar xotirada saqlashlari lozim bo’lgan yangi so’zlar yoki aniqlanishi va mustahkamlanishi lozim bo’lgan so’zlar oldindan aniq rejalashtiriladi). Katta guruhda bolalarni hikoya qilishga o’rgatish jarayonida tarbiyachining rahbarligi o’zgaradi. Endi u shaxsan ishtirokchilikdan kuzatuvchi roliga o’tadi, zarur bo’lgandagina aralashadi. Katta guruh bolalarining hikoyalariga katta talablar qo’yiladi: voqealarni uzviy bog’langan holda, grammatik jihatdan to’g’ri jumlalar tuzib bayon qilish; til vositalarining (liarakatlarni, sifatlarni, hoiatlarni va

boshqalarni aniq belgilash) mustaqilligi, obrazliligi, bir maqsadga qaratilganligi, topshiriqni bola tomonidan ongli tarzda anglash uni to’g’ri bajarishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Bu jihatlarga tarbiyachining rahbarlik qilishi juda katta ahamiyatga ega, u topshiriqni tushunishga va to’g’ri bajarishga yordam beradi. Tarbiyachining namuna-hikoyasi, ayniqsa, maktabga tayyorlov guruhida ularning hikoya qila* olish malakasini yanada yuqori darajada rivojlanishi uchun asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi. Tarbiyachi boladan namuna-hikoyaning aynan o’zini takrorlashni talab qilib qolmasdan, balki takomillashtirib, o’zgartirib, umum- lashtirgan holda, adabiy obrazlardan foydalanib hikoya qilishni talab etadi. Namuna ko’pincha rasmning bir qismi uchun taalluqli bo’lib, u boshqa qismlar yuzasidan mustaqil hikoya tuzish imkonini beradi. Maktabga tayyorlov guruhida tarbiyachining namunahikoyasi, guruhda rasmdagi mazmunni bog’langan holda bayon etishga qiynaladigan bolalar bo’lsagina taklif etiladi. Bunday mashg’ulotlarda hikoya rejasini berish, hikoya mazmunini va izchilligini aytib turishdan foydalanish yaxshi natijalar beradi. Katta guruhda rasmga qarab hikoya tuzishning hamma turlaridan foydalaniladi: narsa-buyumlarni tasvirlovchi va voqeaband rasmlar bo’yicha tasviriy hikoya tuzish; peyzajli va naturtmortli rasmlar bo’yicha tasviriy hikoya tuzish; rasmlar seriyalari — to’plamlari bo’yicha, masalan, ‘Bizning yer may- donchamiz qishda va yozda") hikoya tuzish. Rasmlar to’plami bo’yicha hikoya tuzish malakasini takomillashtirishda quyidagi usullar yordam beradi: jamoa bo’lib hikoya tuzish — avval boshlanishini tarbiyachi tuzadi, bolalar tugallashadi; bir bola boshlaydi, boshqasi davom ettiradi. Quyida misol tariqasida bog’lanishli nutqni rivojlantirish bo’yicha mashg’ulot ishlamnasini keltiramiz. Bu mashg’ulotda nutqning turli vazifalari ha! etiladi. I qism. Bog’lanishli nutq. ‘ Tipratikanlar " rasnii bo ’ yicha hikoya qilish . Dastur mazmuni. Bolalarning yovvoyi hayvonlar (tipratikanlar) to’g’risidagi mavjud bilimlaridan foydalanib, rasm bo’yicha hikoya qilishga o’rgatish.

II qism. Lug’at ishi. Topishmoqlarni topish. Dastur mazmuni. Bolalarni topishmoqlardagi obrazli ifodalarning mazmunini tushunishga o’rgatish. III qism. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash. ,,r-l“ tovushlarining to’g’ri talaffuzini mustahkamlash. Dastur mazmuni. ,,r-l“ tovushlarining to’g’ri talaffuzini aniqlash, mustahkamlash, fonetik idrokni o’stirish. ,,r-l“ tovushlari bo’lgan so’zlarni aniq va cho’zib talaffuz etishga o’rgatish. Mashg’ulotning borishi. Tarbiyachi bolalarga tipratikan haqidagi she’rni aytib beradi. So’ngra tarbiyachi so’raydi: ‘Tipratikanning tanasi nimalar bilan qoplangan?" (Ignalar bilan.) ‘Tipratikan qanday?" (Tikanli.) Tipratikan haqidagi topishmoqni tinglashni taklif etadi: Tiku vchimas, bich uvch imas, Ninasi ancha ekan, yoviga sanchar ekan. So’ng shu topishmoq yuzasidan ham savollar beradi: ‘Nima uchun: ninasi ancha ekan, yoviga sanchar ekan" deb aytilgan? (Chunki uning tanasi ignalar bilan qoplangan, bironta yovvoyi hayvon uni yemoqchi bo’lsa, dumaloqlanib olib ignalarini tikkaytirib oladi, natijada uning ignalari yovga (dushmaniga) sanchiladi. Biz ham uni tutib olmoqchi bo’lsak, ignalarini qo’limizga sanchib olishi mumkin. Unga tegib bo’lmaydi, tikanli.) Yana bitta topishmoq aytadi: ‘ Ignalarini o’zi bilan olib yuradi, Tikishni esa bilmaydi". Tarbiyachi so’raydi: Nima uchun ‘Tikishni bilmaydi" deyilgan? Yana qanday ignalar bor, ular nima uchun kerak? (Tikuv ignalari, tikish uchun.) Tipratikanning ignalari bilan tikish uchun ishlatiladigan ignalar nimasi bilan o’xshash? (ular o’tkir, uzun, ingichka.) Tarbiyachi ‘Tipratikanlar? rasmini (‘Yovvoyi hayvonlar" seriyali rasmlardan) ko’rsatadi. Bolalarga uni diqqat bilan ko’rib chiqishni taklif etadi va savollar beradi: ‘Bu rasmda nima tasvirlangan? Ona tipratikan nima qilyapti? Tipratikan bolalari- chi? Tipratikanlar nima yeydi? Unga ignalar nima uchun kerak? U qanday? Tipratikanni nima bilan taqqoslash mumkin?" Javoblarni

tinglaydi va bolalarga tipratikanlar haqida aytilganlarni esdan chiqarmaslikni aytadi. Shu rasm yuzasidan bir bolaning hikoyasi: ‘Ona tipratikan va tipratikanchalar yashashar ekan. Kunlardan bir kuni ular o’tloqqa sayr qilgani borishibdi. Ona tipratikan shiliqqurtlarni ko’rib ularga tikilib qaray boshlabdi. I k k i t a tipratikancha esa qo’ng’izga qarab o’ylashibdi, bu kim ekan, bitta tipratikancha esa xuddi koptokka o’xshab, dum-dumaloq bo’lib olibdi. Qo’ng’iz yiqilib tushgan edi, tipratikancha qo’rqib, tumshug’ini ichkariga yashirdi". Ikkinchi bir bolaning hikoyasi: ‘Bir bor ekan, bir yo’q ekan. Ona tipratikan bilan tipratikanchalar yashar ekan. Kunlardan bir kun ular sayr qilgani bog’ga borishibdi. Ona tipratikan shiliqqurtni ko’rib qoldi. Ikkita kichkina tikanli tipratikanchalar chuvalchangni ko’rib qolib, unga qarab turishibdi va qanday taqsimlab olishga hayron". Uchinchi bolaning hikoyasi: ‘Tipratikanchalar va ona tipratikan yashar ekan. Kunlardan bir kun ular o’rmonga sayr qilgani borishibdi. Ikkita tipratikancha qo’ng’izni ushlab olishdi va uni taqsimlay olishmadi. Ular qarasalar, shox- shabbalarning ostida bir ko’k rangdagi dum-dumaloq narsa. Bu ularning akalari bo’lib, u qo’rqqanidan xuddi koptokka o’xshab dum-dumaloq bo’lib olgan edi. Ular akalariga qarayotganlarida, qo’ng’izlar qochib qolishdi". Tarbiyachi bolalardan kimning hikoyasi nimasi bilan ko’proq yoqqanligini, har bir tinglagan hikoyalarida qanday yangi va qiziqarli narsalarni eshitganliklarini so’rab oladi. Katta guruh bolalari sekin-astalik bilan rasmda tasvirlangan tabiat manzaralarini (peyzajni) tasvirlash bilan o’z hikoyalarini to’ldirib boradilar. Masalan, ‘Qishki o’yinlar" rasmi yuzasidan bola shunday hikoya qilishi mumkin: ‘Bu rasmda qish tasvirlangan. Kun iliq va quyoshli. Osmon ko’m-ko’k, beg’ubor...". Rasm bo’yicha hikoya qilishga bunday tasvirlashni kiritish bolalarni manzarali (peyzajli) va naturmort rasmlar bo’yicha hikoya tuzishga tayyorlaydi. Bu hikoya turi maktabga tayyorlov guruhida tashkil etiladi. Bolalarni manzarali va naturmort rasmlar bo’yicha hikoya qilishga o’rgatishning qiziqarli va samarali uslubiyotini N . M . Zubareva ishlab chiqqan. Jumladan, ushbu uslubiyotni u

quyidagicha yoritadi: ‘Bolalarni manzarali rasmni idrok qilishga sekin-astalik bilan, ularning emotsional kayfiyatlariga tayangan holda, tabiatni kuzatish bilan bog’lab o’rgatib boriladi. Manzarali rasmni idrok qilishni tevarak-atrofdagi tabiatning rang-barangligini va chiroyini kuzatish bilan (quyoshning chiqishi va botishi, momaqaldiroq, oqshom, ob-havo (bulutli, ochiq), izg’irin shamol va boshqalar) bog’lab olib borish kerak. Manzarali rasmni ko’rib chiqishda quyidagi savollardan foydalanish maqsadga muvofiqdir: Rassom bizga bu o’rmon haqida (ushbu daraxt, maysazor, o’tloq haqida) nimalarni hikoya qilib bermoqchi bo’lgan? N i m a uchun rassom o’zining rasmini shunday nomlagan? Rassomga nima qiziqroq, chiroyliroq ko’rinadi? Tarbiyachining ‘nima h a q i d a . ‘ n i m a to’g’risida..." degan savollari rasmning tavsifini aniqlashga, tabiat manzarasi to’g’risida aniq tavsif berishga yordam beradi. U yoki bu rasmning badiiy g’oyasini yaxshi tushunish va aniqlash uchun musiqadan, poetik (she’riy) asarlardan foydalanish ma’qul. Bu bolalarda, bir tomondan, barqaror diqqatning vujudga kelishiga yordam bersa, ikkinchi tomondan, ularning kayfiyatini ko’taradi, tasvirlash uchun o’xshatishlar, epitetlar, taqqoslashlar va kinoyalarni tanlashga yordam beradi". Masalan, Safe Oehilning, ‘Ko’klam qo’shig’i", Shukur Sa’dullaning ‘Bahor keldi", Zafar Diyorning ‘Qor", she’r- laridan, tabiat to’g’risidagi o’zbek xalq qo’shiq va laparlaridan foydalanish mumkin. Rasmning g’oyasini tushunishga yordam berishda ushbu metodik usul ham yordam berishi mumkin: tarbiyachi bolalardan qor bilan o’ynayotganlarida, uyda onalari bo’lmaganda, shifokor emlash uchun kelganda va hokazo vaziyatlarda kayfiyatlari qanday bo’lishini so’raydi. Tarbiyachining namuna-hikoyasi yoki adabiy asarni o’qib berishi katta ahamiyatga ega. Masalan, V. Bakshcycvning ‘Yushil bahor", O’. Tansiqboyevning ‘Kuz“ rasniini ko’zdan kechirishda mashg’ulotni O’tkir Hoshimovning ‘Tomchi haqida ertak" hikoyasini, Qudrat Hikmatning ‘Bu qaysi fasl?" asaridan parcha o’qib berish bilan tugallash mumkin.

Maktabga tayyorlov guruhida naturmortlarni ko’rib chiqish va tasvirlash mashg’uloti tashkil etiladi. Tarbiyachi doskaga uncha murakkab bo’lmagan rasmni (naturmortni) yoki rasmda tasvirlangan idishlardan, gullardan, mevalardan stol ustida, xuddi rasmda tasvirlangandek, ‘naturmort" yasaydi. So’ngra bolalarning o’zlari narsa-buyumlardan ‘naturmort" yasaydilar va bir vaqtning o’zida ‘naturmortni" tasvirlaydilar: rangini, bo’yoq- larning mosligini, narsalarning shaklini aytib tasvirlaydilar, keyin esa rasmdagi ‘naturmort" bilan taqqoslaydilar. ‘Stoldagi naturmort"ni ko’rib chiqish bolalarga narsa-buyumlarning turli sifat xususiyatlarini, belgilarini aniqlashga yordam beradi, ularning estetik sifatlari to’g’risidagi tasawurlari doirasini kengaytirishga ta’sir etadi. Bola sekin-astalik bilan mustaqii ravishda naturmortlarni tasvirlashga o’tadi. Ushbu naturmort rasmlardan foydalanishi mumkin: D. Nalbandyan ‘Gullar", 1. Levitan ‘Siren". Л . Lak- tinov ‘Fevral", I. Mashkov ‘Tarvuz bilan naturmort", P. Kan- chalov ‘Deraza oldidagi siren", A. Fatxuliin ‘Nishona". Shuningdek, tarbiyachi mashg’ulotda fotoetud rcproduksiyalari- dan ham foydalanishi mumkin. Y. Ryumkinning ‘Olmalar", Y. Ignatoviclming ‘Momaqaymoq" va ‘Moychechak" rasmlarini ko’zdan kechirish yaxshi natijalar beradi. 5. O’yinchoqlarga qarab hikoya qilishga o’rgatish Bolalarning eng sevimli va qiziqarli mashg’ulotlaridan biri bu o’yinchoqlarni ko’rib chiqish va tasvirlashdir. O’yinchoqlarga qarab hikoya tuzishning ma’nosi juda keng. U bolalarda axloqiy sifatlarni tarbiyalaydi, birgalikda hikoya qilish malakalarini rivojlantiradi, xotira, diqqat va irodani mashq qildiradi. Hayotda hosil qilgan tajribalarini. idroklarini mustahkamlaydi; kam gapiradigan bolalarning nutqiy muloqotga kirishib ketishiga ta’sir etadi, ularning hayotlarini sermazmun va quvnoq qiladi; lug’atini faollashtiradi, bog’langan nutqning rivojlanishiga yordam beradi. O’yinchoqlar bo’yicha mashg’ulotni tashkil etishda o’yinchoqlarni tanlashga jiddiy e’tibor berish kerak. Kichik guruh bolalariga tasvirlash uchun taklif etiladigan o’yinchoqlar o’zining ba’zi bir

xususiyatlariga ega: o’yinchoqlar nomi bo’yicha bir xil bo’lishi mumkin, biroq tashqi ko’rinishi jihatidan bir-biridan farq qilishi 237 kerak (katta va kichkina ayiqchalar; sochi mayda o’rilgan, do’ppi kiygan va sochiga lenta taqilgan qo’g’irchoq; qizil va yashil piraruidalar, kubiklar va hokazolar). O’yinchoqlarni bu tartibda tanlash bolalarning lug’atini faollashtirishga va taqqoslash usulidan foydalanish asosida bog’lanishli nutqini rivojlantirishga yordam beradi. Katta guruhlarda taxminan quyidagi o’yinchoqlarni tanlash mumkin (tarbiyachi oldindan o’yinchoqlar to’plami ro’yxatini tuzib qo’yadi): Sentabr. Qog’ozdan yasalgan to’q sariq, zarg’aldoqrang bayroqcha; matodan yasalgan yashil rangdagi bayroqcha; yog’ochdan yasalgan qo’ziqorin; plastmassadan va metalldan qilingan chelakchalar; har xil kattalikdagi qo’g’irchoqlar to’plami; qayiqchalar (o’yinchoqlar nimadan yasalganligini, nomini, rangini bildiruvchi so’zlarni mustahkamlash uchun). Noyabr. Soatlar, pochta qutisi, tclefon, paroxod, avto- mobillar, samolyotlar (shakl va fazoni bildiruvchi, oldinda, yuqorida, orqada kabi so’zlarni mustahkamlash va tushuntiruvchi hikoyalar tuzish uchun). Yanvar. Juft o’yinchoqlar to’plami: past va baland ikkita piramida; ikki xil avtomobil; mushuk va kuchuk; har xil rangdagi ikkita otcha; ikkita har xil qo’g’irchoq ( o’ngdo, chapda, yondo, ketmaket so’zlarini mustahkamlash hamda taqqoslovchi hikoya tuzish uchun). Turli yosh guruhlarida o’yinchoqlarga qarab hikoya tuzishga o’rgatish. Kichik guruh. Ushbu guruhda o’yinchoqlarni tasvirlash bo’yicha mashg’ulotlar emotsional shaklda, odatdagi oddiy ta’limiy o’yin ko’rinishida (‘Ajoyib xaltacha", ‘Bu kim?“, ‘Sen nimani topding?") olib boriladi. O’yinchoqlarni tasvirlash bo’yicha mashg’ulotlar ularni ko’rib chiqishdan boshlanadi. Tarbiyachi bolalar diqqatini o’yin- choqlarning tashqi ko’rinishidagi xarakterli xususiyatlarga qaratadi (rangi, shakli, materiali), ularning belgilarini bildiruvchi so’z- larning to’g’ri aytilishini nazorat qiladi. Tasvirlash tarbiyachining

savollari yordamida olib boriladi. Kichkintoylarga tugallangan hikoya berilmay, balki alohida junilalar aytiladi, shuning uchun savollar yordamida uzuq so’zlar, jumlalar, luqrna tashlashlar birlashtiriladi. Tarbiyachi bolalarning javoblaridan keyin ularni umumlashtiradi, o’yinchoqlar haqidagi namuna-hikoyani taklif etadi. Masalan, kuchukcha o’yinchog’ini olib (tarbiyachining stoli ustida ikki xil rangdagi kuchukcha, biri katta, oq baxmaldan qilingan, qulog’i pastga tushgan; ikkinchisi, kichkina, qora rangda, quloqlari tik) shunday deydi: ‘Men hozir bu o’yinchoq kuchukcha haqida gapirib beraman. Sizlar esa diqqat bilan tinglab o’tiringlar, keyin sizlar ham kuchukcha haqida xuddi mendek gapirib berasizlar: Bu o’yinchoq — kuchukcha. U katta, rangi oppoq, baxmaldan yasalgan. Kuchukchaning boshida ikkita uzun quloqlari bor. Uning bitta qulog’i tik, yuqoriga qaragan, ikkinchi qulog’i esa pastga osilib tushgan. Kuchukchaning bo’ynida yashil rangli lentasi bor. Uning uzun dumi, oldingi va orqa oyoqlari ham bor. U ,,vov- vov“ deb vovullaydi. Bu o’yinchoqni biz juda sevib o’ynaymiz, o’zimiz bilan sayrga olib boraniiz. O’ynab bo’lgach, uni o’yinchoqlar burchagiga qo’yib qo’yamiz". Bolalar, endi kuchukcha haqida sizlar gapirib berasizlar. Men kimni chaqirsam, shu bola o’yinchoqni olib, uning nomini, rangini, qanday materialdan yasalganligini, uning nimalari borligini aytib beradi. Bolalar shu tariqa sekin- astalik bilan namuna-hikoya asosida tasviriy hikoya tuza boshlaydilar. O’rta guruhda bolalar sekin-astalik bilan mustaqil ravishda o’yinchoqlar bo’yicha tasviriy hikoya tuza boshlaydilar. O’rgatishning eng nattjali usullaridan biri bu har doimgi mashg’ulotda namuna-hikoyadan foydalanishdir. Namuna- hikoyani mashg’ulotning qaysi qismida (mashg’ulotning boshida, oxirida) berishni bolalarning hikoya qilib bera olish darajasi belgilaydi. Ushbu guruh bolalari yilning ikkinchi yarmidan boshlab tarbiyachining rcjasi asosida hikoya tuza boshlaydilar. Dastlab uncha katta bo’lmagan reja asosidagi ikki-uchta savol o’yinchoqlarning nomini, ularning asosiy sifatlarini va u bilan qilinadigan liarakatlarni birlashtiruvchi uncha katta bo’lmagan hikoya tuzishni nazarda tutadi. (‘O’yinchoqning nomi, rangi, hajmi, u bilan qanday o’ynash mumkinligini gapirib

bering".) Sekin-astalik bilan rejani murakkablashtirish. ya’ni savollarni har xil berish mumkin . (Bu o’yinchoq qanday materialdan qilingan? U senga yoqadimi?) O’yinchoqlar bilan o’tkaziladigan ta’limiy o’yinlardan keng foydalaniladi: ‘O’yinchoqlar do’koni", ‘Pochtachi sovg’a olib keldi“. Bunday mashg’ulotlarni emotsional tarzda o’tkazish bog’lanishli nutqqa o’rgatish uchun qulay sharoit yaratadi. Ayniqsa, o’yinchoqlar haqidagi topishmoqlardan foydalanib o’tkaziladigan mashg’ulot juda qiziqarli o’tadi. Bolalar tasviriy hikoya tuzishga yaxshi o’rganib olganlaridan so’ng, o’yinchoqlar to’plami bo’yicha voqeaband hikoyalar tuzishni taklif etish mumkin. Bu mashg’ulot uchun o’yinchoqlarni shunday tanlash kerakki, oddiy voqea chizig’ini belgilash qiyin bo’lmasin (qizcha, qo’ziqorin, savatcha, archa, tipratikan). Tarbiyachining savollari bolalarga hikoya voqealarini izchil yoritishga yordam beradi. Chunonchi: ‘O’rmonda qizcha bilan qanday voqea sodir bo’lishi mumkin? Qizcha o’rmonda nimani uchratib qolishi mumkin? Nimani topib olishi mumkin? U o’rmondan savatchasida nima olib keldi?" Hikoya tuzishda tarbiyachining hikoyanamunasidan ham foydalaniladi. Bolalar bu hikoya namunasinmg aynan o’zini takrorlaydilar, shuning uchun namunani har bir mashg’uiotda berish maqsadga muvofiqdir. Namuna bolalarni voqeaviy hikoya tuzishga o’rgatib qolmasdan, balki nutqiy qurilmalarni ham berishi kerak. Shuning uchun hikoyaga ko’chirma gapni, tasvirli (obrazli) ifodalarni, uncha katta bo’lmagan tasvirlashlarni kiritish maqsadga muvofiqdir. Masalan, tarbiyachining namuna-hikoyasi: ‘Gavhar ismli qizcha yozda qishloqdagi buvisinikiga dam olgani bordi. Kunlardan bir kuni u savatchasini olib o’rmonga sayr qilgani chiqdi. Qarasa, yo’lning chckkasida tipratikan yugurib kctyapti. Gavhar uni ushlab, savatchasiga solib, uyiga olib kctmoqchi bo’ldi, biroq bu fikridan tez qaytdi. ‘Mayli. tipratikan o’rmonda yashay qolsin, bu yerda unga juda ham yaxshi" deb o’yladi-da, gullar, qo’ziqorinlar tcra boshladi". O’yinchoqlar to’plami bo’yicha voqeaband hikoya tuzish mashg’uloti ikki qismdan iborat bo’ladi: I) o’yinchoqlarni ko’rib chiqish; 2) o’yinchoqlar bo’yicha

hikoya tuzish. Birinchi qismning maqsadi — bolalarni o’yinchoqlar bilan tanishtirish, har biriga qisqacha ta’rif berish. Bu qism vazifa berish, hikoyaning qisqacha rejasi yoki namuna-hikoya tuzish bilan tugallanadi. (Bu o’yinchoqlar haqida hikoya tuzishga o’rganamiz.) Katta guruhda o’yinchoqlar bo’yicha bog’langan hikoya tuzishning xifma- xil mashg’ulot turlaridan foydalaniladi, chunonchi: 1) o’yinchoqlarni tasvirlash; 2) o’yinchoqlar to’plami bo’yicha voqeaband hikoya tuzish; 3) bitta o’yinchoq bo’yicha voqcaband hikoya tuzish. Mashg’ulot ikkinchi yarim yillikdan boshlab tashkil etiladi. Mashg’ulot muvaffaqiyatli o’tishi uchun uni jihozlashni va tashkil etishni oldindan o’ylab qo’yish kerak. G u r u h d a bolalar d i q q a t i n i chalg’itmaslik u c h u n o’yinchoqlarni yashirin holda (qutichada, sandiqchada va hokazo) olib kirgan ma’qul. Dastlab mashg’ulotga 6 — 8 yirik o’yinchoq olib kiriladi. Mashg’ulotni boshlashda tarbiyachi bolalarga o’yinchoqlarni ko’rib chiqqanliklarini, ular har xil rangda va har xil materialdan yasalgan bo’lishini bilishlarini eslatib o’tadi. Yana ularga o’yinchoq olib kclganligini ma’lum qiladi. Tarbiyachi bolalarga bugungi mashg’ulotda o’yinchoqlarni ko’zdan kechiribgina qolmasdan, balki ular haqida hikoya tuzishlarini ma’lum qiladi. Bolalarga shunday deydi: ‘Awal o’yinchoqni diqqat bilan ko’zdan kechirish kerak, so’ngra u nima deb aytilishini. qanday rangda ekanligini, nimadan yasalganini gapirib berish kerak’’. Tarbiyachi dastlabki mashg’ulotda hikoyaning namunasi yoki rejasini (Bu qanday buyum? Uning qanday qismlari bor? Ular nima uchun kerak? Bu buyumdan qanday foydalanishni tushuntir va ko’rsat) beradi. Ushbu guruhda mustaqillikka va ijodiylikka undovchi mashg’ulotlardan keng foydalaniladi: ‘O’yinchoqlar bo’yicha topishmoqlar aytish o’ynaymiz’ 4 . (Stol ustiga echki, it, xo’roz, ot, toshbaqa, mushuk. qo’y o’yin- choqlari qo’yiladi. Ularga oid topishmoqlar oldindan tanlab qo’yiladi: ‘Boshida tavog’i bor, sakkizta tuyog’i bor", ‘Emaklagan toshni ko’rdik, toshdan chiqqan boshni ko’rdik", ‘To’rtdir uning oyog’i, tcmir mixli tuyog’i, manzilga vetishtirar, toshdan qattiq tuyog’i", ‘Ketaveradi, ketaveradi, savatday yerni egal- laydi", ‘Erta turadi, jar chaqiradi", ‘Kichkina qumg’on. o’tirib ko’zini yumgan". Tarbiyachi bitta o’yinchoq bo’yicha topishmoqni aytadi, bolalar

topadilar. So’ngra bolalarning o’ziga topishmoqlar aytish taklif etiladi) ‘Cevimli o’yinchoqlarimiz haqida gapiramiz". O’yinchoqlarni ta’riflashda bolalar nutqiga katta talablar qo’yiladi. Bolalarga berilgan ‘Qanday o’yinchoq?" degan savolga o’yinchoqning har bir qismini diqqat bilan ko’rib chiqib uni tasvirlashni (shaklini, uzunligini, rangini, nimadan qilinganligini va hokazolarni) talab etadi. Bolalar uni darrov to’liq tasvirlab bera olmaydilar. Tarbiyachi bolalarga hikoyani to’ldirishni taklif etadi yoki o’zi hikoya namunasini beradi. Bolalar o’yinchoqlar to’plaini ichidan o’zlari istagan o’yinchoqni tanlab, ular bo’yicha qiziqarli hikoyalar o’ylab topishadi, biroq ba’zan mazmundan chetga chiqib ketish hollari ham bo’ladi. Bunday hollarda tarbiyachi o’zining savollari, esga tushirishi, aniqlik kiritishi, to’ldirishi bilan mantiqli, tasvirli hikoya tuzishga yordam beradi. Katta va maktabga tayyorlov guruhida o’yinchoqlar yordamida inssenirovka ko’rinishidan iborat bo’lgan hikoya tuzishga ham o’rgatib boriladi. Tarbiyachi bunday hikoyaning namunasini beradi. Masalan, qizcha va kuchukcha to’g’risida hikoya: ‘Bir qizcha yashar edi va uning oppoqqina, yaxshigina kuchukchasi bor edi. Qizcha uni boqar, sayrga olib chiqar edi. U kuchukchasining bo’yniga qizil tasnia bog’lab qo’ygan edi. Kunlardan bir kun qizcha maktabga o’qishga ketdi. Uyga kimdir keldi-yu, eshikni ochiq qoldirdi, kuchukcha esa ko’chaga yugurib chiqdi. Qizcha maktabdan kelsa, kuchukcha yo’q. Qidirib topa olmadi. U ko’chaga yugurib chiqdi. Qarasa, qo’shni uyning darvozasi oldida o’tiribdi. U juda kir bo’lib, titrab yig’lar edi. Qizcha uni ko’tardi-da, uyga olib keldi". Hikoya o’yinchoqlarni harakatlantirish bilan aytiladi. Bog’lanishli nutqni jonli va ravshan bo’lishi uchun o’yinchoqlar bilan tashkil etiladigan spektakllar katta ahamiyatga ega. Bu spektakllarni katta guruh bolalari kichkintoylarga qo’yib berishadi. Spektakl boshlanishidan awal tarbiyachi guruh bolalari bilan kichkinagina suhbat o’tkazadi, bolalarga o’yinchoqlar uchun ‘voqealar" o’ylab topishni va uni o’rtoqlariga gapirib berishni taklif etadi. Mavzular hayotiy yoki xayoliy bo’lishi mumkin. Masalan, ‘Hayvonot bog’ida ayiq

$hayotida qanday voqea sodir bo’ladi?", ‘Tulkining tug’ilgan kuni", ‘O’yinchoqlar do’koni", ‘Yangi yil kechasi" va boshqalar. Tabiiy buyumlarni tasvirlash. Bu mashg’ulot katta ta’lim- tarbiyaviy ahamiyatga ega, bunday mashg’ulotlarda bolalarning kundalik hayotlarida ishlatiladigan, atrofini o’rab turgan, ro’zg’orda ishlatiladigan buyumlar tasvirlanadi. Shuningdek, tabiat obyektlari (mevalar, uy o’simliklari, barglar), xo’jalik buyumlari, tanish mehnat qurollari va hokazolar bo’lishi mumkin. Bolalar hikoya tuzar ekan, ularning buyumlar (shakli, nimadan qilinganligi, uning vazifasi) to’g’risidagi bilimlari yanada mustahkamlanadi. Buyumlarni tasvirlash bilan bir vaqtda ularning kuzatuvchanligi, tahlil qila olish malakasi, taqqoslash qobiliyati rivojlanadi. Bu mashg’ulot turida buyumlar yig’indisidan (25 — 3O dona, vazifasi. turkumi va hokazolari bir xil bo’lgan) foydalangan ma’qul. Masalan, katta guruhda quyidagi buyumlardan foydalanish mumkin: turli xildagi sovundonlar. tish cho’tkalari. g’iloflar. taroqlar, oynalar va hokazo; idish-tovoqlar va oshxona buyumlari (o’qiov, kapgir, chovli. tuzdon va hokazo); tikuv buyumlari (ip g’altaklari, tugmachalar, qaychilar, igna qadagichlar va boshqalar); maktab (o’quv) anjomlari (qalamlar, o’chirg’ichlar. chizg’ichlar, ruchkalar). Bolalarning hikoyasini buyumlarning turkumlanishi asosida, vazifasiga qarab (Yana kimda g’iloflar bor?), materiali bo’yicha (Yashil rangdagi buyumlarni eslay- sizmi?) navbatlashtirish mumkin. Mashg’uiotda topishmoqlardan ham foydalanish mumkin: Hammaga to’n tikadi, o’zi yalang’och ( Igna)\ Tap-tap etadi, tagidan karvon o’tadi. ( Elak)\ Borishda qorni och, qo’shiq aytar, kelishda qorni to’q yig’lab qaytar ( Chclak). Bolalarning taqqoslovchi hikoyalaridan ham foydalanish mumkin. Masalan, ikkita ignadonni tasvirlash: ‘Mening ignadonim plastmassadan yasalgan, uniki esa — yog’ochdan. Mening ignadonimning yuqorisida angishvonasi bor, unikida esa yo’q. Mening ignadonimning uchi o’tkir, xuddi raketaga o’xshaydi. uning ignadoni esa xuddi husluakka o’xshaydi". Bunday mashg’ulotlar natijasida bolalar o’zlari mustaqil ravishda buyumlar to’g’risida, uning eng muhim belgilarini ajratgan holda topishmoqiar o’ylab topishga o’rganadilar.$