Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish

Yuklangan vaqt:

08.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

40.361328125 KB

Ko'chirib olish

Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish Reja: 1. Bolalarni har tornonlama barkaruol qilib larbiyalashda badiiy adabiyotning ahamiyati 2. Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanish- tirishda bolalar bog’chasining tarbiyachisi oldida turgan vazifalar 3. Turli yosh guruhlarida bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish bo’yicha ‘Bolalar bog’chasida ta’limtarbiya dasturi“ ning mazmuni 4. Badiiy asarlarni o’qib berish mashg’ulotlariga tarbiyachining tayyorlanishi 5. Turli yosh guruhlarida badiiy adabiyot bilan tanishtirish uslubiyoti 6. O’qilgan asarni mustahkamlash usullari 7. Bolalarga she’rni yod oldirish 8. Bolalar bog’chasida kitob burchagi tashkil etish 9. Mashg’ulotdan tashqari vaqtda badiiy adabiyotdan foydalanish 1O. Adabiy viktorinalar o’tkazish 11. Badiiy asarlarni sahnalashtirish 12. Pedagogik jarayonni hisobga olish

1- . Bolalarni har tornonlama barkaruol qilib larbiyalashda badiiy adabiyotning ahamiyati Bolalar badiiy adabiyoti ularga aqliy, axloqiy va estctik tarbiya berishda, nutqini har taraflama rivojlantirishda va boyitislida katta ta’sir etuvchi vosita hisoblanadi. Badiiy adabiyot bolalarga jamiyat hayotini va tabiatni, kishilik dunyosining ichki his-tuyg l ularini va o’zaro niunosabatlatni poetik obrazlarda ochib beradi. tushuntiradi. U bolaning his-tuyg’ularini rivojlantiradi, xayolini tarbiyalaydi va o’zbek adabiyotining eng yaxshi namunalari bilan tanishtiradi. Bu namunalar o’zining ta’siri jihatidan xilma-xildir: hikoya orqali bolalar so’zlarning aniqligini, ma’nodorligini anglab oladilar; she’rlardan esa ularning musiqaviyligini. kuylanuvchanligini, ohangdorligini bilib oladilar, xalq ertaklari bolalaiga tilning ifodaliligini, mazmundorligini ochib beradi, nutqning xilmaxilligini. hazil- mutoyibaga boyligini bolalarning ko’z oldida namoyon qiladi. Badiiy adabiyot bolalarga kishilaming hayoti va mehnatlari, ishlari va qahrantonliklari, bolalikdagi eng qiziqarli voqealar, ularning o’yinlari, mehnatlari haqida hikoya qilib beradi. Badiiy adabiyot bolalarga hayotni tushuntiradi va shu orqali bola hayotiy tajribasining ortib borishiga ta’sir etadi. Badiiy adabiyot kishilarning ichki dunyosini, ularning his-tuyg’ularini, xarak- tcrlarini ochib bcrishi bilan bolalarni hayajonlanisliga, qahra- monlarning xatti-harakatlarini baholashga va uni muhokama qilishga o’rgatadi. Badiiy asarning eng yaxshi namunalari bolalarda axloqiy sifatlarni tarkib toptirishga: yaxshi — yomon, haq — nohaq, rost — yolg’on va h.k. so’zlarning ma’nosini tushunib olishlariga yordam beradi. 2- . Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanish- tirishda bolalar bog’chasining tarbiyachisi oldida turgan vazifalar Bolalar bog’ehasi tarbiyachisining oldida har bir badiiy asarni san’at asari sifatida bolalar ongiga yetkazish, uning mazmunini ochib berish, badiiy asarda qatnashuvchi personajlarga nisbatan emotsional munosabatda boiish, muallifning lirik kechinmalarini his etishga, ya’ni asarda qatnaslnivchi qahramonlarga nisbatan

o’z nuinosabatlarini ifodalashga o’rgatish kabi murakkab vazifalar turadi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun tarbiyachining o’zi, bolalarni badiiy asar bilan tanishtirishdan awal, uni his etishi va tushunishi, mazmunini tahlil eta olislii zarur. Shuningdek, pedagog o’qish va hikoya qilib berish texnikasini, ya’ni aniq diksiyani, ifodali o’qish vositalarini (mantiqiy urg’uni to’g’ri qo’ya olish, pauza, ovoz toni va tempi) egallagan bo’lishi kerak. Badiiy asarning har bir janrini ifodali tarzda bolalarga yetkaza olingandagina, uning g’oyaviy mazmunini to’g’ri idrok ettira olish mumkin, Bolalarda badiiy asarni idrok etish qobiliyati o’z- o’zidan vujudga kelmaydi, uni bolaning ilk yosludan boshlab rivojlantirish va tarbiyalash kerak. shundagina bola keyinchalik badiiy asarlarni diqqat bilan tinglashga, badiiy nutqqa e’tibor berishga o’rganadi. Bolalar ongiga badiiy asarlaming axloqiy, estetik mohiyatini yetkazish — bu murakkab vazifa hisoblanadi. Pedagogik rahbarlikning bir maqsadga qaratilishi bolalar tomonidan badiiy asarlaming estetik jihatlarini va ularning mazmunini, badiiy ifoda vositalarini idrok etish imkonini yara tadi. 3- . Turli yosh guruhlarida bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish bo’yicha ‘Bolalar bog’chasida ta’limtarbiya dasturi“ ning mazmuni ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi" bolalar adabiyoti bilan tanishtirishda quyidagi vazifalarni qo’yadi: bolalarda badiiy so’zga muhabbatni tarbiyalash; kitobni sevishga o’rgatish. Shuningdek, dasturda bolalarga qaysi asarni o’qib berish, hikoya qilib berish, yod olish ko’rsatilgan. Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish bo’yicha dastur vazifalari birinchi kichik guruhdan boshlab belgilab berilgan. ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi“ning birinchi va ikkinchi kichik guruhlarida badiiy adabiyot bilan tanishtirish bo’yicha quyidagi ish vazifalari bclgilangan:

1. Bolalarda badiiy asarga nisbatan qiziqish uyg’otish. Ularni yoshiga. qiziqishlariga nios keladigan asarlar bilan tanishtirish. 2. Bolalarda ertak, hikoya, she’rlarni berilib tinglash, tushunish, voqcalar rivojini diqqat bilan kuzatish ko’nikmalarini hosil qilish. 3. Asar mazmuni bo’yicha beriladigan savollarga javob berish. qisqa she’rlarni, ertak va hikoyalarning mazmunini buzmay (tarbiyachi bilan birga, keyinchalik mustaqii) takrorlash kabi ko’nikmalarni o’stirish. Bolalarda asarlar bo’yicha ishlangan rasmlarga nisbatan qiziqishni rivojlantirish. O’rta guruhda esa bolalarni badiiy adabiyot bilan tanish- tirishning quyidagi vazifalari belgilangan: 1. Bolalarda badiiy adabiyotga qiziqish va tabiiy muhabbatni tarbiyalash. Ularni turli mavzudagi ertak, shuningdek, topishmoqlar, sanamalar, hadislar, maqollarning mazmunini idrok etishga o’rgatish. 2. O’zbek xalq dostonlaridan olingan parchalar bilan tanishtirish. Sharqning buyuk allomalari haqida qisqacha ma’lumot berish orqali bolalar qalbida avlod-ajdodlarga nisbatan hurmat, iftixor tuyg’usini uyg’otish. 3. Asarlar mazmuni bo’yicha savollarga javob berish ko’nikmasini mustahkamlash. 4. Asarda ishtirok etuvchi qahramonlarning xatti-harakatlarini baholashga, ayrim ma’naviy sifatlarini (yaxshi, yovuz, jasur), ruhiy kechinmalarini (xafa, xursand) ta’riflashga undash. She’r, ertak, topishmoq, hikoya, sanamalarni ifodali aytishga o’rgatish. Katta va maktabga tayyorlov guruhida: 1. Bolalarda hayotga nisbatan qiziqish va muhabbatni yanada kuchaytirish, asardagi go’zallikni, nafosatni his etish kabi ko’- nikmalarni mustahkamlash. 2. Ularning badiiy asarlardagi qahramonlar xatti-harnkatlari va xulq- atvorlarini to’g’ri baholash, aks ettirilayotgan voqealar mohiyatini tushunish qobiliyatlarini o’stira borish lozim.

3. Bolalarning milliy, badiiy didlarini rivojlantirish, badiiy adabiyotning o’ziga xos xususiyatlari, ba’zi janrlari. asarning tili 252 haqidagi boshlang’ich tasawurlarini shakllantirish. 4. Bolalarni asar g’oyasini tushunishga, tasviriy vositalarni his etishga, she’riy nutqdagi musiqiylik, ohangdorlik va ritmni payqay olishga o’rgatish. 5. Bolalarning o’zbek xalq og’zaki ijodiyoti, sharq allomalari, yozuvchilari, shoirlari haqidagi tushunchalarini boyitish. Ertak va hikoyalarni o’qib berganda va bolalar tomonidan badiiy asarlarni qayta hikoya qilish jarayonida badiiy asarlarda aks etgan voqea va obrazlarga nisbatan ularning shaxsiy munosabatlarini aniqlab, to’g’ri yo’l ko’rsatib borish. Asarlardagi obrazlar haqida gapirilayotganda, ularning holatlarini imo- ishora, yuz ifodasi, harakatlar orqali bayon qilishga o’rgatiladi. 4. Badiiy asarlarni o’qib berish mashg’u~ lotlariga tarbiyachining tayyorlanishi Tarbiyachi badiiy asarlarni shunday o’qib yoki hikoya qilib berishi kerakki, u bolalarni o’ziga jalb qila olsin, bolalar asardagi obrazlaming siymolarini ko’z oldiga keltirib, tasavvur qila olsinlar va hayajonlansinlar. Tarbiyachining badiiy asarlarni o’qib yoki hikoya qilib berishga tayyorgarligi muallifning nima demoqchi ekanligini yoki xalq ertaklarining g’oyaviy mazmunini, unda ishtirok etuvchilarning xarakter va o’zaro munosabatlarini aniqlashdan boshlanadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun yozilgan asarlarda qahramonlarning xarakteridagi xususiyatlardan biri ajratib ko’rsatiladi. Masalan: ‘Quyonning uychasi“ ertagida tulki ayyor, kuchsizlar ustidan hukmronlik qiluvchi, xo’roz esa botir, topqir, kuchsizlarni himoya qiluvchi sifatida tasvirlanadi. Asar shunday tarzda muhokama etib olingach, uni ifodali bayon etish ustida ishlanadi. Bu uch yo’nalishda olib boriladi: 1) emotsional va obrazli ifodalilik, intonatsiyaning xilma-xilligi va boyligi ustida ishlash; 2) asarning ayrim qismlari o’rtasiga mantiqiy urg’u qo’yish; 3) aniq va to’g’ri talaffuzni hosil qilish;

har bir so’zni to’g’ri talaffuz etishga erishish kerak, shundagina bolalar uni to’g’ri idrok etadilar. Tarbiyachi bunday tayyorgarlik jarayonida adabiy asarning g’oyaviy mazmuniga tushunib yetadi va matnni esda saqlay oladi, o’zining kichik tinglovchilari bilan erkin muloqotda bo’ladi va uning nutqi ravon, aniq bo’lib, ishonchli chiqadi, aytilayotgan so’z ishonarli, ta’sirchan, bolalar uchun tushunarli bo’ladi. Agar tarbiyachi bolalarga tanish bo’lgan asarni o’qib yoki hikoya qilib bermoqchi bo’lsa, ilgari uni bolalarga yetkazish ustida yetarli darajada ishlagan bo’lsa, u vaqtda mashg’ulotga quyidagicha tayyorlanadi: asar matnini va ilgari hosil qilingan ifodali o’qish vositalarini yodiga tushirish maqsadida uni bir necha marta ovoz chiqarib o’qiydi, mashg’ulot rejasini tuzadi. Mashg’ulot rejasida asarni bolalarga qanday yetkazish — o’qib berish yoki hikoya qilib berish usuli ko’rsatiladi. Dastur mazmunida tarbiyachi kitobdan foydalanishning ta’lim va tarbiyaviy rnaqsadlarini belgilab oladi, bolalarni qanday yangi so’zlar bilan tanishtirishni ko’rsatadi. Tarbiyachi tomonidan o’qib yoki hikoya qilib berish uchun tanlangan badiiy asarlarning g’oyaviy mazmuni bolalarga tushunarli bo’lsa, ularning yuragiga yetib borsa, asar o’zining tarbiyaviy rolini bajargan bo’ladi. Bolalar bog’chasining tarbiyachisi yozuvchi va bolalar o’rtasida vositachi bo’lib hisoblanadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o’quvchi emas, tinglovchidirlar. Bolalar tomonidan badiiy asariarni qanday idrok qilish tarbiyachiga bog’liq. Tarbiyachi asarni qanchalik ifodali, mazmunli o’qisa, bolalar shunchalik diqqat bilan tinglaydilar, uning mazmunini yaxshi tushunadilar. Badiiy asarlar tarbiyachi tomonidan kitobdan o’qib berilishi, kitobsiz yoddan aytib berilishi, hikoya qilib berilishi mumkin. Asar mazmunini bolalarga yetkazish asar janriga va tinglovchilarning yoshiga bog’liq.

Xalq ertaklarini — xalq og’zaki ijodiyoti namunalarini bolalarga kitobdan o’qib bermasdan, hikoya qilib bergan ma’qul. Tarbiyachi dastur asosida o’qib berishi yoki hikoya qilib berishi uchun asar tanlagach, asarning g’oyaviy mazmuni va uning tili bolalarga tushunarlimi yoki yo’qmi, shuni oldindan tasavvur etishi kerak. Agar tarbiyachi ulardagi ayrim ifodalar, so’zlar bolalarga tushunarli emasiigini taxmin qilsa, 11 holda muallifning bayon etmoqchi bo’lgan fikrlarini bolalar tomonidan idrok etish qiyinlashadi. Mana shunday hollarni oldindan bilgan tarbiyachi bolalarga ma’nosi tushunarsiz bo’lgan so’zlarni quyidagi usullar yordamida tushuntirishi lozim: asarni hikoya qilayotgan vaqtda to’xtalmasdan (uzoq pauza qilmasdan), yangi so’zni sinonimi bilan yoki qisqa jumlalar bilan tushuntirishi kerak. Masalan, K. D. Ushinskiyning ‘Sabr qilish ni o’rgan" nomli asarini o’qib berishda ‘g’o’ra" so’zi uchraydi, bu so’z hammaga tushunarli bo’lavermaydi, shu sababli tarbiyachi bu so’zni o’qiyotganda bolalarga tushunarli 254 bo’lgan ‘xorn" so’zini ishlatadi. Detnak, tarbiyachi bolalarni badiiy asarlar bilan tanishtirishdan awal asardagi ayrim so’zlarni, ya’ni bolalar tushunishi qiyin bo’lgan so’zlarni qaysi so’zlar bilan almashtirishni belgilab oladi. Agar ayrim notanish so’zlar va jumlalar bolalarga muallifning asosiy fikrini idrok qilishlariga xalaqit bermasa. u holda ushbu so’zlarning ma’nosini tushuntirish shart emas. 5’ . Turli yosh guruhlarida badiiy adabiyot bilan tanishtirish uslubiyoti Har bir yoshda bola nutqini rivojlantirishning o’ziga xos vazifalari bo’ladi. Adabiy asarlarni idrok etish darajasi o’sib borgan sari bu vazifalar murakkablashib boradi. Biz hozir quyidagi guruhlar bo’yicha badiiy asarlar bilan tanishtirish mashg’ulotini o’tkazish yo’llarini ko’rib o’tamiz. IKKINCHI KICHIK GURUH Mashg’ulot o’tkazishda tarbiyachi oldida quyidagi vazifalar turadi: 1) bolalarda badiiy adabiyotga nisbatan qiziqish uyg’otish; 2) ertak, ermak, hikoya, she’rlarni berilib tinglash, tushunish, voqealar rivojini diqqat bilan kuzatish ko’nikmalarini hosil qilish;

3) asar mazmuni bo’yicha beriladigan savollarga javob berish; 4) ertak va hikoyalarning mazmunini buzmay (tarbiyachi bilan birga, keyinchalik mustaqii) takrorlash kabi ko’nikmalarni o’stirish; 5) bolalarda asarlarga ishlangan rasmlarga nisbatan qiziqishni rivojlantirish. ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi“ga binoan, bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish deganda ertaklar, hikoyalar, she’rlar va kichik-kichik folklor asarlari: hazillar, ermaklar, ashulalar, tez aytishlar, maqol va matallarni o’qish tushuniladi. Kichik guruhdan boshlab bolalarni adabiy asar janrlarini ajrata olishga o’rgatish lozim. Tarbiyachi bolalarga badiiy asarning janrini aytishi kerak. Masalan, ‘Bugun men sizlarga ertak aytib beraman", ‘Hozir men hikoya o’qib beraman", ‘She’r o’qib beraman" kabi. Kichik guruh bolalari badiiy asar janri haqida eshitishi bilan ‘Masha va ayiq", ‘Qizg’anchiq it", ‘Mushuk, xo’roz va tulki", ‘Bo’ri bilan echki" ertak ekanligini, X. Ermatovning ‘Non", ‘Shaftoli" asarlari she’r ekanligini, X. To’xtaboyevning ‘Hassa", E. A’zamning ‘May yomg’iri" asarlari hikoya ekanligini esda olib qoladilar. Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirishda ertaklar hikoya qilib beriladi, hikoya o’qib beriladi, she’r yoddan aytib beriladi. Turli adabiy janrlar ularni bolalarga yetkazishning turli xarakterini talab etadi. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalarga ertaklarni kitobdan o’qib hcrmasdari hikoya qilib bergan ma’qul, bu bolalarga em nutqni eshitish va uni tushunish malakasini tarbiyalashga erishadi. Agar ertak mazmun jihatdan uncha katta bo’lmasa, uni ikki, hatto uch martagacha hikoya qilib berishi yoki eng qiziqarli joylarini takrorlashi mumkin. Asar (ertak) hikoya qilib berilgach, bolalardan ertakdagi eng qiziqarli joylarini esga tushirib takrorlash taklif etiladi. Kichik yoshdagi bolalar uchun hajmi uncha katta bo’lmagan hikoya va ertaklarni, she’rlarni o’qib berish tavsiya etiladi.

O. Mahkamovning ‘Mushuk", X. Ermatovning ‘Non", ‘Shaf- toli", ‘Anor" kabi asarlari kichkintoylarda ijobiy his-tuyg’ularni, nafosatni tarbiyalashga yordam beradi. Kichik guruhda she’r yoki hikoyalar o’qib berilgach, bolalarga o’z hayotlaridagi shunga yaqin voqealarni eslab aytib berish taklif etiladi. Masalan, M.Murodovning ,,To’p“ hikoyasi o’qib berilgach. bolalardan to’pni kim bilan o’ynashini, u bilan qanday o’yinlar o’ynashlarini so’rash mumkin. Kichik yoshdagi bolalarga ko’plab savollar berish yaramaydi, biroq asar mazmunini qanday tushunib olganliklarini, qaysi so’zlar xotirasida qolganligini, asar mazmunida uning shaxsiy hayoti bilan bog’liq voqealar borligini aniqlash maqsadida ikkita- uchta savol berish kerak. Yil davomida bolalarga tanish bo’lgan hikoyalar, crtaklar, she’rlar takroran o’qib beriladi, hikoya qilinadi. Bu ertak va hikoyalar, she’rlaming bolalar xotirasida uzoq saqlanib qolishiga yordam beradi. O’RTA GURUH O’rta guruhda badiiy asarlarni idrok etish bo’yicha ishlar olib boriladi. Bu guruh bolalari endi asar mazmunini chuqur idrok eta boshlaydilar. Bolalar asardagi qahramonlarga nisbatan o’z munosabatlarini aniqroq ifoda etishga harakat qiladilar. Bu guruhda ham xuddi kichik guruhdagidek, tarbiyachi tanishtirayotgan adabiy asar janrini aytadi: Hozir men sizlarga o’zbek xalq ertaklaridan ‘Oltin tarvuz" ertagini hikoya qilib beraman yoki L. N. Tolstoyning ‘Ikki o’rtoq" hikoyasini o’qib beraman va h. k. Bu guruhda adabiy asar mavzu lari juda xilma-xildir. Tarbiyachi bolalar diqqatini asarning mazmunigagina emas, balki adabiy tilning ayrim xususiyatlariga (badiiy so’z va ifoda, o’xshatish va taqqoslash) ham yo’naltiradi. Tarbiyachi asarni o’qib bergach, bolalarga beriladigan savollarni puxta o’ylab, to’g’ri berishi kerak. Bolalarga beriladigan savol asardagi qahramonlarning xatti- harakatlarini baholashga, ular haqidagi o’z fikrlarini to’g’ri bayon etishga yordam berishi lozim. To’g’ri berilgan savol bolalarni o’ylashga, fikr yuritishga, xulosa chiqarishga undaydi.

Masalan, ‘Oltin tarvuz" ertagini hikoya qilib bergach, quyidagi savollarni berish mumkin: ‘Bu ertakda nima haqida hikoya qilinadi? Sizga bu ertakda kim nimasi bilan yoqdi? Laylakni davolagan chol haqida nima deyish mumkin? Boy haqida-clu? Boy Laylakning oyog’ini sindirib to’g’ri ish qildimi? Nima uchun kambag’al cholning polizida oltin tarvuz unib chiqdi? Boyning polizida-chi? Boyni Laylak qanday jazoladi? Nima uchun Laylak boyni jazoladi?" Bunday savollar bolalar asar mazmunini qanday tushunib olganliklarini va asar qahramonlariga nisbatan munosabatlari qanday ekanligini aniqlashga yordam beradi. Badiiy asarni to’g’ri tahlil qilish badiiy nutqning qimmatini oshiradi, bolalarni mustaqil hikoya qilishga tayyorlaydi. O’rta guruhda ham xuddi kichik guruhdagidek bolalar lug’atini boyitish bo’yicha ishlar olib boriladi, mashg’uiotda o’zlashtirilgan yangi so’zlarni mustahkamlash ustida ish olib boriladi. KATTA GURUH ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi" katta guruh bolalarida badiiy- adabiy asarlarning mazmunini idrok etishda ifodali vositalarning ayrim xususiyatlarini aniqlay (seza) olishga o’rgatishni vazifa qilib qo’yadi. Katta guruh bolalari badiiy asarlar mazmunining ayrim xususiyatlarini, mazmunining ifodaliligini chuqurroq tushunib olish qobiliyatiga ega. Bu yoshdagi bolalar adabiy asar janrlarini farqlay oladilar. Ular poeziya bilan prozani bir- biridan yengil ajrata oladilar. Tarbiyachi niashg’ulotni muqaddima suhbatidan (asar mazmuniga yaqin mavzuda), asar mazmuniga taalluqli rasmni ko’rsatib, u haqda suhbat o’tkazish, bolalarning shaxsiy tajribalariga tayanib suhbat o’tkazish bilan boshlashi mumkin. Ertakni o’qib bergandan so’ng, u tahlil qilinadi. Tahlilni shunday o’tkazish kerakki, bolalar asarning g’oyaviy mazmunini chuqur tushunib olsinlar. Bolalarni hikoya janrlari bilan tanishtirish jarayonida asarlarni bunday tahlil qilish tasvirlanayotgan voqealarning jamiyatdagi ahamiyatini, qahramonlarning o’zaro munosabatlarini ochib berishga yordam beradi. Asar o’qib yoki hikoya qilib berilgach, bolalarga beriladigan savollar asarning g’oyaviy mazmunini 258

aniqlashga, uni tushunishga yordam berishi, qahramonlarning xattiharakatlarini baholay olishga o’rgatishi kerak. Masalan, o’zbek xalq ertaklaridan ‘Zumrad va Qinimat" ertagi hikoya qilib berilgach, bolalarga quyidagi savollarni berish mumkin: ‘Bu ertakdagi qaysi qahramon sizga yoqdi? Zumrad haqida nima deyish mumkin? Qimmatni qanday qiz deyish mumkin? Nima uchun kampir Zumradga qimmatbaho sovg’alar beribdi? Nima uchun kampir Qimmatdan judayam xafa bo’libdi? Qimmat va uning onasi qanday jazolanibdi?" MAKTABGA TAYYORLOV GURUHI ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi" bu yosh guruhidagi bolalar oldiga quyidagi vazifalarni qo’yadi: 1. Bolalarda kitobga, badiiy asarga bo’lgan muhabbatni tarbiyalash; badiiy obrazni his eta olish; poetik eshituv diqqatini rivojlantirish (jarangdorligini, ohangdorligini, shc’riy nutqning ritmikasini ilg’ab olish), o’qishning intonatsion ifodaliligini rivojlantirish. Ertak, hikoya, she’rlarning badiiy tilini his qilish va tushunish. Bu guruhda ham tarbiyachi badiiy asarlarni tahlil qilishdan keng foydalanadi. Bolalar asarni tahlil qilish orqali adabiy janrlarni, ularning xususiyatlarini tushunishga, ertak va hikoyalarni, she’rlarning ifodali tilini his etishga, badiiy shakl bilan mazmunning o’zaro bog’liqligini bilib olishga o’rganadilar. Badiiy asarlar bilan tanishtirishga doir o’tkaziladigan har bir mashg’ulotda nutqni rivojlantirish bo’yicha turli xildagi vazifalar qo’yiladi. Har bir mashg’ulot bolalarni, ya’ni she’r eshituvchini tarbiyachining bergan savollariga o’z fikrlarini bir-biriga bog’lab grammatik jihatdan to’g’ri va obrazii, badiiy qilib javob bcra olishga, ona tilidagi sinonimlardan foydalana olishga o’rgatishi kerak. Tarbiyachining asarni dastlabki o’qishdan maqsadi tinglovchilarga asarni san’at asari sifatida yetkazishdir. Bolalarni badiiy asar bilan ikkinchi rnarta tanishtirishda esa asar chuqurroq tahlil qilinadi, bolalarning diqqati badiiy ifoda vositalariga yo’naltiriladi. Tarbiyachi bu guruhda mashg’ulotni boshlashdan awal bolalarni adabiy asarni idrok etishga tayyorlaydi: asar mazmuniga yaqinroq mavzuda kichik suhbat

o’tkazadi, bunda bolalarning shaxsiy tajribasiga murojaat etadi. Masalan, tarbiyachi bolalarga aka-uka Grimmlarning ,,Qorqiz“ asarini hikoya qilib bcrishda, awal shunday savollar beradi: Bolalar, qish faslida ob-havo qanday bo’ladi? Nima yog’adi? Bolalar qanday o’yinlar o’ynashadi? Qordan nima yasashadi? Kun isishi bilan qordan yasalgan narsalar nima bo’ladi? va h.k. Bunday tarzda o’tkazilgan kirish suhbati asar mazmunini chuqur anglab olishga yordam beradi. Ba’zan mashg’ulotni muallifning suratini ko’rsatishdan, shu muallifning qanday asarlarini bilishlarini so’rashdan ham boshlash mumkin. Shundan so’ng tarbiyachi ertakni hikoya qilib beradi, hikoya bo’lsa, o’qib beradi, asardagi notanish so’zlar ma’nosi tushuntiriladi, rasmlari ko’rsatiladi va asar mazmuni bo’yicha savollar beriladi, ya’ni o’qib berilgan asar yuzasidan suhbat o’tkaziladi. Asar o’qib berilgach (ertak hikoya qilib berilgach), bolalar bilan quyidagilar haqida suhbat o’tkazishimiz mumkin: 1. Muallif tomonidan qo’yilgan savolga javob berish bo’yicha suhbat. Agar muallif bu asarni o’quvchilarga savol berish bilan tugallasa, bu savolga javob berish uchun suhbat o’tkaziladi. 2. O’qib berilgan asar bilan bog’liq suhbat. Agar o’qib berilgan asar mazmuni bolalarning shaxsiy hayotiy tajribasi bilan bog’liq bo’lsa, tarbiyachi asarni o’qib bergach, o’z kuzatishlari, taassu- rotlari haqida gapirib berishni taklif etadi. Masalan. T. G’oyibovning ‘Hunarli yigit xor bo’lmas" asarini tinglagach, bolalar tarbiyachining taklifiga ko’ra hunarlar haqida, uning ahamiyati haqida gapirib beradilar. 3. O’qib berilgan asar mazmuni bo’yicha suhbat. Bu suhbatning asosiy maqsadi o’qib berilganni eslash va asar mazmuni bo’yicha o’z fikrini bildirishdan iboratdir. Masalan, V.V Mayakovskiyning ‘Kim bo’lsam ekan?" asarini bir necha marta takroriy o’qish natijasida uning mazmuni bolalar xotirasida uzoq saqlanadi, so’ng bolalarga kasblar haqida, qaysi kasb ko’proq yoqishi haqida gapirib berish taklif etiladi.

4. O’qib berilgan asarni gapirib berish uchun o’tkaziladigan suhbat. Tarbiyachi bu suhbat turidan ertak yoki hikoya o’qib bcrilgach foydalanadi. Bolalarga hikoya yoki hikoya qilib berilgan asar mazmuni yuzasidan savollar beriladi. Bu bolalarni hikoya qilib berishga va matnni esda saqlab qolishiga yordam beradi. Tarbiyachi bunday suhbat uchun oldindan savollar tuzib qo’yishi lozim. Quyida maktabga tayyorlov guruhida badiiy asarni hikoya qilib berish bo’yicha mashg’ulot namunasini keltiramiz. H. H. Niyoziyning ‘Toshbaqa bilan Chayon" masalini o’qib berish. Dastur mazmuni. Bu masal misolida bolalarga do’stlik, do’stga xiyonat qilishning salbiy oqibatlari haqida tushuncha berish. Mashg’ulotga tayyorgarlik. ‘Toshbaqa bilan Chayon“ masali asosida ishlangan rasmlar (Rassom Habibullo Rahmatullayevning ‘Cho’pchagim cho’pchak — oltin belanchak" kitobi uchun (Tosh- kent, 1994- y.) ishlagan rasmlari), H. H. Niyoziyning portreti. Mashg’ulotning borishi. Tarbiyachi bolalarga masal asosida ishlangan rasmni ko’rsatib, bolalardan unda nima tasvirlanganini so’raydi. ‘Mana bu rasmda Toshbaqa va Chayon tasvirlangan. Toshbaqa do’sti Chayonni ustiga mindirib, daryodan suzib o’tayapti. Hozir men sizlarga mana shu Toshbaqa bilan Chayon haqidagi masalni o’qib beraman. Bu masalni H. H. Niyoziy yozgan (uning portretini ko’rsatadi)". Tarbiyachi tomonidan asarning o’qib berilishi. Tarbiyachi masalni o’qib bergach, uning mazmuni yuzasidan quyidagi savollarni beradi: I. Hozir men sizlarga qaysi masalni o’qib berdim? Uni kim yozgan ekan? 2. Bu masal nima haqida ekan? 3. Bu masaldagi qaysi qahramon sizlarga yoqdi? Nimasi bilan yoqdi? 4. Chayon haqida nima deyish mumkin? 5. Chayon do’stiga xiyonat qilib to’g’ri ish qildimi? Chayonni Toshbaqaning haqiqiy do’sti desa bo’ladimi?

6. Toshbaqa do’sti Chayonni nima uchun oqizib yubordi? U to’g’ri ish qildimi? 7. Sizningcha do’st qanday bo’lishi kerak? Masalga chizilgan illustratsiyalar ko’rsatiladi. T a r b i y a c h i : Rassom Habibullo Rahmatullayev bu masalga rasmlar chizgan. Biz hozir ularni birgalikda ko’rib chiqamiz. Rasmlarni ko’rib bo’lgach, tarbiyachi bolalardan kim toshbaqa va chayon haqida topishmoq, do’stlik haqida maqol bilishini so’raydi: ‘Har kim ekkanini o’radi" niaqolini masaldagi qaysi qahramonga nisbatan ishlatish mumkin? Nima uchun shunday deb o’ylaysiz? 6. O’qilgan asarni mustahkamlash usullari Tarbiyachi bolalarga o’qilgan asarni chuqurroq o’zlashtirib olish, uni eslab qolishlariga yordam berish uchun turli nietodik usullardan: takroriy o’qib berish, hikoya qilib berish, sahna- lashtirish va boshqalardan foydalanadi. Takroriy o’qib berish. Bolalarda qiziqish uyg’otgan kichik asarni o’qib yoki hikoya qilib bergach, yana 1 — 2 marta takror hikoya qilib berish yoki o’qib berish yaxshi natija beradi. Agar hikoya qilib beriladigan asar hajmi yirik bo’lsa, u vaqtda eng qiziqarli yoki bolalarga yoqqan joyi takror o’qib beriladi. Tarbiyachi takror o’qib berishni 2 — 3 hafta o’tgach o’tkazgani ma’qul. Katta guruhlarda tanlab o’qish (asarning eng qiziqarli joylarini, boshlanishini, xotima qismini, bolalarga yoqqan joyini) usuli ham qo’llaniladi. Bunday o’qish o’yin usulida, topishmoq aytish, viktorina tarzida berilishi mumkin. (Bu parcha qaysi asardan? Bu ertak yoki hikoya nima bilan tugadi? Bu asarning qaysi joyi sizlarga juda yoqdi? Bu parcha hikoyadanmi yoki ertakdanmi va hokazo.) Sahnaiashtirish va inssenirovka bolalarni badiiy asar bilan ikkinchi marta tanishtirish vositasidir. Eshitilgan asar mavzusi bo’yicha dramalashtirilgan o’yinni hamma yosh guruhlarida o’tkazish mumkin. Dramalashtirilgan o’yin odatdagi o’yindan rollarga bo’linib o’ynatadigan tayyor voqea borligi bilan farq qiladi.

Dramalashtirilgan o’yin uchun qahramonlarning nutqi dialog shaklida yozilgan asarlarni tanlash maqsadga niuvofiq hisoblanadi. Masalan, bunday o’yinlar uchun ‘Qi7.il Shapkacha", ‘Tulki", ‘Xo’roz bilan mushuk", ‘Bo’g’irsoq" va boshqalardan foydalanish mumkin. Tarbiyachi badiiy asarni o’qib yoki hikoya qilib bergandan so’ng, bolalar bu asar mazmuniga taalluqli rasmlarni ko’radilar. So’ngra tarbiyachi kim qaysi qahramon rolini o’ynashini so’rab, bolalarni rollarga bo’lib chiqadi. Dastlab o’zi boshqaruvchi bo’ladi. Bolalar matnni yaxshi o’zlashtirib olishgach, takror o’ynashda hamma rollarni o’zlari o’ynaydilar. Ertak yoki hikoyani dramalashtirish uchun tarbiyachi oldindan qahramonlarning (obrazlarning) kastum elementlarini (masalan, ‘Qizil Shap- kacha“ ertagini dramalashtirish uchun qizil shapkacha, bo’ri, kampir, quyon, tulki, ayiq va hokazolarning niqobini) tayyorlab qo’yadi. Bolalar bog’chasida badiiy asar inssenirovkasidan foydalaniladi. Bolalar oldindan rollarni yod oladilar, repetitsiya qiladilar. Dekoratsiya, kastum kengroq qo’llanilib, kerakli musiqa tanlanadi. Bunday spektaklni bayram kunlari, ota-onalar majlisiga bag’ishlab tayyorlash mumkin. 7. Bolalarga she’rni yod oldirish Bolalar bog’chasida bolalarga she’r yodlatishning asosiy maqsadi va ahamiyati ularda she’riyatga bo’lgan muhabbatni, badiiy didni tarbiyalash, poeziyaning eng yaxshi namunalarini idrok etishni shakllantirishdir. Shuningdek, bolalarga estetik tarbiya berishda ham she’r yod oldirishning ahamiyati benihoya kattadir. ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi“da yod oldirilishi lozim bo’lgan she’rlaming ro’yxati berilgan. Bu she’rlar bolalar hayotidan olingan bo’lib, ular quvnoq o’yinlar, o’yinchoqlar, uy hayvonlari, tabiat to’g’- risidagi she’rlardir. She’r yod oldirishda tarbiyachi oldida bir qancha vazifalar turadi: 1. O’qilgan she’rni hamma bolalar esda saqlab qolishlariga erishish. 2. Bolalarda she’rga (poeziyaga) nisbatan qiziqish uyg’otish va mustahkamlash.

3. She’r mazmunini va undagi ayrim qiyin so’zlarning ma’nosini tushunib olishlariga yordam berish. 4. Tinglovchilar oldida she’rni ifodali aytib berishga o’rgatish. Bu vazifalarning barchasi bir vaqtda amalga oshiriladi. Yodlatish uchun she’r tanlashda ‘Dastur" vazifalariga, bolalarning yosh va psixologik xususiyatlariga, esda saqlash qobiliyatlariga e’tibor berish kerak. Yodlatish uchun she’r tanlashda shuni hisobga olish kerakki, she’r hajm jihatidan uncha katta bo’lmasligi, kichik guruhlarda 1 banddan oshmasligi, o’rta guruhda 2 band, katta guruhlarda 3—4 banddan oshmasligi kerak. Bolalar bir oy ichida kuni bilan 1—2 ta she’rni (mashg’ulotda) yod oladilar. Ba’zilarini (sanamalar, kikillamalar, ashulalarni) mashg’ulotdan tashqari vaqtda (sayrda, o’yin jarayonida) beixtiyor eslab qoladilar. Tarbiyachi bolalar bilan she’r yod oldirish mashg’ulotini tashkil etishdan awal guruhdagi bolalarning qaysisi tez, qaysi birlari sekin, qaysilari puxta, qaysilari bo’sh yod olishlarini aniqlab olishi kerak. Kichik guruhda she’r yod oldirishda ko’rsatmalilik, o’yin harakatlari orqali ko’rsatish, ovozga taqlid qilish usullaridan keng foydalaniladi. Masalan, ,,Ayiqcham“ she’rini yodlatish. Dastur mazmuni. Bolalarni she’r mazmuni bilan tanishtirish, uning ma’nosini tushunishga va yod olishga yordam berish. Bolalarni o’z o’rtoqlari oldida she’r aytishga o’rgatish. Mashg’ulot uchun material. Katta ayiqcha o’yinchog’i. Mashg’ulotning borishi. Bolalar yarimdoira hosil qilib o’tiradilar. T a r b i y a c h i : Bolalar, qaranglar, bizga kim mehmon bo’lib kelibdi? Bu nima? Bolalarning javoblari tinglanadi. T a r b i y a c h i : Biz sizlar bilan bu ayiqchani ko’rganntiz. Ayiqchaning bosh qismida ikkita qulog’i, dum-dumaloq, munchoqdek ko’zlari, tumshug’i va tana qismida to’rtta oyog’i borligini bilamiz. Ayiqcha o’rmonda, hayvonot bog’ida yashaydi, u asalni juda yaxshi ko’radi. Qaranglar, u qanday chiroyli, biz bu ayiqchani juda yaxshi ko’ramiz, u bilan o’ynaymiz.

O’yinchoq ayiqcha haqida chiroyli she’r yozilgan (she’rni yoddan aytib beradi): Ayiqchamning oyog’i tushdi uzilib, Qarab turar ayiqchani ko’zi suzilib. Ayiqchamni men juda yaxshi ko’raman, Uzilgan oyog’ini o’zim tikib qo’yaman. Tarbiyachi bu she’rni aytish bilan bir vaqtda matn mazmuniga taalluqli harakatlarni bajaradi, ayiqchaning uzilib tushgan oyog’i, ko’zini ko’rsatadi, bag’riga bosadi, tikish harakatini bajaradi. So’ngra bir bolani yoniga chaqirib, she’rni yoddan aytib turadi, bola esa harakatlarni bajaradi. Shu tariqa 2—3 bolani yoniga chaqirib, she’r matniga mos harakatlarni bajarishni taklif etadi. Keyin she’rni (harakatlarini ko’rsatish bilan) takrorlash uchun tez eslab qoladigan bolalarni chaqiradi. Bolalar she’rni harakatlarini ko’rsatish bilan aytib beradilar, tarbiyachi esa bolalarga ayrim so’zlarni, jumlalarni (agar esdan chiqarsa) aytib turadi. Mashg’ulotning oxirida bolalar ayiqcha bilan o’ynaydilar. Bu she’r ona tili mashg’ulotining boshqa turlaridan (didaktik o’yin, rasm yuzasidan suhbat va h.k.) farqli ravishda mashg’ulotning ikkinchi qismi sifatida rejalashtirilib, takrorlanadi. ‘Ajoyib xaltacha“ didaktik o’yini o’ynalib, mashg’ulot oxirida ‘Ayiqcha" she’rini takrorlatish mumkin. Kichik guruhlarda yiliga 1—2 marta tanish she’rlarni, ovutmachoqlarni, ashulalarni bolalar xotirasida mustahkamlash uchun mashg’ulot o’tkazish mumkin. Masalan: ‘Ajoyib xaltacha" didaktik (ta’limiy) o’yini o’ynaladi. Xaltachaga bolalarga ilgari yod olgan she’r va ashulalaridan ma’lum bo’lgan o’yinchoqlar: ayiqcha, toychoq, mushuk, xo’roz, koptok, qo’g’irchoq va h.k. lar solinadi. Bolalar yarim doira hosil qilib o’tiradilar. Tarbiyachi o’yinchoqlar solingan xaltachani bolalarga ko’rsatib: Bolalar, bu nima? Uni silkitib, ichida nimalar borligini ayta olasizmi? — deb so’raydi. So’ng bolalar javobi tinglanadi. T a r b i y a c h i : To’g’ri, kimki xaltachaning ichidan bitta o’yinchoqni olsa, shu o’yinchoqning nomini aytib, u haqda she’r aytib beradi, deb aytadi va o’zi xalta ichidan bitta o’yinchoqni olib, u haqda yod olingan she’rni aytib beradi. So’ngra bolalarni yoniga bitta-bittadan chaqirib, xaltacha ichidan o’yinchoq olishni va u haqda she’r aytib berishni taklif etadi.

O’rta guruhda she’r yodlatishda yilning boshida kichik guruhdagi usullar: o’yinchoqni, buyumni, harakatlarni ko’rsatish usullaridan foydalaniladi. Yilning ikkinchi yarmidan boshlab o’yin usullari yoddan aytih berilgan she’r ustida suhbatlashish bilan almashinadi. Katta guruhda mavzusi jihatdan turli xildagi: ona-Vatan, tabiat, bayramlar, kishilarning mehnatlari, bolalar hayoti, o’simlik va hayvonot dunyosi va boshqalar haqidagi she’rlar yod oldiriladi. Bu guruhda tarbiyachining vazifasi faqat bolalarning she’rni yod oli^hlariga yordam berishgina emas, balki uni emotsional tarzda idrok qilishlariga erishish hamdir. Bolalarni she’rni ifodali aytib berishga o’rgatishga alohida ahamiyat berish lozim. Tarbiyachi suhbat vaqtida bolalarga bayramlar haqidagi she’rlarni sevinch ifodasi bilan, kuz haqidagi she’rlarni esa biroz g’amgin ohangda aytilish sabablarini tu- shuntiradi. She’rni nutq o’stirishga doir bir necha mashg’ulotlarning ikkinchi qismida, ertalabki va kechki soatlarda takrorlash rejalashtiriladi. Quyida misol tariqasida tayyorlov guruhlarida she’r yodlatish mashg’ulotining ishlanmasini keltiramiz. Z. Diyorning ‘Binafsha" she’rini yod oldirish. Dastur mazmuni. Bolalarga binafsha bahor faslining elchisi ekanligi to’g’risida tushuncha berish va mustahkamlash. She’rning mazmunini tushunishga, unda aks etgan ko’tarinki ruhdan, quvnoq ohangdan, sevinch, shodlikdan ta’sirlanishga undash. Mashg’ulotga tayyorgarlik. Binafsha gulini guldonga solib, bolalarga ko’rinmaydigan joyga qo’yish. Mashg’ulotning borishi. T a r b i y a c h i : Hozir o’lkamizda qaysi fasl? Bu faslda ob- havo qanday bo’ladi? Qanday gullarni bahor elchisi deymiz? Binafshalar qayerlarda ochiladi? Siz shu gulni ko’rganntisiz? (Binafsha gulini ko’rsatadi.) Bolalar javobidan so’ng tarbiyachi ularning javoblarini umumlashtirib, shunday deydi: To’g’ri, hozir bahor fasli. Bahor faslida hamma yoq chiroyli libosga burkanadi. Bog’larda qushlar sayraydi, kapalaklar guldan gulga qo’nib yayraydi. Bahor elchilari binafsha, lola

ochiladi. Hamma bog’larga, dala va adirlarga gul tergani chiqishadi. Bahor fasli, gullar haqida shoirlar she’rlar yozishgan. Mana, bolalar shoiri Zafar Diyor ham binafsha haqida she’r yozgan. Tarbiyachi she’rni yoddan aytib beradi. So’ngra she’r mazmuni yuzasidan quyidagi savol-javob tarzidagi suhbat o’tkaziladi: Zafar Diyorning ‘Binafsha" she’ri sizga yoqdimi? Sizlarga hammadan ko’ra ko’proq nimasi yoqdi? Binafsha haqida nima deyilgan? Binafshaning hididan nimalar lazzat olar ekan? Bu she’rda kapalak haqida nima deyilgan? Bu she’rda kimlar binafshani maqtashlari haqida yozilgan? Kimning esida qoldi? Kim aytib bermoqchi? Tarbiyachi bolalar javobini to’ldirib: ‘Endi diqqat bilan ting- lang. Bu she’rni sizlarga aytib beraman. Sizlar she’mi yod olishingiz kerak",— deydi. She’rni ikkinchi marta ifodali qilib yoddan aytib bergach, takrorlashga istagan bolani chaqiradi, so’ngra o’zi belgilab qo’ygan bolani she’rni yoddan aytish uchun chaqiradi. Mashg’ulotning 2- qismida ‘Gullar do’koni" ta’limiy o’yini o’tkaziladi. 8. Bolalar bog’chasida kitob burchagi tashkil etish Bolalarning kitobga bo’lgan qiziqishlarini va undan foyda- lanishning eng oddiy malakalarini (kitobdagi rasmlarni ko’rib chiqish) tarbiyalash maqsadida bolalar bog’chasining har bir guruhida kitob burchagi tashkil etiladi. Kitob burchagi uchun yorug’ va qulay joy tanlanadi. Shuning uchun kitob burchagiga stol lampasini qo’ygan ma’qul. Kichik guruhda kitob burchagi kitob tokchasida yoki stol ustida tashkil etiladi. Katta guruhlarda esa kitob javonida tashkil etgan ma’qul. Chunki bu guruhda kitob boshqa guaihlarga nisbatan ancha ko’p bo’ladi. Kitob burchagi o’zining tashqi ko’rinishi bilan bolalarni o’ziga jalb qilishi kerak. Kitob burchagiga bolalar hayotidan, ertaklardan olingan rasmlardan osib qo’yish mumkin. Katta va maktabga tayyorlov guruhlarida esa shotr va yozuvchilarning, masalan, Zulfiya, Q. Muhammadiy, E. Vohidov, P. Mo’min, A. Oripov va h. k. larning portretlarini osib qo’yish mumkin. Bu adiblar bilan ularning yozgan asarlari haqida ularning kitoblarini bolalarga o’qib berayotgan vaqtda tanishtirib

boradi. Har bir guruh uchun ‘Dastur" asosida kitoblar tanlanadi. Qo’shimcha adabiyotlar ham tarbiyachi tomonidan tanlanib, kitob javonida saqlanadi. O’rta guruhning kitob burchagida kichik guruh bolalari uchun ‘Dastur ro’yxati“ga kiritilgan kitoblar ham bo’lishi mumkin, xuddi shunday katta guruhning kitob burchagida ham kichik, o’rta guruh uchun mo’ljallangan kitoblar bo’lishi kerak. Katta guruhda tashkil etilgan (javon) kitob burchagi mavzular bo’yicha tashkil etilib, ular bir-biridan ko’rsatkich taxtacha bilan ajratib qo’yiladi, ya’ni ko’rsatkich taxtachaga kitob mavzusiga taalluqli rasm yopishtiriladi. Masalan, tabiat to’g’risidagi kitobni yoki ertak kitobni bola osonlik bilan topib olishi uchun tabiat manzarasi tasvirlangan yoki ertak mazmuniga taalluqli rasm yopishtirilgan taxtacha bilan bir-biridan ajratib qo’yiladi. Kichik guruhda bir nomdagi kitobdan bir necha nusxadan (ikki. uchta) qo’yiladi, chunki kichik guruh bolalarining bir qanchasi bir vaqtda ko’rishni istaydi. Kitob burchagidagi kitoblarni vaqti-vaqti bilan almashtirib turish kerak. Agar tarbiyachi kitob burchagidan qaysidir kitob onda-sonda olinayotganini ko’rsa, bu kitobni vaqtincha olib qo’yib, bir qancha vaqt o’tgach, yana kitob burchagiga qo’yishi kerak. Kitob uzoq saqlanishi, yirtilmasligi uchun bolalar kitob betini yaxshilab ko’rib bo’lishgach, u muqovalanib qo’yiladi. Kitobni shunday muqovalash kerakki, uning yuza qismi, undagi rasmlar ko’rinib tursin. Kitob burchagida kitoblardan tashqari bolalarning o’zlari mustaqil ko’rishlari uchun albomlar ham bo’lishi kerak. Tarbiyachi albomlarning mavzusini ,,Dastur“dan, ya’ni bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish va ijtimoiy hayot hodisalari bilan tanishtirish, tabiat bilan tanishtirish bo’limlarining dastur talablari va vazifalari asosida tanlaydi. Bular bolalar bog’chasining maishiy-xo’jalik, jamoat hayoti mavzulariga taalluqli rasmlar bo’lishi mumkin. Hamma guaihlardagi kitob burchaklarida har qaysisida 8—1O ta rasm yoki fotosuratlar solingan bir necha papka (har bir guruhda 8—1O tadan) hamda bolalar chizgan rasmlar solingan bir necha papka bo’lishi kerak. Papkalarga undagi materiallarga tegishli illustratsiyalar yoki manzaralar tasviri solib qo’yilgan bo’ladi. Bolalar rasmlarni ko’zdan kechirib bo’lganlaridan keyin ularni kerakli

papkalarga joylashtiradilar. ‘Bizning O’zbekiston", ‘Toshkent — O’zbekistonning poytaxti", ‘Qadimiy va navqiron Buxoro", ‘Samarqand — qadimiy obidalar shahri", ‘O’zbek milliy hunarmandchiligi“, ‘Buxoro zardo’zligi“, ‘Onalarimiz mehnati", ‘Bizning bayramlar", ‘Ertaklar oiamida" va h.k. nomlardagi albom va papkalar bo’lishi mumkin. Yirtilgan kitoblarni yamash kitob burchagining zaruriy ish shakllaridan bo’lib, kichik guruhlarda tarbiyachi o’zi bolalar oldida kitobni yamaydi, katta guruhlarda esa bu ishda tarbiyachiga bolalar yordamlashadi. Tarbiyachi bolalarning kitob burchagida o’zlarini qanday tutishlarini, kitobga qanday munosabatda bo’layot- ganliklarini, bolalarning kitobdagi rasmlarni ko’rishga qanchalik e’tibor bcrayotganliklarini nazorat qilib. bolalar bilan yakka tarzda sluig’ullanadi. 9. Mashg’ulotdan tashqari vaqtda badiiy adabiyotdan foydalanish Mashg’ulotdan tashqari vaqtda badiiy adabiyotdan foyda- lanishga turli yosh guruhlarida tashkil etilgan kitob burchagida ishlash, bolalar uchun mo’ljallangan badiiy asarlarni salma- lashtirish, ya’ni qo’g’irchoq teatri, soya teatri (ko’lanka), stol teatri, diafilmlar namoyish etish, radio va teleeshittirishlar tashkil etish kiradi. Tarbiyachi mashg’ulotdan tashqari qulay vaqtda bolalarni kitob burchagidagi kitoblar bilan tanishtiradi, kitobdagi rasmlarni ko’rsatib, u haqda suhbat o’tkazadi, asarlarni o’qib yoki hikoya qilib beradi, mualliflar bilan tanishtiradi, bolalarga oldingi mashg’ulotlardan tanish bo’lgan, shuningdek, dasturga kiritilmagan asarlarni takror o’qib berish mumkin. Mashg’ulotdan tashqari vaqtda tabiat haqidagi asarlarni, lirik she’rlarni, matal va qochirimlar, topishmoqlar, sanamalar va hokazolarni aytib berish bolalarning his-tuyg’ulariga katta ta’sir etadi. Mashg’ulotdan tashqari vaqtda (kechki soatlarda) o’rta guruhdan boshlab o’qib berilgan kitob haqida, yozuvchi va shoirlar haqida suhbatlar o’tkaziladi. Kutubxonaga, kitob do’koniga sayohatlar tashkil etiladi. Yilning turli fasllarida tabiat qo’yniga sayohatlar uyushtirish jarayonida bahor, yoz, kuz, qish haqidagi she’rlar aytib beriladi, hikoyalar, ertaklar o’qib beriladi. Shuningdek, mashg’ulotdan tashqari vaqtda

bolalar uchun tarbiya vositasi bo’lgan materiallardan, topishmoqlardan keng foydalaniladi. Bolalarning tanish asarlar haqidagi bilimlarini tarbiyachi tomonidan tashkil etilgan o’yinlarda (‘Maktab-maktab", ‘Bog’cha-bog’cha", ‘Qo’g’irchoq teatri" va h.k.) mustahkamlash mumkin. Masalan, tarbiyachi qo’g’irchoqlar uchun ertalik tashkil qilishni bolalarga taklif etadi. Bu ertalikda bolalar tanish ertaklarni qo’g’irchoqlarga so’zlab berishadi. Shuningdek, tarbiyachi ‘Radio". ‘Televizor", ‘Diafilm" o’yinlaridan keng fovdalanib, ertak va hikoyalarni aytib berishni taklif etadi. O’rta guruhdan boshlab dramalashtirilgan o’yinlardan foydalaniladi. Bu bolalarda badiiy asar namunalarini aytib berishga, kitobga qiziqishga, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga, bir jamoa bo’lib o’ynashga yordam beradi. Katta guruhlarda kitob burchagida mashg’ulotdan tashqari vaqtda badiiy asarlar bilan tanishish maqsadida niavzular bo’yicha kitob ko’rgazmasi tashkil etiladi. Masalan: ‘Bizning tabiat to’g’risidagi kitoblarimiz", ‘Bizning bayramlar" va h.k. Bunday ko’rgazmalar sevimli kitoblnr bo’yicha suhbat o’tkazishda yordam beradi. Ko’rgazmada bir qancha yozuvchi va shoirlarning portretlari ham qo’yilishi kerak. Shuningdek, bir guruhda ba’zi bayramlar uchun (‘Ertaklar olamida", ‘Mehrjon bayrami", ‘Gullar bayrami", ‘Qushlar bayrami", ‘Qovun sayli" va h.k.lar) turli janrdagi asarlarni, masalan, she’rlar, topishmoqlar, hikoyalar, ertaklardan olingan parchalar, maqol, matallarni tanlash tavsiya etiladi. 1O. Adabiy viktorinalar o’tkazish Adabiy viktorinalar o’tkazishdan asosiy maqsad, bolalarning badiiy asarlarga bo’lgan qiziqishlarini mustahkamlash, ilgaridan tanish bo’lgan badiiy asar janrlarini eslashga yordamlashish, emotsional his-tuyg’ularini, xotirasini rivojlantirishdir. Adabiy viktorinalar o’rta va katta guruhlarda har bir faslda bir marta tashkil etiladi. Viktorinani musobaqa tarzida bir guruh ni ikkita komandaga ajratish yoki ikkita bir xil guruhlar bilan (musobaqa uyushtirish) o’tkazish mumkin. Masalan,

quyida o’rta guruhda o’tkazilgan adabiy viktorinaning mashg’ulot ishlanmasini keltiramiz. Maqsad. Bolalarga turli usullar yordamida bir faslda o’qib va hikoya qilib berilgan ertaklar, hikoyalarning nomini eslashga yordamlashish. Ertaklardan parchalar o’qib berish orqali bolalar xotirasini rivojlantirish. Mashg’ulot uchun material. Sh.Pyeroning ‘Qizil Shapkacha", ‘Bo’ri bilan echki", ‘Fil va Xo’roz", ‘Dumsiz tulki" ertagi va ularga ishlangan rasmlar, ‘Tulki bilan Turna" ertagida qat- nashuvchi qahramonlar rasm ini to’plash. Mashg’ulotning borishi. Tarbiyachi bolalarga kitob muqo- vasidagi rasmni ko’rsatadi va bu ertakka nom o’ylab topishni taklif etadi. Shundan so’ng tarbiyachi asardan parcha o’qiydi va uni qaysi ertakdan ekanligini bolalardan so’raydi. Masalan, ‘Kunlardan bir kuni jikkakkina ola quyon sheriklariga: — Men hech kimdan qo’rqmayman, tulkini bir puflab osmonga uchirib yuboraman, —deb chiranibdi. Hamma lining mardligiga qoyil qolibdi. Shu payt birdan bo’ri kelib qolibdi". (O’zbek xalq ertagi, ‘Maqtanchoq quyon"). ‘Bor ekanda yo’q ekan, och ekanda to’q ekan, bir och bo’ri bo’lgan ekan. Kunlardan bir kuni don yeb yurgan bir xo’rozni ko’rib qolibdi. Bo’ri xo’rozni ushlash payiga tushibdi". (O’zbek xalq ertagi, ‘Och bo’ri".) ‘Xo’rozvoy bog’ga chopqillab kelibdi-yu, ko’m-ko’kkina g’o’r maymunjonni cho’qiy boshlabdi. Shu payt Tovuqxon xo’rozga qarab: ‘Yema, Xo’rozvoy, maymunjon pishgunicha sabr qil, — debdi". (K. Ushinskiy. ‘Sabr qilishni o’rgan".) Kichkina echki uloq, O’ynar oshib umbaloq. Men bilan inoq o’rtoq. Ko’kat bersam yamlaydi, Orqamdan hech qolmaydi. (Sh.Sa ‘dulla.,,Uloqcham “ she ‘ri.) ‘Topinglar-chi, men qaysi she’rdan parcha o’qidim, kim bu she’rni oxiriga yetkazadi". Bolalar she’rni oxirigacha aytib beradilar. Tarbiyachi navbatdagi vazifani diqqat bilan tinglashni taklif etadi. ‘Topinglar-chi, bu sahna qaysi ertakdan?" —deb stol ustiga tulki va turnaning rasmlarini qo’yadi. ‘Bu parranda bizning mashg’ulotimizga qaysi

ertakdan yugurib keldi?’’ Tarbiyachi oldindan bir bolani qarg’a qilib tayinlagan bo’ladi. Qarg’a qilib tayinlangan bola ‘Qar-qar, qar“ deb tarbiyachining oldiga yugurib keladi. Bolalar esa uning qaysi ertakdan ekanligini topadilar. So’ngra tarbiyachi bolalarga ‘Qizil Shapkacha“ ertagiga ishlangan rasmlarni ko’rsatadi va ular nima haqida ekanligini so’raydi. So’ngra tarbiyachi bittadan o’g’il va qiz bolani chiqaradi, ular Bo’ri va Qizil Shapkacha dialogini aytib beradilar. Shundan so’ng tarbiyachi bolalarga turli ertak va hikoyalardan parchalar aytib berishni taklif etadi. Adabiy viktorinani tashkil etish har bir tarbiyachidan ijodkorlikni talab etadi. Tarbiyachi adabiy viktorinani ‘Kim ko’p topishmoq aytadi? Kim ko’p maqol aytadi? Kim tez aytishuvni bir nafas chiqarishda uch marta aytadi? Kim eng ko’p she’r biiadi?" kabi shiorlar ostida o’tkazishi mumkin. Adabiy viktorinalarni bir necha mavzular asosida ham tashkil etish mumkin. Masalan, ‘Yil fasllari", ‘Ertaklar olamida", ‘Tabiat to’g’risida", ‘Hayvonot olamida" va hokazolar. Bunday mavzularda o’tkaziladigan adabiy viktorinalar uchun bir necha kun (o’yinlar uchun ajratilgan vaqtda) tavyorgarlik ishlari olib boriladi. Bolalar sevimli asarlari uchun chizilgan rasmlar joy- lashtirilgan albom va papkalarni ko’rib chiqishadi, ilgari tinglan- gan ertak va hikoyalarni, she’r va topishmoqlarni eslariga tushi- rishadi, ertak uchun ishlangan rasmlarni ko’rib chiqishadi, belgilangan kun oldindan tayyorlab qo’yilgan kitoblar (ko’rgazma mavzusi asosida) stol ustiga qo’yiladi. Bolalar bog’cha xodimlarini va boshqa guruh bolalarini taklif etadilar. Ularga kitob ko’rgazma- sini ko’rsatib, she’rlar aytib berishadi, topishmoqlar aytish va topish, ertaklarni hikoya qilib berish tashkil etiladi. Adabiy viktorinani tashkil etish uchun oldindan uning ssenariysini tuzib olish maqsadga muvofiqdir. Buni har bir tarbiyachi o’z mahoratiga qarab tuzishi kerak. 11. Badiiy asarlarni sahnalashtirish Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar faqat tinglovchi bo’libgina qolmay, balki tomoshabinlardir. Bolalar bog’chasida badiiy asarlarni sahnalashtirishning bir

necha turi mavjud. Bularga qo’g’irchoq teatri, soya (ko’lanka) teatri, stol teatri, barmoq teatri, diafilmlar, radio va televideniye orqali sahnalashtirilgan asarlar bilan tanishish kiradi. Bolalar qo’g’irchoq yoki soya teatrining spektakllarini tomosha qilishni yaxshi ko’radilar. Bu tomoshalar bolalar uchun katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Sahnalashtirilgan asarlar bolalarning estetik tasawurini boyitadi, chunki spektaklda san’atning bir qancha turlari: badiiy so’z, tasviriy san’at (bezak, qo’g’irchoqlar yoki siluetlar), sahna san’ati, musiqa va hokazolar birlashgan bo’ladi. Spektaklning bolalarni o’ziga jalb qila olishining sababi shuki, unda ishtirok etuvchi qo’g’irchoqlar jonlanadi, to’siq orqasida yoki ekranda sodir bo’layotgan voqealarni haqiqiy deb biladitar. Sevinili qahramonlari bilan qanday voqealar sodir bo’lishi haqida qayg’uradilar, qahramon og’ir ahvolga tushib qolganda yordam berishga harakat qiladilar. Ko’rgan spektakllarini birbirlariga gapirib beradilar, buning natijasida ularning nutqi rivojlanib boradi. Respublikamizning barcha viloyatlarida qo’g’irchoq teatri bo’lib, bu qo’g’irchoq teatrlarining repcrtuaridan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun spektakllar o’rin olgan. Qo’g’irchoq teatr jamoasi bolalar bog’chasida tez-tez spektakl nantoyish etib turishadi. Qo’g’irchoq teatrini bolalar bog’chasiga taklif etishdan awal bog’cha mudirasi yoki tarbiyachi oldindan spektaklni qaysi guruh uchun namoyish etish mumkinligini aniqlashi kerak. Bolalar bog’chasida qo’g’irchoq yoki ko’lanka teatrini o’z kuchlari bilan tashkil etish ham mumkin. Qo’g’irchoq teatrini kimning ikkinchi yarmida ko’rsatish maqsadga muvofiq. Qo’g’irchoq teatri zalda, agar zal bo’lmasa, guruh xonasida ko’rsatiladi. Oldindan spektaklga zaruriy narsalarni tayyorlab qo’yish kerak. Bolalarni o’tqazish uchun qulay joy tayyorlanishi, ya’ni namoyish etilayotgan narsalar aniq ko’rinib turishi lozim. Qo’g’irchoqlarning ko’rinishini to’rt joydan tekshiriladi: o’rtadan, birinchi qatorning ikki chekkasidan va orqa qatorning chekka joylaridan. Stullarni qo’yish uchun 5—6 yoshli bolalarni jalb qilish kerak. O’yinchoqlar spektaklini kichik guruhlarda quyidagi ertaklar asosida tayyorlash mumkin: o’zbek xalq ertaklaridan ‘Qizg’anchiq it". ‘FiI bilan Xo’roz", ‘Bo’ri bilan Echki", rus xalq ertaklaridan ‘Sholg’om"; o’rta guruh uchun

L.N.Tolstoyning ‘Ikki o’rtoq", ‘Uch ayiq", o’zbek xalq dostonlaridan ‘Alpo- mish", ‘Go’ro’g’li"; katta guruhlar uchun o’zbek xalq ertaklaridan ‘Egri va To’g’ri", ‘Saxiy bilan Baxil", A. Avloniyning ‘Xo’roz ila Bo’ri", Sh. Pyeroning ‘Qizil Shapkacha" va hokazolar. O’yinchoqlar teatri uchun oddiy bolalar stoli sahna bo’lib xizmat qiladi. Unga voqcalar rivojiga ko’ra zarur bo’lgan bczaklar qo’yiladi, Spektakl uchun yaxshi holatdagi (hatto, yangi) o’yinchoqlar tanlanadi. Tarbiyachi o’yinchoqlar spektaklini boshlashdan oldin o’z stulining ikki yoniga stulcha qo’yadi. Bitta stulchaga hali spektaklga qatnashmagan o’yinchoqlarni, ikkinchisiga esa qatnashgan o’yinchoqlarni qo’yadi. Tarbiyachi stulga o’tirgan holda, ertakni hikoya qiladi va crtakdagi hikoyaning borishiga qarab, o’yinchoqni stol bo’ylab harakatlantiradi. Soya (ko’lanka) teatri bolalarda qiziqish uyg’otadi. Soya teatri ertaklarni inssenirovkalashning keng tarqalgan turi. Soya teatrini namoyish etish ertak yoki hikoya, masalni o’qish bilan bir vaqtda namoyish etiladi. Soya teatri o’zining bir qancha xususiyatlariga ega: siluetlarning harakatsizligi, ularni ketma-ket qo’yislming imkoniyati yo’qligi; soya teatrida ‘Tulki va Turna", ‘Bo’g’irsoq" va hokazolarni namoyish etish mumkin. Soya teatrining imkoniyatlarini kengaytirish uchun bir personajning bir nechta siluctlari (ko’rinishlari) tayyorlanadi. Soya teatrini namoyish etish uchun birinchi kunlarda 3 ta tarbiyachi ishtirok etadi: 1 tasi ekran oldida o’tirib, niatnni o’qiydi, 2 tasi esa ekran orasida turib, siluetlarni boshqaradi. Spektakl ni ko’rsatishning bir qancha variantlari bor. Asarning hammasini o’qish mumkin yoki muallif matnini o’qish bilan chegaralanish mumkin, personajlarning so’zini esa ekran orqasida turgan tarbiyachilar aytib turishadi. Tarbiyachilar siluetlarni boshqarish malakasini egallab olishgach, bitta tarbiyachining o’zi (bolalarni yordamchi qilib) spektaklni ko’rsatishi mumkin. Tarbiyachi bir nechta personaj uchun matnni o’qishiga to’g’ri keladi. Shuning uchun har qaysi personajning ovozini bolalarga yetkaza olishi ustida (diksiya, ovoz tonining ifodaliligi va hokazo) mashq qilishi kerak.

Ko’lanka teatri uchun ekran va siluetlar tayyorlanadi. Ekranning (soya teatrining sahnasi, taxta rom) eni 1 metr, bo’yi 6O sm, pastki taxtasi (oyog’i 1O sm) bo’lib, unga yupqa oq mato tortiladi. Yupqa kartondan siluetlar yasaladi va har ikkala tomoni qora rangga (tush bilan) bo’yaladi. Siluetlarning pastiga qo’l bilan ishlash uchun taglik yasaladi. Soya teatrini namoyish etishdan awal xona qorong’i qilinadi. Ekranning orqasiga bir metr naridan yorug’lik (stol lampasi yordamida) beriladi. Namoyish etilgan siluetlar to’liq ko’rinishi, ammo taglik bilan tarbiyachining qo’li ko’rinmasligi kerak. Diafilm va diapozitivlar — oynada yoki plyonkada ko’rsatila- digan kitobiy suratlar. Diafilm ko’rsatish bolalarga ekranlashti- rilgan asar voqeasini yaxshiroq eslab qolish imkonini beradi. Tarbiyachi diafilm ko’rsatishga tayyorlanish paytida undan foydalanishning maqsadini aniqiashi lozim. Diafilmdan bolalarni tevarak- atrof bilan tanishtirish va lug’atini boyitish uchun, nutqini o’stirishda, ko’ngil ochish va boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin. Hamma diafilmlar qiziqarli va bolalarga tushunarli bo’lishi, ularda tanish narsalar notanish narsalar bilan birgalikda namoyish qilinishi lozim. Diafilmda yangi material qanchalik ko’p bo’lsa, seans shunchalik qisqa bo’ladi. Bir seansda mazmunan bir-biriga yaqin kichikroq ikkita diafilmni ko’rsatish mumkin. Agar seans uzoq davom etadigan bo’lsa, bolalar toliqib qoladilar. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish va ularning lug’atini boyitish uchun diafilmning matnini aytib turib namoyish qilish va takror ko’rsatish usullaridan foydalanish mumkin. Diafilm ko’rsatishdan oldin bolalar ekranlashtirilgan she’r- ni yoki mazmunan diafilmga yaqin she’rni yod olishlari mumkin. Bunday oldindan tanishtirish bolalarning diafilmdagi muhim narsalarnigina emas, balki ikir- chikirlarni ham aniqroq ko’rishlariga yordam beradi. Tarbiyachi diafilmni bolalarga namoyish qilishdan oldin o’zi ko’radi, matnni ifodali o’qishni o’rganadi, qaysi kadrlarni bolalarga batafsil ko’rsatishni aniqlab oladi.

Radioeshittirishni tashkil etish Agar televideniye bolalarga qahramonlami ko’rgazmali tarzda ko’rsatish imkoniga ega bo’lsa, radio esa so’z va musiqa bilan ta’sir etish vositasi bo’lib xizntat qiladi. Radioeshittirish bolalardan so’zlarga diqqat qilishni talab etib, ularning nutqini rivojlantirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Tarbiyachi bolalarni radioeshittirishga tayyorlashda ovozli diafilmlardan foydalanadi. Bolalar suxandonning nutqini idrok qilishga o’rganib olganlaridan so’ng, radiosuxandonning nutqini idrok eta boshlaydilar. Bolalar eng qiziqarli radioeshittirishlarni tinglar ekanlar, ular o’zlaricha voqealarni, qahramonlami, tabiat manzaralarini ko’z oldilariga keltiradilar, ya’ni so’zlarni predmet va hodisalar bilan taqqoslaydilar. Ko’pgina radioeshittirishlar dasturlarga kiritilgan badiiy asarlar asosida tuzilgan. Tarbiyachi radioeshittirishlarni tashkil etishda shunday sharoitni yaratishi kerakki, bolalarni hech kim chal- g’itmasin, ular ertak va hikoya maznuinining ‘ichiga kirib ketsin". Radioeshittirishdan keyin tarbiyachi eshitilgan asar mazmunini muhokama qilishni tashkil qiladi. Bolalar tarbiyachining savollari yordamida asarni qayta hikoya qilib beradilar, qahramonlaming xatti-harakatlariga o’z munosabatlarini bildiradilar. Agar zarur bo’lsa, tarbiyachi tinglangan asardan parcha o’qib beradi, voqea- larni izohlaydi. Uzluksiz (muntazam) tinglangan radioeshittirish, teleeshittirishlarni muntazam tomosha qilish bola tarbiyasiga ijo- biy ta’sir etadi. Radioeshittirishdan so’ng suhbat, dramalashtirilgan o’yinlar o’tkaziladi. Radioinssenirovka qahramoniga jamoa nomidan xat yozish va uni bolalar uchun eshittirishlar tahririyatiga yuborish ham mumkin. 12, Pedagogik jarayonni hisobga olish To’g’ri tashkil etilgan pedagogik jarayonni muntazam suratda hisobga olib borish lozim. Bu jarayonning muhim ahamiyati shundaki, u tarbiyachining faoliyatini, bolalarning muvaffa- qiyatini baholaydi va tahlil qiladi. Hisobot tarbiyachi ish uslubiyotini qay darajada tushunishini, bolalarning o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra turli ish uslublarini tanlay bilishini, ayrim bolalar

nutqidagi rivojlanish jarayonini kuzatishini belgilaydi. Hisobotning asosiy shakli — tarbiyachining o’z kundalik ish faoliyatini yozib borishidir. Bu yozuvlar qisqa bo’lib, unda bolalarning umumiy faoliyatlari (materialni faol o’zlashtirdilar yoki qiziqmadilar, mavzu bolalarning yoshiga mos yoki qiyin, ko’pchilik vazifalarni to’g’ri yoki mustaqil bajardi va h. k.) aks etadi. Shu bilan birga, ba’zi mavzularning bolalar tomonidan qiyin o’zlashtirilish sabablari: mavzuning bolalar tajribasidan yiroqligi, o’rgatish usullarining ancha qiyinligi, sharoit yetarli emasligi va h. k. lar ko’rsatiladi. Hisobotda har doim bolalar nutqining qaysi jihatlari ustida mashq qilinganligi, takomil- lashtirilganligi (hikoyaning to’liqligi, so’zlarning aniqligi, nutqning ifodaliligi va h. k. lar) ko’rsatiladi. Hisobotda guruhda olib borilgan pedagogik jarayonga umumiy baho berish bilan bir qatorda, alohida bolalar muvaffaqiyati ham aytib o’tiladi. Dastur materialini u yoki bu sabablarga ko’ra o’zlashtira oimaydigan bolalar doimo nazorat qilib boriladi. Tarbiyachi ishning sifatini ko’rsatishi bilan bir qatorda, kclgusida bajarilishi lozim bo’lgan vazifalarni, ish usullarini belgilaydi. Ayniqsa, nutqida ayrim kamchiliklari bo’lgan bolalarning dastur materialini o’zlashtirishi (tovush talaffuzini egalladi, savollarga to’liq javob berishga o’rgandi, she’rni jonli, ifodali aytishga o’rgandi va It. k.) ham alohida ko’rsatib o’tiladi. Hozirga qadar pedagogik jarayonni hisobga olishning va bolalar bilimini, qobiliyatini nazorat qiiishning shakllari to’g’risidagi masala ishlab chiqilmagan. Tarbiyachi ko’pincha hamkasblarining ish rejalarini ko’rib chiqish va baholashda (topshiriqlar, o’zaro tahlil, o’quv topshiriqlari va h. k.) ishtirok etadi. Shuning uchun tarbiyachi hamkasbining ish rejasini tahlil qilish uchun bir qator asosiy savollarni tuzib qo’yishi kerak. U quyidagicha bo’lishi mumkin: 1. Umumiy ma’lumot. Nechanchi sonli bolalar bog’chasi, qaysi guruh, tarbiyachining familiyasi, reja qaysi vaqt uchun tahlil qilinyapti. 2. Nutq o’stirish bo’yicha bir haftalik mashg’ulot uchun belgilangan vazifalar to’liq qamrab olinganmi, ularning mazmuni ushbu guruhning dastur

mazmuni va o’tkazish vaqtiga javob beradimi? Agar rcjada kamchiliklar aniqlangan bo’lsa, uni bartaraf etish yo’llarini ko’rsatish kerak. 3. Bir oyga mo’ljallab tanlangan mashg’ulotlarni baholash. Bolalarga ona tilini o’rgatishda foydalaniladigan uslublarning xilma-xilligi nimada ko’rinadi? 4. Mashg’ulotdan tashqari vaqtda nutq o’stirish bo’yicha turli xil ish shakllaridan foydalanilganmi? Bolalar bilan yakkama- yakka (qo’shimcha) ishlash mazmuni to’g’ri tushunilganmi? 5. Bir kunlik ish rejasi va hisobotni baholash. Kundalik ish rejasining to’liqligi va aniqligi. Alohida bolalarning yutuqlarini hisobga olish. 6. Ona tili bo’yicha ish rejasi uchun umumiy baho. Mashg’ulot mazmuni va uni jihozlanishining xarakterli xususiyatlari. Takrorlash uchun savollar I. Turli yosh guruhlarida monolog nutqqa o’rgatishning dastur bo’yicha ish mazmuni va vazifalari nimalardan iborat? 2. Turli yosh guruhlarida dastur vazifalariga ko’ra hikoya qilishga o’rgatish bo’yicha qanday mashg’ulot turlarim bilasiz? 3. Bolalarni hikoya qilib berishga o’igatishda foydalaniladigan qanday usullarni bilasiz? 4. Bolalarni qayta hikoya qilib berishga o’rgatishning ahamiyati nimada? 5. Bolalarni rasmlarga qarab hikoya qilishga o’rgatishda rasmlar qanday ahamiyatga ega? 6. Bolalar bog’chasida bolalarni hikoya qilishga o’rgatish uchun foydalaniladigan rasmlar va ularni tanlashga qanday talablar qo’yilgan? 7. Bolalarni rasmlarga qarab hikoya qilishga o’rgatishning mashg’ulot turlari. mashg’ulotni olib borish vaqtida amal qilinadigan qoidalar nimalardan iborat? 8. Turli yosh guruhlarida rasmga qarab hikoya tuzishga o’rgatish uslubiyotlari haqida nimalarni bilasiz?

Adabiyotlar: 1. Asqarova М., Abdultayev К , Omilxonova M. O’zbek tili darsligi (7- sinf)- Т., ,,0’qituvchi", 1974- y. 2. Гербова В.В. Занятия по развитию речи и старшей группе десткого сада М., ‘Просвещение", 1984 г. 3. Гербова В.В. Занятия по развитию речи с детьми 4—6 лет. М., ‘Просвещение", 1987 г. 4. Jahongirov G’. O’zbek bolalar folklori. Т., ‘O’qituvchi", 1975- у. 5. Ma’rufov A. Paronimlar lug’ati. Т ., ‘O’qituvchi", 1974- y. 6. Panina LA. Yaslida olib boriladigan ishlarni planlashtirish va hisobga olish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- v. 7. Razbayeva E. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni himoya qilib berishga o’rgatish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- y. 8. Razbayeva E . Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan suhbat o’tkazish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- y. 9. Тпхеева E.И. Развитие речи детей. М., ‘Просвещение", 1981 г. 10. Usmonova 0’. Talaffuz madaniyati. Т ., ‘Fan", 1976- у .

O'xshashlar

Bolalarni fasllari bilan tanishtirish

Bolalarni yil fasllari bilan tanishtirish

Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodlari

Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodikasi fanining metodlari

Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodlari (3-Amaliy mashg‘ulot)