O‘qitishning bosqichlari dastlabki so‘z shakllari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

O‘qitishning bosqichlari dastlabki so‘z shakllari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.953125 KB

Ko'chirib olish

O‘qitishning bosqichlari dastlabki so‘z shakllari Reja: 1. O‘qitishning ikkinchi bosqichi – dastlabki so‘z shakllari 2. O‘qitishning uchinchi bosqichi – ikki tarkibli gap 3. O‘qitishning to‘rtinchi bosqichi – bir nechta so‘zlardan iborat gaplar

O‘qitishning ikkinchi bosqichi – dastlabki so‘z shakllari Logopedik ta’sir ko‘rsatishning asosiy vazifalari 1. Bolalarni quyidagi turdagi ikki so‘zli gaplarni to‘g‘ri tuzishga o‘rgatish: murojaat + buyruq (buyruq maylidagi fe’l bilan ifodalangan), buyruq+predmet nomi (tushum kelishigidagi ot) 2. Ayrim kundalik so‘z birikmalarini yodlatish. 3.So‘zning urg‘uli bo‘g‘inini talaffuz qilish. 4.O‘zgalar nutqini tushunish hajmini kengaytirish. Bu bosqich bayon qilishda (gapda) ikki-uchta, ba’zan to‘rtta amorf so‘zlarni hech bir grammatik bog‘lovchilarsiz bog‘lash imkoniyati mavjud bolalar bilan logopeik ish olib borishga mo‘ljallangan. Bolalarning amorf so‘zlari bir-ikki, kamdan-kam uch bo‘g‘indan, shuningdek so‘z tovush taqlididan iborat bo‘ladi. So‘z boyligi miqdori va amorf gaplar hajmi tarli xil bo‘lishi mumkin, ammo ushbu davrning xarakterli belgisi – so‘z o‘zgartirish qobiliyatining butunlay yo‘qligidan iborat. Bolalar o‘z nutqlarida atrofdagilar nutqidan o‘zlashtirilgan, «asoslangan» shakldagi so‘zlarni qo‘llaydilar. Masalan, barcha kelishik shakllari o‘rnida bosh kelishik, birlikdagi shakl qo‘llaniladi. Birmuncha nutqi rivojlangan bolalarda gohida aynan bir so‘zning ikki shaklini uchratamiz. Masalan: mashinani «dit» deb nomlaydi, ammo nimada ketyapmiz? Savoliga «ditta» deb javob beradi. Bu davrda nutq holati sintaktik konstruksiyalarining butunlay yo‘qligi bilan xarakterlanadi. Darak gaplarni tuzishda harakat nomlari yo butunlay bo‘lmaydi yoki infinitiv-imperativ shakllarda va uning fragmentlari bilan ifodalanadi yoki «tugallanmagan» aniqlik fe’lida aks ettiriladi. Bola nutqida so‘zlar – harakat nomlari qanchalik ko‘p bo‘lsa, uning rivojlanishi darajasi shunchalik yuqori bo‘ladi. Ayrim hollarda, so‘z o‘zgartirishning to‘la shakllanmaganligi holatida ham grmmatik jihatdan to‘g‘ri tuzilgan so‘z birikmalari uchrashi mumkin. Ayrim bolalar ko‘proq bir so‘zdan yoki ikki so‘zdan iborat gaplardan foydalanishni davom ettiradilar, boshqalari esa to‘rt va undan ortiq so‘zli gaplar hajmini va lug‘at boyligini kengaytiradilar. Eslatib o‘tamizki, normada 3 va undan

ortiq so‘zlardan tuzilgan gaplar grammatik jihatdan to‘ldirilmay qolishi mumkin emas Agar nutqning normal rivojlanishi uchun ohangni juda erta va nihoyatda aniq amalga oshirish xarakterli xususiyat hisoblansa (bu holatda so‘zdagi urg‘u o‘rnini juda erta o‘zlashtirish mumkin), u holda rivojlanmagan bolalar nutqi bo‘g‘in eliziyasi deb nomlanuvchi, so‘zlardagi bo‘g‘inlar miqdorini qisqartirish bilan to‘lib toshadi. Nutq tuzilishi ritmikligini idrok qila olmaslik bolani so‘zning ritmik-ohang tomonini qiyinchilik bilan o‘zlashtirishiga olib keladi. Buning natijasida so‘z uzoq vaqtga qadar o‘zining bo‘g‘inma-bo‘g‘in ifodasini topa olmaydi. Keyinchalik ayrim bolalar she’rlarni qiyinchilik bilan yodlaydilar, chunki ular she’riy shaklning ritm va qofiyasini payqay olmaydilar. Ko‘pdan buyon ma’lumki, o‘rganilayotgan nutqiy rivojlanish darajasidagi bolalarning turli bo‘g‘in tuzilmasiga ega so‘zlarni talaffuz qilish qobiliyati, so‘zlarni gapga birlashtirish imkoniyati bilan uzviy bog‘likdir. Ikki, so‘ngra uch so‘zni jumla (hatto amorf-o‘zak so‘zlardan iborat) paydo bo‘lgani zahoti, taqlid bo‘yicha avval ikki, so‘ng uch bo‘g‘inli so‘zlarni talaffuz qilish imkoniyati yuzaga keladi, masalan: Mashina so‘zi«mosina», «osina», «posina». Qoidagi ko‘ra, qo‘llanuvchi so‘zlarning fonetik tarkibi erta nutq ontogenezidagi tovushlar bilan chegaralangan buladi, ammo nutq rivojlanishining bu bosqichida normaga qaraganda ularning to‘plami kambag‘alroqdir. So‘z o‘zgartirishni qo‘llay olmaydigan bolalar bilan olib boriladigan logopediya ishining asosiy shartlaridan biri nutqning mazmun tomonini rivojlantirishga yordam beruvchi tadbirlar o‘tkazishdir. Ekspressiv nutqqa bolaga tushunari va uning imperessiv nutqida mavjud bo‘lgan narsalar o‘tkaziladi. Nutqni tushunishni rivojlantirish Nutq rivojlanishining bu darajasida nutqni tushunish ko‘pincha noaniqligi bilan xarakterlanadi. Bolalarning predmet miqdorini (ko‘p-kam-bitta), kattalikni (kattakichik), ta’mni (shirin-sho‘r), shuningdek predmetlarning fazoviy joylashuvini (agar bu predmetlar bola uchun odatdagi joylarida tursa) farqlashga

o‘rganishi maqsadga muvofiqdir. Agar bola qunt bilan rang yoki kattalikni ularning so‘zli belgisi bilan taqqoslay olmasa u holda rang nomlarini eslab qolish bo‘yicha ishni birmuncha keyingi muddatlarga qoldirib predmetlarni rangi yoki kattaligi bo‘yicha solishtirish bilan chegaralanish kerak. Bolalarni, ayrim ot va fe’llarning birlik va ko‘plikdagi grammatik shakllarini farqlashga o‘rgatishga alohida e’tiborni qaratish lozim. Biroq, bunday vazifalar faqatgina ularda predmet miqdori haqidagi tasavvurlari shakllangandagina mumkin ekanligini bilish lozim; bitta-ko‘p. Dastlabki so‘z shakllarini shakllantirish Kattalar so‘ziga taqlid qilish extiyoji paydo bo‘lganidan so‘ng, bolalardan urg‘uli bo‘g‘inni talaffuz qilishga, so‘ngra bir-ikki-uch bo‘g‘inli so‘zlarning ohang-ritmik sur’atiga erishishga urinish zarur (bola so‘zning tovush tarkibini taxminan talaffuz qilishi mumkin). Bolalarning bir gapda ikki so‘zni birlashtirish o‘quvini egallashi nutq rivojlanishida muhim yutuq hisoblanadi, masalan «koptokni ber». Bolalar o‘z istaklarini imo-ishoralar, amorf so‘zlar yoki buyruq fe’lidagi bosh kelishikda, o‘zgarmaydigan otlarda ifodalashga o‘rganishlari lozim. Ba’zi bolalar tavsiya qilingan fe’llarning bo‘g‘in tuzilishini darhol egallab ololmasliklarini yodda tutish lozim. Shu sababli dastlab faqat urg‘uli bo‘g‘inni talaffuz qilish lozim, ammo keyinchalik minimum darajada ikki bo‘g‘in talaffuz qilinadi. Nutq rivojlanishining bu bosqichida tovush talaffuzini to‘g‘rilash tavsiya etilmaydi. Logoped bolalarning talaffuz imkoniyatlariga e’tiborsiz qarashi mumkin. Biroq, nutq shakllanishining ma’lum bir bosqichlarida biz qaysi tovushlarga ahamiyat bermasligimizga befarq emasmiz. M,p (b) ,m(g) undoshlari hosil bo‘lish joyiga ko‘ra boshqa undoshlar bilan aralashmaganligi maqsadga muvofiqdir (biroq shart emas) masalan «k» tovushi bilan barcha undosh tovushlar yumshoq va qattiqqa, jarangli va jarangsizga farqlanmay qolishi mumkin. Barcha til-tanglay oldi undoshlari (sh, j, ch, sh) bitta umumiy frikativ tovush, masalan, yumshoq «s» bilan aralashishi mumkin. Sirg‘aluvchi va shovqinlilarni

qo‘pol ravishda aralashtirish ham ruxsat etiladi. Sonorlarning yo‘qligi qonuniyat hisoblanadi. Ammo nutqni tiklashning shu bosqichida yoq «y» tovushining mavjudligiga alohida e’tiborni qaratish lozim. Bu tovushni oy, ay, ey diftonglariga taqlid qilish asosida osongina keltirib chiqarish mumkin. Agar nutqning tovush buzilishlari murakkab va bola xech bo‘lmaganda tovushlarning taxminiy artikulyatsiyasini ham egallay olmagan bo‘lsa, u holda logopedik ish so‘zlarni ritmik-oxangli talaffuz qilish bazasidan boshlash lozim. Bolalar oxang musiqiy surati saqlangan muhim so‘zlarning ayrim zaxirasi bilan qisqa frazali nutqni egallaganidan so‘ng tovush talaffuzi korreksiyasi bo‘yicha ish boshlanadi. Uch yoshli bolalar bilan bu ishni «chug‘urlash so‘zlari» materiali ustida boshlash maqsadga muvofiqdir. Quyidagi logopedik usullardan foydalanish tavsiya etiladi: predmetlar yoki predmetli rasmlarni nomlash; predmetni olish, berish, uzatish va xokazolarni iltimos qilish; predmet yoki uning tasviri haqida logoped boshlagan jumlalarni tugallash; harakatlarni buyruq shaklida nomlash. Bolalar tomonidan o‘zlashtirilgan so‘zlarni ko‘p marotaba gapirish muhim shart- sharoit hisoblanadi. Logopedik ish yakuni Og‘zaki nutqni shakllantirsh bo‘yicha ikkinchi bosqichdagi logopedik ishda bolalar tushum kelishikli ot+birlikdagi buyruq-mayli fe’li turidagi ikki so‘zdan iborat gaplarni sintaktik va grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzishga; ayrim so‘zlarning bosh va tushum kelishigida ajratib qo‘llashni; alohida fe’llar infinitivi + modallik ravishlarini qo‘llay turib, o‘z istaklarini ifoda etishni o‘rganishlari lozim. Bolalar yodlagan so‘zlarda urg‘u o‘rnini o‘zlashtirishlari, ikki, iloji bo‘lsa uch bo‘g‘inli so‘zlarning ritmik ohang tuzilishini amalga oshira olishlari lozim. Tovush talaffuzi ustida ishlash jarayonida quyidagi undosh tovushlar bilan chegaralanish mumkin: p (b), m, t (d), n, k (g) x va i tovushi. Agar tovush talaffuzi qo‘pol buzilganicha qolaversa, u holda so‘zning ritmik-ohang tuzilmasi bilan chegaralanish mumkin. Nutqni tushunishda bolalar predmetlarni ularning funksiyasi bilan taqqoslashi, asosiy belgilari bo‘yicha tanish predmetlarni ko‘rsatishi, logoped tomonidan syujetli rasmlar detallariga qo‘yilgan ko‘chirma

kelishikli savollarga ko‘rsata olish yoki qulay so‘z shaklida javob bera olishlari lozim. O‘qitishning uchinchi bosqichi – ikki tarkibli gap Logopedik ta’sirning asosiy vazifalari: 1. Kuyidagi turdagi gaplarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzishga bolalarni o‘rgatish: bosh kelishikdagi ot+muvofiqlashtirilgan 3 shaxs hozirgi zamon fe’li. 2. Urg‘uli va urg‘usiz unlilarni to‘g‘ri talaffuz qilish bilan birga z bo‘g‘inli so‘zlarning ritmik – bo‘g‘in tuzilmasini amalga oshirish. 3. Nutqni tushunishda so‘zlarning grammatik shakllarini farqlash bo‘yicha olib borilgan ishni davom ettirish. Bu bosqich gap hajmi 2-3 so‘zga ko‘paygan bolalar bilan ishlash uchun mo‘ljallangan. Bu bosqichda faol lug‘at yangi kundalik – so‘zlashuv so‘zlari bilan to‘ldiriladi, ammo bu so‘zlar ko‘pincha aniq tushunchali nisbatga ega bo‘lmaydi va noaniq ma’noda qo‘llaniladi. Xususan, bolalar predmet nomlarini harakat nomlari bilan va aksincha adashtiradilar. Ayrim predmet nomlari o‘xshash vaziyat bo‘yicha boshqalari bilan almashtiriladi: palto – ko‘ylak, qalpoq – telpak va xokazo. Aynan bir so‘z bilan doimiy o‘xshash belgilarga ega va aksincha bo‘lgan turli xil predmetlar nomlanadi. Aynan bir predmetni turli xil vaziyatlarda bola turlicha nomlashi mumkin. Aqliy rivojlanish darajasi qanchalik past bo‘lsa, so‘zlarning asosiy ma’nosini qo‘pol aralashtirish shunchalik baland bo‘ladi. Nutq rivojlanishining bu davrida o‘tgan davrlar xususiyatlari ham kuzatiladi: so‘zlar polisomiyasi, so‘zlarning o‘zaro grammatik bog‘liqligining yo‘qligi, uch bo‘g‘inli so‘zlarda bo‘g‘inlar eliziyasi, tovush talaffuzining shakllanmaganligi. Aniqlik maylidagi fe’llarda 3-shaxs fleksiylarini to‘g‘ri qo‘llash hollarini onda-sonda uchrashi bu bosqichning boshqa bosqichlardan farq qiluvchi yangi sifati hisoblanadi. Ayniqsa, logopedning nima qilyapti? Savoliga o‘xshash, xozirgi zamon 3shaxsdagi fe’llarni qullash uquvining paydo bo‘lishini ijobiy hodisa deb tan olish mumkin.

Nutqiy rivojlanishning bu bosqichida bolalar aynan bir leksik negizli turli xil fleksiylarni qo‘llashni boshlaydilar. Ko‘pincha so‘z qo‘shimchalari ona tili normalariga mos kelmaydi. Morfemalar bo‘yicha ajratilgan nutqiy materialdan bolaning foydalanish holati uning kerakligicha rivojlanganligi haqida guvohlik beradi. Biroq, bolalar tomonidan qo‘llanuvchi ko‘pgina gaplarda hali ham so‘zlar grammatik jihatdan bog‘lanmay qoladi. Ko‘pgina harakat nomlarini bolalar fe’l bilan almashtiradilar: olish, olyapti; yemoq, yeyapti; turmoq, turyapti; Paydo bo‘lgan harakat nomlari ko‘pincha infinitiv shaklda buyruq maylida qo‘llaniladi. Bu davrning xarakterli belgisi – bolalar tomonidan harakat nomlarining butunlay tushirib qoldirilishi hisoblanadi va ularning spontan nutqlarida quyidagicha gap konstruksiyalari ustunlik qiladi: Fe’l tushirib qoldirilgan gaplar, masalan: A) Subyekt + harakat obyekti B) Subyekt + harakat joyi Hozirgi zamon fe’li o‘rniga infinitiv qullanladigan gaplar. Fe’llarning imperativ – infinitiv shaklini yoki ularning asosini noqonuniy qo‘llash rivojlanmagan nutqda uzoq muddat saqlanadi. Harakatga chorlovchi so‘z shakllari yoki ta’qiqlarni bolalar ko‘pincha o‘ziga qaratilgan nutq kabi eshitadi, so‘ngra uni hech qanday o‘zgartirishlarsiz o‘zining shaxsiy bayonlarida qo‘llaydilar. To‘g‘ri tuzilgan grammatik stereotiplarning paydo bo‘lishi bilan agrammatik konstruksiyalar «siqib chiqarilmaydi» va yangi o‘zlashtirilgan so‘zlardan gaplar tuzish eski namuna bo‘yicha davom etaveradi. Bolalar tomonidan qo‘llanuvchi so‘zlar tovush munosabatiga ko‘ra shakllanmaganligicha qoladi: til uchini yuqoriga ko‘tarishni talab qiluvchi nutq tovushlari bo‘lmaydi, undosh tovushlar ketma-ketligi yo‘q bo‘ladi, ko‘p bolalar tovush o‘rnini o‘rnata olmaydilar. Bundan tashqari tovushlar artikulyatsion usuliga ko‘ra aralashtiriladi. Biroq, ko‘pgina bolalar urg‘uli va urg‘usiz bo‘g‘inlarni to‘g‘ri ajratish bilan birga uch bo‘g‘inli so‘zlar tuzilishini amalga oshira oladilar. To‘rt

bo‘g‘inli so‘zlarda bolalar bo‘g‘inlarni tushirib qoldiradilar. Tovush talaffuzi qanchalik yaxshi shakllansa, bir qator unlilarning boshqa qator unlilar bilan aralashib ketishi (hosil bo‘lishi o‘rniga ko‘ra) holati kamayadi. So‘zlararo grammatik aloqaning yo‘qligi, so‘zlarning ritmik-bo‘g‘in tuzilishining buzilishi va tovushlarning aralashib ketishi va qo‘pol buzilishi bunday bolalar nutqini haddan tashqari avtonomlashtiradi. Bu nutq ularga to‘liq muloqot vazifasi bo‘lib xizmat qilolmaydi. Shu bilan birga aynan bir so‘zning morfologik ajratilgan shakllarining dastlabki belgilari bolalar nutqida paydo bo‘lsa, buni «nutqiy tanglik» sifatida xarekterlash mumkin. (uxlash, uxla, uxladi, uxladilar) Shu daqiqadan boshlab nutqiy rivojlanish dinamikasi turli bolalarda turlicha bo‘lishi mumkin: ba’zilar frazali nutqni tez o‘zlashtiradilar, boshqalarda bu uzoqka cho‘ziladi va logopedik ishda buni e’tiborga olish kerak. Nutqni tushunishni rivojlantirish Tavsiya qilinuvchi vazifalar bolalarni so‘zlarning ayrim grammatik shakllarini farqlashga, shuningdek jaranglashi bo‘yicha yaqin yoki predmetli vaziyat bilan o‘xshash so‘zlarni farqlashga o‘rgatishga qaratiladi. Dastlab bolalar tushunishda logoped savolining nutqiy kontekstidan mo‘ljal oladilar. Bolalar qiyinchiliksiz barcha topshiriqlarni tushunishni va bajarishni o‘rganib olganlaridan so‘ng, logoped sekin-asta barcha yordam beruvchi so‘zlarni olib tashlashi mumkin va bolaga so‘zning alohida qismlaridagi turlicha jaranglanishga tayanib mo‘ljal olish imkoniyatini beradi. Agar bolalarda so‘zlarning grammatik shakllarini farqlash qobiliyati aniqlansa, bunday ketma-ketlikning zarurati bo‘lmaydi. Ikki bo‘g‘inli sodda gaplarni shakllantirish Nutqning to‘liq rivojlanmaganligida, nutq rivojlanishining dastlabki bosqichlarida bolalarni predmet va uning harakati o‘rtasidagi grammatik aloqani o‘rnatishga o‘rgatish birinchi darajali ahamiyatga ega. Shu sababli bolalarni ikki so‘zdan iborat gaplar tuzishga o‘rgatish zarur. Bu gaplarda ot-ega bosh kelishik, birlikda, fe’l – kesim esa 3 shaxs, birlikda, hozirgi zamon buyruq maylida qo‘llanilishi lozim.

Dastlab 2 shaxs birlikda, buyruq maylidagi fel’llarini takrorlash tavsiya qilinadi. Boshlang‘ich davrida shunday fe’llar beriladiki, bunda aniqlik mayli, 3 shaxs birlikdagi shakllarning hosil bo‘lishida negiz o‘zgarmaydi yoki o‘zgarishlar sezilarsiz va bola uchun qulay bo‘ladi. Fe’llarini bunday tanlashda «d» tovushni «o‘stirish» sodir bo‘ladi: ber-berdi, ol-oldi, ko‘rko‘rdi. Ishlanayotgan gapdan oldindan harakat obyekti olib tashlanadi, chunki bolaning asosiy diqqatini fe’lga qaratish lozim. Bunga sabab bola fe’llarni goh tushirib qoldiradi, goh egaga moslashtira olmaydi. Ega va kesimli gaplarning bunday chegaralangan hajmi sun’iy ko‘rinadi, chunki so‘zlashuv nutqida bunday konstruksiyalar kam uchraydi. Bundan tashqari, ko‘pgina bolalar uch va undan ortiq so‘zdan iborat gaplardan foydalanishlari mumkin. Shunday bo‘lsa ham, diqqat avval ega va kesimning grammatik bog‘liqligiga qaratilishi, so‘ngra esa gaplar hajmini kengaytirish maqsadga muvofiqdir. Sodda, keng tarqalmagan gaplarni shakllantirish bo‘yicha ishni so‘zlarning bo‘g‘in tarkibini shakllantirish va tovush talaffuzini shakllantirish bo‘yicha olib boriladigan ish elementlari bilan birga olib borish mumkin. Ayrim bolalarda tovush talaffuzining shakllanmaganligi yaqqol ko‘rinadi. Tovush talaffuzini to‘g‘rilash bo‘yicha olib boriluvchi muddatidan ilgarigi logopedik ish ba’zi bolalarda nutqiy negativizmni keltirib chiqaradi, chunki nutq rivojlanishining bu darajasida ular aniq artikulyatsion tuzilmalarni egallash holatida bo‘lmaydilar. Iloji bo‘lsa so‘zlarda bo‘g‘inlarning ohang-ritmik sur’ati saqlanishi kerak. Agar so‘zning uch bo‘g‘inli tarkibi bolagi murakkablik qilsa, ikki bo‘g‘inlilar bilan chegaralanish mumkin. Bu bosqichda tovush talaffuzida turli xil kamchiliklar kuzatiladi. So‘zlarning bo‘g‘in tarkibini shakllantirish Ona tilini o‘zlashtirishning turli bosqichlarida so‘zlarning bo‘g‘in tarkibi ustida olib boriluvchi ish turlari murakkablashib, o‘zgaradi. Dastlab logoped boladan so‘z qismi singari bo‘g‘inga xech qanday ongli munosabatni talab qilmaydi. Bolalar so‘zlarni anglamagan holda bo‘g‘inga bo‘ladilar va bo‘lish

jarayoni so‘zlarni aniq bo‘g‘inlab gapirishga asoslanib amalga oshiriladi. Bunda gapirish takt ostida qo‘lni stolga ritmik harakatli urib turish bilan bog‘lanadi. Bu holda bo‘g‘inlar miqdori bir vaqtning o‘zida harakatlari bilan ritmik tarzda uyg‘unlashadi. Bundan tashqari bolaga alohida qog‘oz bo‘laklari ko‘rinishdagi bo‘g‘inning ko‘ruv tayanchi beriladi. Logoped bolaga so‘zlarning uzun yoki qisqa bo‘lishini tushuntiradi. So‘z qancha uzun bo‘lsa, bo‘g‘in ham ko‘p bo‘lishini – qog‘oz bo‘laklarini ketma-ket bir chiziqda terib ko‘rsatadi. Har bir bo‘g‘in (qog‘oz) orasini ochib, nechta bo‘g‘in bo‘lsa shuncha «chapak chalib» yoki takt berib bo‘g‘inlarni aniqlashtiradi. So‘ngra logoped bola diqqatini qisqa so‘zlarga qaratadi: gul (bir qog‘oz bo‘lagiga bir chapak) bog‘ non. Keyinroq logoped bolaga so‘zning xar bir bo‘g‘iniga qanchadan chapak chalganiga qarab, bu so‘zning uzun yoki qisqaligini aytib berishni taklif qiladi. Taqqoslash uchun bir bo‘g‘inli va uch-to‘rt bo‘ginli so‘zlar beriladi. Logoped bolaga so‘zni bo‘g‘inlab talaffuz qilish bilan bir vaqtning o‘zida xar bir bo‘g‘inga qo‘l harakatlari bilan takt berib turishni o‘rgatadi. Tovush talaffuzini shakllantirish Tovush talaffuzi ustida olib boriladigan ish so‘zning bo‘g‘in tarkibi ustidagi ish bilan uzviy bog‘liq. Nutq rivojlanishining past darajasiga ega bolalar uchun nutqning alohida tovushlarini ajratish va ularni alohida ma’no birligi sifatida anglash murakkabdir. «Ona tilidagi tovushlar va ularning uyg‘unlashuvini o‘zlashtirish, so‘zlarni o‘zlashtirish vositasi orqali amalga oshiriladi: faqat tovushlarning barqaror kompleksi singari so‘zlar o‘zlashtiriladi. Nutq rivojlanishning bu darajasida bolaga so‘zlardan alohida tovushlarni ajratish, so‘zning tovush tarkibini og‘zaki tahlil qilish taklif qilinadi. Bunday faoliyat boladan so‘zning tovush tomoniga ongli munosabatda bo‘lishni talab qiladi. Kichik yoshli bolalarga bu jarayon murakkablik qiladi. Nutq tiklanishining bu bosqichida jarangli undoshlarning jarangsizlanishi, yumshoq undosh tovushlarning mos keluvchi qattiq tovushlarga aralashtirilishi yoki almashtirilishi ehtimoldan holi emas.

Bo‘g‘inli mashqlar extiyotkorlik bilan beriladi, chunki 3-4 yoshli bolalar uchun bo‘g‘in xech nimani bildirmaydi. Har qalay bo‘g‘inli mashqlarsiz ham bo‘lmaydi, shuning uchun ularni o‘yin shaklida o‘tkazish lozim.

Logopedik ish yakuni Uchinchi bosqich oxirlariga kelib bolalar ega va hozirgi zamon, aniqlik mayli, 3 shaxs birlik va ko‘plikdagi kesimni moslashtirishni o‘rganishlari lozim. Bunday kundalik so‘zlashuv fe’llarining zaxirasi ko‘p bo‘lmaydi, ammo ulardan ayrimlarini bolalar bir necha shakllarda to‘g‘ri qo‘llashlari lozim: infinitivda, hozirgi zamon, 3-shaxs, birlik va ko‘plikdagi buyruq va aniqlik maylida. Suzlarning bo‘g‘in tarkibi ustidagi ish bolalarning ikki-uch bo‘g‘inli so‘zlarning ritmik-bo‘g‘inli sur’atini o‘zlashtirishlari bilan yakunlanadi. Nutqni tushunish so‘zlarning ayrim grammatik shakllarini, murakkab bo‘lmagan hikoyalarni, qisqa ertaklarni o‘z ichiga oladi. O‘qitishning to‘rtinchi bosqichi – bir nechta so‘zlardan iborat gaplar Logopedik ta’sir ko‘rsatishning asosiy vazifalari: 1. 3-5 so‘zdan iborat gaplarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzishga o‘rgatish. 2. Ayrim ot va fe’llarni dastlabki mustaqil ravishda so‘z o‘zgartirishga o‘rgatish. 3. Mustaqil nutqning oddiy ko‘nikmalarini shakllantirish. Bu bosqich 3-4 so‘zdan iborat gaplar tuza oluvchi bolalar bilan ishlashga mo‘ljallangan. Bolalar nutqida ega (shaxs yoki predmet nomi) kesimi (fe’li) mos kelgan gaplar kuzatiladi. Bolalarning faol lug‘ati predmet belgilarini bildiruvchi so‘zlar, ravishlar bilan to‘lib boradi, ammo endi paydo bo‘lgan sifatlar agrammatik qo‘llaniladi. So‘zlar ma’nosining noaniqligi xarakterli holdir: xarakat nomlari predmet nomlari bilan almashtiriladi, ayrim harakat nomlari o‘xshash vaziyat bo‘yicha boshqalari bilan almashtiriladi (yozyapti-chizyapti) ko‘pincha «qilyapti» fe’li ko‘pgina harakatlar nomi o‘rniga qo‘llanadi: «qizcha qor qilyapti» (qizcha qor o‘ynayapti) «bola gul qilyapti» (bola gul ekyapti). Biroq o‘tgan bosqichlarda gapdagi so‘zlar o‘zaro bog‘langan bo‘lsa, bu bosqichda gapdagi roliga bog‘liq ravishda so‘z shaklini o‘zgartirish qobiliyati paydo bo‘ladi. Shunga ko‘ra ot va fe’llarda fleksiylar paydo bo‘ladi. Bu fleksiylar ayrim hollarda til normalariga mos keladi. Ammo ko‘p hollarda fleksiylardan noto‘g‘ri foydalaniladi.

Ko‘pincha ot shakli dastlabki holatida qoladi, masalan «qaYerga kelding» savoliga bola «bog‘cha» deb javob beradi. Bolalarning aniqlik maylidagi fe’llarni harakat subyekti bilan moslashtira olishlariga qaramay, ular nutqida aniqlik mayli o‘rniga infinitiv va buyruq mayli yoki bu shakllarning asosi qo‘llanilgan gaplar ko‘p kuzatiladi. Ko‘pincha, ega va 3 shaxs ko‘plikdagi kesimni moslashda qiyinchilik tug‘iladi. Nutq rivojlanishning bu darajasini o‘ziga xos qonuniyatlarini egallashning boshlanishi sifatida xarakterlash mumkin. Kuzatishlarning ko‘rsatishicha nutq rivojlanmaganligining og‘ir darajasida bolalar gapning sintaktik tarkibini o‘zlashtira olmaydilar. Engilroq nutq kamchiligida kelishik qo‘shimchalarini aralashtirish kuzatiladi. Eslatib o‘tamizki, nutqning normal rivojlanishida besh yoshga kelib turlash qoidalari tamomila o‘zlashtirilib olinadi va son jihatdan ustunlik qiluvchi qo‘shimchalar ilgariroq o‘zlashtiriladi va ko‘pincha kam qo‘llanuvchi qo‘shimchalar o‘rnida ham paydo bo‘ladi. Masalan, otlar uchun bolalar nutqidagi «hukmron» qo‘shimchalar quyidagilardir: – ni (tushum kelishigi), – da (o‘rin payt kelishigi) – dan (chiqish kelishigi), – ning (qaratqich kelishigi) Shuni ham eslatib o‘tamizki, bola «hukmron» shakllarning o‘zini ham bir vaqtning o‘zida o‘zlashtirmaydi: masalan, ko‘plikdagi qaratqich kelishiga juda qiyinchilik bilan o‘zlashtiriladi. Rivojlanishning bu bosqichida bolalar ayrim ko‘makchilardan noto‘g‘ri bo‘lsada foydalana boshlaydilar: «koptokda o‘ynash» (koptok bilan o‘ynash), «chelak oldidan» (chelak ichidan). Murakkablashgan nutq shakllarida va murakkablashgan nutqiy materiallarda, masalan biron narsani aytib berish yoki xikoya qilishga urinish jarayonida agrammatizmlar miqdori ortadi. Nutq rivojlanishining bu davrida, ayrim bolalarda gap tuzish uquvining rivojlanishga nisbatan so‘zning bo‘g‘in tarkibini o‘zlashtirish kechikadi. Bunday hollarda bolalar nutqida grammatik jihatdan fleksiylar to‘g‘ri qo‘llangan so‘zli

gaplar va so‘z birikmalari paydo bo‘ladi, ammo so‘zlarning bo‘g‘in tarkibi buziladi. Lekin buning aksi ham bo‘lishi mumkin. Bunda bola so‘zning bo‘g‘in tarkibini oson o‘zlashtiradi, gapning grammatik tuzishni rivojlanishi esa kechikadi. Nutq rivojlanmaganligida nutqning tovush tomonini o‘zlashtirish sekin va o‘ziga xos kechadi. Bolalar hosil bo‘lgan tovushlarni hosil bo‘lish o‘rni va artikulyatsiya usuliga ko‘ra o‘zaro almashtiradilar. Bolalarda tovush talaffuzi kamchiliklari turlicha namoyon bo‘ladi va tovush talaffuzi korreksiyasida buni hisobga olish lozim. Ba’zi bolalarda ona tilidagi tovushlarni o‘zlashtirish jarayoni normal bolalarga nisbatan olganda sekinlashgandek tuyuladi. Boshqa bolalarda fonemalarni o‘zlashtirish, sog‘lom bolalar o‘zlashtirishining ketma-ketligiga mutlaqo mos kelmaydi. Bir tovushni boshqasi bilan almashtirish bu davrning xarakterli xususiyatidir. Ko‘pchilik bolalar barcha undoshlarni jarangsizlantiradilar. «y» tovushning yo‘qligi, tovush talaffuzining keng tarqalgan buzilishlari ichiga kiradi. Nutqni tushunishni rivojlantirish Ikkinchi va uchinchi o‘qitish bosqichlarida tavsiya qilingan, nutqni tushunishni rivojlantirish bo‘yicha vazifalar takrorlanadi. Bolalarning ot va fe’llarning grammatik iakllarini, otlarning kelishik qo‘shimchalarini, predmetlarning ayrim belgilarini tushunishga e’tibor qaratiladi. Bir nechta so‘zdan iborat gaplarni shakllantirish To‘rtinchi bosqichdagi logopedik ish, bolalarning 3-5 so‘zdan iborat gaplar tuzishni o‘rganishlariga qaratilgan. Bunda bolalar fonetik jihatdan to‘g‘ri, «xukmron» qo‘shimchalar yordamida so‘zlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifoda etishga o‘rganishlari zarur. Kelishikli ko‘makchilardan tuzilgan konstruksiyalarda bolalar barcha ko‘makchilarni tushirib qoldirishlari mumkin (talaffuz qilmaydilar). Savollar yordamida logoped gapdagi so‘zlar tartibini to‘g‘rilaydi, so‘ngra gap tuzishda bolaning fe’lni tushurib qoldirmasligini va uni otga mos holda son va shaxsda kerakli shaklda qo‘llashini kuzatib turadi.

To‘rtinchi bosqichdan boshlab bolalarga so‘z o‘zgartirish qoidalarini o‘rgatish boshlanadi va bu logopedik ishning keyingi bosqichlarida ham davom etadi. Ot va fe’llarning grammatik shakllarini shakllantirish faqatgina ma’lum so‘z shakllarini qayta ishlash orqali amalga oshirilmaydi, balki qo‘shimcha ravishda aynan bir so‘zning turli shakllarini taqqoslash ustida ham ish olib boriladi. Aynan bir so‘z turli so‘z birikmalarida qanchalik ko‘p shaklga kirsa, bolalar tomonidan grammatik mezonlarni va ona tilidagi bir butun grammatik tizimli o‘zlashtirish samaraliroq kechadi. Biroq bunday taqqoslash uchun ma’lum lug‘at boyligi va grammatik taqqoslashnng ma’lum ketma-ketligi bo‘lishi zarur. Nutq ontogenezidan kelib chiqib, ma’lum so‘zlar zaxirasi to‘plangandan so‘nggina so‘z qoidalarini jadal ravishda o‘zlashtirishni boshlash tavsiya etiladi: predmet nomlari 100-150 so‘zdan kam bo‘lmasligi va xarakat nomlari 40-50 so‘z atrofida bo‘lishi zarur. Bolalar diqqati so‘zning oxiriga qaratiladi. So‘z o‘zgartirish bo‘yicha ishni shunday suzlarda o‘tkazish maqsadga muvofiq: Bunday so‘zlar o‘zining oxang-ritmik sur’tini saqlab qolishi, ya’ni o‘zgargan so‘zda bo‘g‘in miqdori saqlanib qolishi lozim. Bundan tashqari dastlab faqat so‘z o‘zgartirishning produktiv shakllari qo‘llaniladi. Agar topshiriq bajarishning birinchi bosqichlarida bolalarning bir so‘zdan iborat javoblariga ruxsat etilsa, keyingi bosqichlarda boladan butun gapni (sintaktik stereotipdagi) uning to‘g‘ri grammatik tuzilishi bilan gapirib berishi talab qilinadi. Shuni esda tutish lozimki, nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar uchun fe’lga bog‘liq so‘zni grammatik to‘g‘ri tuzish murakkablik qiladi. Bolalar nomoyish kilingan harakatlar, syujetli rasmlar, savollarga batafsil javoblar bo‘yicha gaplarni qancha ko‘p tuzsalar sodda gaplarning grammatik tuzilishini tezroq o‘zlashtiradilar. Shu sababli mashg‘ulotlarda har qanday predmetli vaziyatlardan foydalanish tavsiya qilinadi. Chunki bu vaziyatlarda Kim? Nima? Nima kilyapti? Nima bilan? Qayyerda? Qayyerga? va hokazo savollar berish mumkin. Mashg‘ulotlarda ko‘makchi, sifat, ravish va olmoshlar ustida ishlanmaydi, chunonchi nutqning bu qismlari bolalarning faol nutqida o‘z o‘rniga ega bo‘lishi

extimoldan holi emas. Ko‘makchili konstruksiyalarda boladan faqat so‘z oxirini (fleksiyni) to‘g‘ri tuzish talab qilinadi, ko‘makchilarning o‘zi esa bunday bolalarda tushirib qoldirilishi yoki noto‘g‘ri qo‘llanilishi mumkin. Butun logopedik ish jarayonida tovush talaffuziga ham e’tiborni qaratish lozim. Ona tili fonetikasini shakllantirish tovush o‘zlashtirishning ketma-ketlikdagi tabiiy-fiziologik jarayoni singari tashkil qilinishi zarur. Shu sababli birinchi navbatda lab-labli p, b, m, yumshoq til oldi t, d, n, sonor l tovushlarga e’tibor qaratiladi. Sirg‘aluvchi, shovqinli, affrikat tovushlar o‘rnini mos keluvchi biron tovush vaqtinchalik egallab turishi mumkin. Eng so‘nggida «r» tovushi ustida ishlanadi. Bu bosqichda artikulyatsiyani tayyorlash maqsadida bir qator artikulyatsion mashqlarni o‘tkazish tavsiya qilinadi. Grammatik so‘z shakllarini taqqoslash Yuqorida ta’kidlaganimizdek faol lug‘atda Etarli miqdorda predmet nomlari (otlar 100-150 dan ortiq) va harakat nomlari (fe’llar 40-50 dan ortiq) mavjud bo‘lsa, turli xil shakllarini taqqoslashga kirishish mumkin. Logoped butun nutqiy materialni xar bir bolaning imkoniyatini hisobga olgan holda tanlaydi. Olib borilgan ish yakunida bolalar birlik va ko‘plik qo‘shimchalarini qo‘llash orqali otlarni o‘zgartirishni bilishlari lozim, shuningdek quyidagi fe’l shakllari zaxirasiga ega bo‘lishlari lozim: 1. 2 shaxs birlikdagi buyruq mayli. 2. Hozirgi zamon xabar mayli (1-2-3 shaxs birlikda; 3-1 shaxs ko‘plikda) 3. O‘tgan zamon, 3 shaxs birlik va ko‘plikda (Bu bosqichda bajarilgan harakatlar zamon bo‘yicha taqqoslanmaydi) Fe’llarni tanlashda asoslarni navbatma-navbat o‘zgartirishni hisobga olish lozim. Bunday o‘zgartirishlar turg‘un o‘zlashtirilmasa, faqat o‘zlashtirish uchun qulay shakllar olinadi. So‘zning bo‘g‘in tarkibi va tovush talaffuzini shakllantirish So‘zning bo‘g‘in tarkibi ustidagi ishni murakkablashtira turib, logoped ishlanayotgan so‘zlar qatoriga ketma-ket kelgan undoshli so‘zlar kiritiladi.

So‘zlarni bo‘g‘inga bo‘lishda morfemalarning to‘qnashuvi sodir bo‘lishi shartligini tushuntirish tavsiya qilinadi, masalan: ko-ptok (kop-tok), bolg‘a (bol- g‘a) Artikulyatsion mashqlar ketma-ketli undosh tovushlarni gapirish mashqlari bilan almashtiriladi, ammo bu mashqlarga bola to‘g‘ri talaffuz qiluvchi tovushlar kiritiladi. Ketma-ketli undosh tovushlar ishlanganidan so‘ng so‘zlarga kiritiladi va albatti bo‘g‘inlab to‘g‘ri talaffuz qildiriladi. Yodlash uchun ikki qatorli she’rlar Qoidaga ko‘ra, nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar she’rlarni, ayniqsa, to‘rt va undan ortiq qatorli she’rlarni eslab qololmaydilar. Shu sababli ishni ikki qatorli she’rlarni yodlashdan boshlash kerak. Ikki qatorli she’rlarni yodlash predmetli yoki sodda syujetli rasmlarga majburiy tayangan holda o‘tkaziladi. Logoped matnni, she’rga mos rasmlarni o‘zi tanlaydi. SHe’rni yodlashda uning mazmuni bolaga tushunarli bo‘layotganiga ishonch hosil qilish lozim, buning uchun rasmlarga mos savollar beriladi. Masalan, syujetli rasm bo‘yicha «Shov-shuv etadi ariq, Karim ekadi tariq» she’rida quyidagicha savollar berish mumkin: «Karim nima ekdi? Kim tariq ekadi?» Kichik xikoyalar Agar bolalar savollarga javob berishni, nomoyish qilingan harakatlar va sodda syujetli rasmlar bo‘yicha gaplar tuzishni, ikki qatorli she’rlardan bir nechtasini yodlashni o‘rgansalar, ularga hikoya elementlarini o‘rgatishni boshlash tavsiya qilinadi. Buning natijasida bolalar kichik hikoya mazmunini bir nechta gaplar bilan Etkazishga o‘rganishlari lozim. Biroq, lug‘at boyligining kambag‘alligi va nutq grammatik tizimining shakllanmaganligi tufayli bog‘langan nutq mustaqil vazifaga ajratilmaydi. Tavsiya etilgan kichik hikoyalar, shuningdek ularga qaratilgan mashqlar bolaga minimum darajadagi nutq vositalarini o‘zlashtirishlariga yordam beradi. Logoped kichik hikoyani 2-3 marotaba o‘qiydi (yoki gapirib beradi) gohida hikoyada ishtirok etuvchi shaxs yoki predmetlarni rasmlarda namoyish qiladi. Sung logoped matnga oid savollar va mashqlar beradi. Topshiriqlar har bir

bolaning nutqiy imkoniyatlariga mos holda tanlanadi. Pedagogning ixtiyoriga ko‘ra barcha matnlar qayta o‘zgartirilishi mumkin.

Logopedning ish yakuni To‘rtinchi bosqichda ko‘zda tutilgan logopedik ish, bolalar tomonidan elementar so‘zlashuv-maishiy nutqni egallashga yo‘naltirilgan. Bolalar nutqi kommunikativ funksiyaga ega bo‘lishi lozim. Bolalar birlik va ko‘plikdagi barcha kelishiklar doirasida otlarni turlashni, alohida yaxshi tanish fe’llarni son va shaxs bo‘yicha o‘zgartirishni bilishlari zarur. Uch bo‘g‘inli va ayrim to‘rt bo‘g‘inli so‘zlarning bo‘g‘in tarkibi o‘zlashtirilishi lozim. Tovush munosabati bo‘yicha sirg‘aluvchi, shovqinli, affrikat, sonor tovushlar shakllanmagan holda qolishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Logopediya L.S.Volkova, S.I.Shaxovskaya. Izd-vo «Vlados» – M., 2002. 3. Golubeva G.G. Korreksiya narusheniy foneticheskoy storoni rechi u doshkolnikov. Izd-vo «Soyuz» – M., 2001. 4. Krauze YE.N. Logopediya. Izd-vo «Korone print» – M., 2003. 5. Mo‘minov L., Ayupova M. Logopediya. – T., 1993. 6. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 1997. 7. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 2002.

O'xshashlar

Logopediya fanining metodologik asoslari

Duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan logopedik mashg‘ulotlarning didaktik asoslari

Duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan logopedik mashg‘ulotlarning didaktik asoslari

Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar

Bolalarni tabiat bilan tanishtirishning ish shakllari