Duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan logopedik mashg‘ulotlarning didaktik asoslari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan logopedik mashg‘ulotlarning didaktik asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.3720703125 KB

Ko'chirib olish

Duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan logopedik mashg‘ulotlarning didaktik asoslari Reja: 1. Bolalar logopediyasining didaktik asoslari. 2. Logopedik mashg‘ulotlarda sistemalilik va izchillik tamoyillari 3. Uyg‘unlashgan-aks ettiruvchi nutq

Bolalar logopediyasining didaktik asoslari. Nutqiy kamchiliklarga ega bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan tarbiyaviy, ta’limiy va korreksion ish tizimi umumdidaktik qonuniyatlar, tamoyil va metodlar asosida tashkil etiladi. Hozirgi zamon pedagogikasida quyidagi asosiy tamoyillar ajratilgan: individualizatsiya va jamoatchilik, sistemalilik va ketma-ketlik (izchillik), ongli faollik, ko‘rgazmalilik, mustahkamlilik va boshqalar. Bu tamoyillarning jami (majmui) va duduqlanuvchi bolalarga nisbatan ularning qo‘llanilishining o‘ziga xosligi korreksion o‘qitishning barcha tomonlarini ya’ni mazmunini, metodlari va tashkiliy shakllarini belgilab beradi. Hozirgi vaqtda turli xil logopedik metodik ishlarni mavjudligi nutq buzilishlarining shakllarini, bolalar yoshini, logopedik ish sharoitini hisobga olgan holda nazariy va korreksion o‘qitishning asosiy to‘rini aniqlash va ishlab chiqish zarurligini ko‘rsatadi. Umumiy nazariy o‘qitish va xususiy logopedik metodikalar so‘zsiz bir-birini to‘ldiradi. Shunday qilib, asosiy didaktik qonuniyat va tamoyillar nutq faoliyatida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan ishlashda asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu asoslarni bilish duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan korreksion pedagogik ishlarning muvaffaqiyatli garovidir. Duduqlanuvchi bolalarga individual yondashish. Duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan guruhli, jamoali logopedik mashg‘ulotlar ko‘p yillik amaliyotni ko‘rsatishicha o‘zining ijobiy tomonini oqlab keldi. Jamoa bilan mashg‘ulot o‘tkazish hamma bolalarning faol ishlashi uchun sharoit yaratadi. Individual yondoshish talablari shaxsni jamoaga qarshi qo‘yilganligini bildirmaydi. Balkim, har bir bolani imkoniyatlarini yaxshi bilgan holda jamoa ishini tashkil qilish mumkin. Logopedik ishda individual yondoshish bu har bir duduqlanuvchi bolani logopedik ishdan oldin va logopedik ish jarayonida chuqur o‘rganish, ularni psihologik xususiyatlari va nutq imkoniyatlarini hisobga olgan holda korreksion – pedagogik ishlarni tanlashdir.

Duduqlanuvchining yoshi didaktik material va logopedik ish shakllarini aniqlaydi. Maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar, o‘smir hamda kattalarning psixofizik xususiyatlari logopeddan «Bog‘chada o‘qitish va tarbiyalash dasturi» va o‘yin faoliyati; ikkinchidan maktab dasturi va o‘quv faoliyati, uchinchidan turli xil mehnat faoliyatlarini hisobga olishni talab etadi. Logopedik guruhni jamlash (komplektlash) duduqlanuvchilarni yoshini hisobga olib, guruhga bir xil yoshli bolalarni tanlash bo‘yicha o‘tkaziladi. Guruhda turli yoshdagi duduqlanuvchilarni borligi logopedik ishda alohida metodikalarni qo‘llash zaruriyatini keltirib chiqaradi hamda duduqlanishni bartaraf etishda davolash pedagogik ishlarning tarkibini intensivligini o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi. Masalan, maktabgacha yoshdagi bolalarda o‘yin shaklidagi nutq mashg‘ulotlari, tarbiyalash tadbirlari asosiy o‘rinni, tibbiy davolash ishlari esa kamroq o‘rinni egallaydi. O‘smir va kattalarda esa aksincha, asosiy diqqat tibbiy davolash vaositalari ya’ni, psixoterapiya (sugGEStiv metod)ga kamroq pedagogik ishlarga qaratiladi. Duduqlanuvchilar bilan olib boriladigan logopedik ishlarda individual yondoshish tamoyilini joriy etish bolalarni birlamchi va dinamik o‘rganishda (mashg‘ulotlar jarayonida) muhim ahamiyat kasb etadi. Logoped uchun lingvistik, psihologik va pedagogik kuzatuvlar zarurdir. Bular duduqlanuvchilarga korreksion ta’sir etish shakllarini tanlash imkonini beradi. Logopedik mashg‘ulotlarda sistemalilik va izchillik tamoyillari Duduqlanuvchilar bilan o‘tkaziladigan logopedik mashg‘ulotlarda sistemalilik va izchillik didaktik tamoyili shu mashg‘ulotning logik mazmunida aks etadi. Bolalarda aniq bilim va to‘g‘ri nutqiy malakalarni tarbiyalash qat’iy sistemalilik va izchillik tartibida olib boriladi. Ularning nutqiy imkoniyatlarini hisobga olgan holda, butun ta’lim jarayoni oddiydan murakkabga, ma’lumdan noma’lumga, Engildan og‘irga o‘tish asosida amalga oshiriladi.

Duduqlanuvchining nutqiga uning mustaqillik darajasi ta’sir qiladi. Mustaqil nutqning rivojlanganlik darajasiga qarab, nutqning murakkablashib boruvchi bir nechta bosqichini ajratish mumkin: 1. Uyg‘unlashgan nutq – duduqlanuvchining logoped bilan birgalikda yoki logopeddan so‘ng jumlalarni takrorlashi; Duduqlanishning eng og‘ir darajasida ham kishi erkin gapiradi, negaki o‘zga odamning jumlalari qaytariladi. Mustaqil nutq minimal darajada bo‘ladi. 2. Aks ettirilgan nutq –duduqlanuvchining logopedning ketidan jumlalarni qaytarishi. Bunda ham o‘zga odam jumlalarining tuzilishi takrorlanadi. Bu nutq turi ham barcha duduqlanuvchilarga qo‘l keladi. Keyingi duduqlanuvchilar uchun murakkabroq hisoblanadigan nutq shakli – savollarga javob berishdir. Bu bosqichda ish avval sodda, oddiy savollarga javob berish ustida ish olib boriladi, keyin esa murakkab, kengaytirilgan savollarga javob berish ustida ishlanadi. Bu bosqichning aks ettirilgan nutq bosqichidan farqi shundaki, bu bosqichda mustaqil nutq namoyon bo‘ladi, savollarga javob berish duduqlanuvchilarga ma’lum bir qurilishga ega bo‘lgan gaplardan foydalanish imkonini beradi. Duduqlanuvchilar uchun eng murakkabi savollarga kengaytirilgan holda javob berishdir. 3. So‘zlab berish – bu bosqich nutq jarayonini yanada murakkablashtiradi. YA’ni bunda duduqlanuvchi bir, ikki jumla bilan chegaralanib qolmay, balki so‘zlab berishda undan ko‘proq jumlalardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. So‘zlab berishda so‘zlash uchun osonlik to‘g‘diruvchi yordamchi vositalar ham mavjud: ertak, hikoya, ko‘rilgan kinofilmini gapirib berish. 4. Hikoya, sayl, ekskurtsiyalar, rasmlar, mavzu bo‘yicha olingan taassurotlarni mustaqil gapirib berish. 5. Mustaqil nutq – duduqlanuvchilar uchun eng murakkab nutq shakli. Bu nutq tabiiy sharoitda atrofdagilar bilan erkin munosabatga kirishishi – savolllar, iltimos, murojaat, fikr almashish, istak bildirish va hakazolarda namoyon bo‘ladi.

Shunday qilib, duduqlanuvchilarda erkin, mustaqil nutq mashg‘ulotlarda quyidagi izchillikda tarbiyalanishi mumkin: 1) logoped bilan birga va logoped ketidan qaytariladigan nutq; 2) nutqning savol va javob shakli; 3) so‘zlab berish va hikoya; 4) mustaqil nutq. Duduqlanuvchi nutqining holatiga ta’sir qiluvchi omillardan biri, uning turli xil nutqiy tayyorgarlik darajasidir. Agar duduqlanuvchi matnni yoddan bilsa yoki kerakli materialni oldindan takrorlab, u bilan tanish bo‘lsa, nima demoqchi ekanligini oldindan fikran o‘ylab va uni qanday ketma-ketlikda aytmoqchi ekanligini rejalashtirgan bo‘lsa u oson gapiradi. Duduqlanishni kuchayishi notanish matn bilan ishlashda va fikran tayyorlanmasdan so‘zlash vaqtida namoyon bo‘ladi. Nutqiy mashqlar quyidagi ketma-ketlikda olib boriladi: 1. yod olingan matn; 2. o‘qib eshittirilgan matn; 3. fikran o‘ylab qo‘yilgan matn; 4. notanish matn. Duduqlanuvchida nutqiy pay tortishishlar ta’sir qiluvchi omilardan biri, nutqiy tizimning murakkablik darajasi. Odatda, duduqlanuvchilar alohida tovushlarni ko‘pincha unlilarni oson talaffuz qiladilar. Bo‘g‘inlar so‘ng so‘zlarni talaffuz qilish unli tovushlarga nisbatan murakkablashadi. Ularda asosiy qiyinchilik fikrni bayon etishni boshlashda (so‘zlashni boshlashdagi qiyinchilik) paydo bo‘ladi. Duduqlanuvchilar nutqining erkinligi va balandligi nutqiy mashqlarning aniq ketma-ketligi asosida amalga oshiriladi: ovoz chiqarmay, sekin, shivirlab, baland va odatlangan ovoz bilan gapirish. Duduqlanuvchilar nutqiga nutqning ravonligi, bir maromdaligi ham samarali ta’sir ko‘rsatadi. Ashula aytishda, ritmik she’riy nutq va cho‘zib so‘zlashda nutqiy pay tortishishlar ancha kamayadi, yoki butunlay yo‘qoladi. Nutqiy so‘zlashish

ritmik harakatlar jo‘rligida bo‘lsa, duduqlanuvchi so‘zlash jarayonida ma’lum bir Engillikni his etadi. Keyinchalik muloqotda bo‘lish ko‘nikmalari bir maromdagi nutqdan har xil to‘lqindagi oddiy nutqqa o‘tiladi. Shunday qilib, duduqlanuvchilarda nutqning ravonligi va bir maromdaligini quyidagi ketma-ketlikda (izchillikda) tarbiyalash mumkin: 1) Ashula; 2) ashula jo‘rligidagi harakat; 3) ritmiklashgan nutq (she’r, keyinchalik proza (nasr)) harakatlar bilan; 4) ritmiklashgan nutq (she’r, proza (nasr)) harakatsiz; 5) unli tovushlarga tayanish; 6) turli to‘lqindagi nutq. Duduqlanuvchilarda to‘g‘ri nutqni tarbiyalash vazifasi turli emotsional holatlarda to‘g‘ri so‘zlashni mashq qilishdan iborat. Logoped duduqlanuvchilarga turli kayfiyat, emotsional hayajonlanish, ruhiy tushkunliklar bo‘lishidan qat’iy nazar o‘zini tuta bilish va nutqini nazorat qilib borishga o‘rgatadi. Inson nutqi va emotsional holatiga atrof-muhit, uning xarakter faoliyati va odamlar ta’sir etadi. Shuning uchun mashg‘ulotlarda nafaqat nutqiy mashqlarni balki, turli vaziyatlarni ham asta-sekin murakkablashtirib borishni ko‘rib chiqmoq lozim. Sharoitdan kelib chiqqan holda nutqiy mashqlarni ketma-ketligini (izchiligini) quyidagicha belgilash mumkin: а ) tanish, birlamchi sharoitda; b) kam tanish bo‘lgan; v) tanish bo‘lmagan, begona sharoitda to‘g‘ri nutqni mashq qilish. Atrofdagi jamoatchilikni hisobga olib – yolg‘izlikda, yaqinlari va o‘rtoqlari; tarbiyachilar bilan; kam tanish bo‘lgan insonlar bilan; notanish, begonalar bilan, garchi bu Erda duduqlanuvchilarning ishtirokchilar muloqot sharoitiga qaratilgan reaksiyasiga bog‘liq ravishda, turli variantlar bo‘lishi mumkin.

Nihoyat, duduqlanuvchi bola faoliyati quyidagilarga bog‘liq ravishda nutq sifatiga ta’sir etishi mumkin: а ) uni ko‘rinishiga bog‘liq; b) murakkablik darajasiga (yelementar harakatlar, harakatlar majmui); v) vaqtga munosabatiga bog‘liq (hozirni, o‘tganni yoki kelajakni ta’riflash). Duduqlanuvchi bola nutqi holatiga ta’sir etuvchi turli xil omillarning mavjudligi, logopedga nutqiy tortishishlarning kelib chiqishi va oldini olishni, oldindan payqash uchun turli ko‘rinishdagi nutqiy mashqlar va vaziyatlarni qo‘shish imkonini beradi. Sistemalilik va ketma-ketlilik tamoyili duduqlanuvchilarga logopedik ta’sirning faqat mantiqiy tomonini emas, balki, tashkiliy tomonini ham o‘z ichiga oladi, chunki ma’lum bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash sistemali tarzda, doimiy va reja bo‘yicha amalga oshiriladi. Nevrozlarni davolash asosida yotuvchi nerv jarayonlarini doimiy mashq qildirish faqat shu holda sodir etiladi. Logopedik mashg‘ulotlar kursi duduqlanuvchilar bilan olib boriladigan, vaqt, vazifa va mazmun bo‘yicha yaxlit, tugallangan ish tizimidan iborat va davrlarga bo‘linadi (tayyorlov, mashq qiluvchi, mustahkamlovchi). Har bir davrda bir qator bosqichlarga ajratish mumkin (masalan, gapirmaslik, uyg‘unlashgan, aks ettirilgan nutq, nutq o‘rgatuv tartibi va h.k.). Logopedik ishning har bir bosqichi o‘zaro bog‘liq mashg‘ulotlardan tashkil topadi. Tayyorlov bosqichi vazifalariga avaylovchi tartib yaratish, bolani mashg‘ulotlarga tayyorlash, to‘g‘ri nutq namunalarini ko‘rsatish kiradi. Avaylovchi tartib quyidagilardan iborat: salbiy ta’sir etuvchi omillardan bola psixikasini himoyalash; tinch, osuda muhit, do‘stona va to‘g‘ri munosabat yaratish; noto‘g‘ri nutqqa o‘rganib qolishga yo‘l qo‘ymaslik; kun tartibini belgilash va rioya qilish; tinch va turlicha mashg‘ulotlarni nazarga olish; shovqinli, harakatli o‘yinlar, mashg‘ulotlar bilan ko‘mib tashlashga yo‘l qo‘ymaslik.

Shuningdek, duduqlanuvchi bolani tinchlantirish, o‘z nuqsoniga qaratilgan tushkun e’tiborni chalg‘itish va shu bilan bog‘liq taranglikni yo‘qotish muhim. Imkoniyatga qarab duduqlanuvchining nutqiy faollligini cheklash va shu orqali noto‘g‘ri nutqiy stereotipni susaytirish maqsadga muvofiqdir. Bolani mashg‘ulotlarga jalb etish uchun, radioko‘rsatuvlar, magnitofon yozuvlar, plastinkalar, adabiy asarlar haqidagi suhbatlardan foydalanish, atrofdagi odamlarning ifodali nutqiga ijobiy belgilariga duduqlanuvchining e’tiborini qaratish, mashg‘ulotgacha va mashg‘ulotdan so‘ng bolalar nutqining magnitafon yozuvlari orqali namoyish qilish (ayniqsa, mavjud duduqlanishni ular tomonidan ongli anglash hollarida) lozim. Mashg‘ulot boshidagi yomon nutq va mashg‘ulot so‘ngidagi to‘g‘ri, erkin nutq orasidagi qarama-qarshiliklar, bolalarda yaxshi gapirishga o‘rganish istagini tug‘diradi. Shu maqsad uchun mashg‘ulotlar kursini o‘tab bo‘lgan bolalar chiqishlari va sahna ko‘rinishlaridan foydalanish mumkin. Logoped birinchi mashg‘ulotlardan bola bilan to‘g‘ri nutqning muhim sifatlarini ishlay boshlashdi: balandlik, ifodalilik, shoshmaslik, to‘g‘ri ibora to‘zish fikrlarni ketma-ket bayon qilish, suhbatlashganda erkin va ishonch bilan gaplashish va boshqalar. Mashq qiluvchi bosqich vazifalariga bola uchun murakkab bo‘lgan barcha nutq shakllari va nutqiy vaziyatlarni egallash kiradi. Bolaning birinchi bosqichda qo‘lga kiritgan bilim, ko‘nikma va malakalariga tayangan holda, erkin nutq malakalarini tarbiyalash va nutqning turli shakllarida va turli xil nutqiy vaziyatlarda to‘g‘ri xatti-harakatlarni tarbiyalash bo‘yicha ish olib boriladi. Duduqlanishning birmuncha murakkab ko‘rinishlarida mashq qiluvchi bosqich uyg‘unlashgan aks ettiruvchi nutqdan boshlanadi. Agar to‘g‘ri nutqning barcha talablari bu bosqichda oson va yaxshi bajarilsa, logoped bola bilan iboralarni birgalikda takrorlashdan voz kechadi va unga iboradan mustaqil nusxa olish imkoniyatini beradi. Uyg‘unlashgan-aks ettiruvchi nutq bosqichida turli matnlar qo‘llaniladi: yod olingan mashhur ertaklar, savol va javoblar, notanish ertak, hikoyalar.

Nutq mashg‘ulotlari xonada yoki uyda logoped yoki ota-onalar bilan o‘tkaziladi. Agar mashg‘ulotga begona kishilar, tengdoshlari taklif qilinsa sharoit murakkablashadi. Logopedik ishda keyingi qadam – nutqning savol-javob bosqichidir. Bu davrda bola namunalar bo‘yicha iboralarni takrorlashdan asta-sekin ozod bo‘ladi va mustaqil nutqiy muloqotda dastlabki yutuqlarga erisha boshlaydi. Aks ettirilgan javoblardan boshlash maqsadga muvofiqdir, katta odam savol beradi va o‘zi javob beradi, bola javobni takrorlaydi. Asta-sekin savollarga qisqa javoblardan bola bir muncha murakkablariga o‘tadi. Bola ilgari olgan namunalaridan foydalangan holda murakkab gaplarni mustaqil to‘zishga o‘rganadi. Nutqiy mashqlarning sun’iyligini oldini olish uchun ularni bolaning kundalik hayoti va dastur materiali bilan bog‘liq turli xil materiallarning o‘zida o‘tkazish kerak: rasmlar bo‘yicha savollar, ertak yoki hikoya mazmuni bo‘yicha savollar, o‘yin jarayoni bo‘yicha savollar va boshqalar. Faoliyatning turli ko‘rinishlarini savollar bilan birga olib bormoq foydalidir (umumta’lim mashg‘ulotlarida tashqil qilinuvchi faoliyatlar): atrofdagilarni kuzatish, mehnat, qurish-yasash, rasm chizish, o‘yinchoqlar bilan o‘ynaladigan o‘yinlar va boshqalar. Dastlab bolaning javoblari uni oddiy harakatlarini, hozirgi zamonda ishlangan sodda kuzatishlarini aks ettiradi (men uy chizyapman, stolda olmalari bilan vaza turibdi). So‘ng o‘tgan zamonda, tugallangan harakatlar yoki bajarilgan kuzatishlarni aks ettiradi. (Men kecha otam bilan hayvonot bog‘iga bordim. Biz u Erda timsohlarni ko‘rdik). Va nihoyat, kelasi zamonda, ko‘zlagan harakatlari haqida (Biz hozir bog‘ga boramiz. Biz bekinmachoq o‘ynaymiz). Bu holda, aniq fahmlashdan va o‘zining bevosita kuzatuvlari va harakatlarini uzatishdan bola umumlashtiruvchi xulosalarga, taxmin qilingan vaziyatlar va harakatlarni ta’riflab berishga o‘tadi. Turli mashg‘ulotlar bolalarga to‘g‘ri nutq malakalarini o‘zining kundalik hayotiga o‘tkazishga yordam beradi.

Agar bola duduqlansa, javobni Etarlicha baland talaffuz etilmaganini bahona qilib (yoki haddan tashqari tez, yoki tushunarsiz), undan iborani yana takrorlab berish iltimos qilinadi. Agar nutqiy tortishish kuchli bo‘lib, bola uni darhol bartaraf etolmasa, ibora tuzilishini to‘g‘rilash yoki o‘zgartirishga imkon beruvchi aniq yordamchi savolni berish maqsadga muvofiqdir. Nutqiy mashqlarni tanlashda, nutqiy tortishishlarni oldini olish yoki o‘z vaqtida yordamga kelishni bilish uchun qanday holatlarda (qiyin tovushlar, ibora boshi, sharoit) bolada nutqiy tortishishlar namoyon bo‘lishi mumkinligini yaxshi bilish lozim. Nutqiy tortishishlarning butunlay yo‘qligi, duduqlanuvchi bola bilan olib boriladigan va yaxshi tayyorlangan mashg‘ulot ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi. Bola oddiy savollarga erkin javob berishga o‘rgangandan so‘ng, mashg‘ulotlarda hikoya va qayta hikoya qilishlar qo‘llaniladi. Hikoya qilish va hikoyalarga, savollardan javoblarga o‘tishda ketma-ketlikka rioya qilgan holda logoped dastlab bolaga rasmlar bo‘yicha oddiy mustaqil iboralarni tuzish va talaffuz qilishni taklif qiladi, so‘ng yangi rasm bo‘yicha savollar berish va ularga javob berish taklif qilinadi. Oddiy iboralardan mazmun jihatdan bog‘langan birmuncha murakkab iboralarga o‘tish mumkin, so‘ng yaxshi tanish bo‘lgan matnni hikoya qilib berishga (yertaklar, hikoyalar), biroz notanish bo‘lgan matnni hikoya qilishga (yaqindan yoki endi eshitganini), atrof hayotdagi alohida omillarni ifodalashga, o‘zining sayri, ekskursiyasi, mashg‘ulotlari va h.k.lar haqidagi hikoyalarga o‘tish mumkin. Nutq shakllarining murakkablashuviga muvofiq mashg‘ulotlar sharoiti ham murakkablashadi. Mashg‘ulotlar nafaqat xonada yoki uyda, balki ulardan tashqarida ham o‘tkaziladi. Xonada ko‘chaga chiqishga, jamoa joylariga chiqishga tayyorgarlik ko‘riladi, oldinda turgan ekskursiyaga tayyorlanadilar, logoped tasavvur qilingan yoki atrofdagi predmetlar yoki hodisalar haqida savollar beradi. Masalan: «Sen oldingda bino ko‘ryapsanmi? Uning nechta qavati bor, tomi qanday rangda? Bugun havo qanday?». Keyinroq bu savollar murakkablashadi,

bola ko‘rganlari, eshitganlari yoki bajarganlari haqida gapiradi va nihoyat suhbatda ishtirok etadi. Nutqiy materialni o‘zlashtirgandan so‘ng ekskursiyaga chiqiladi va bolaga aynan o‘sha savollar beriladi. Xonadon tashqarisidagi mashg‘ulotlarda bola atrofdagi sharoit va odamlarga xotirjam ta’sirlanishga, uyalmaslikka va logoped savollariga to‘g‘ri javob berishga va o‘zi ham savollar berishga o‘rganadi. Duduqlanuvchi bolalarda to‘g‘ri nutqni shakllantirishda, xonadon tashqarisidagi mashg‘ulotlar katta ahamiyatga egadir. Bunday mashg‘ulotlarni to‘g‘ri baholay olmaslik shunga olib keladiki, bola xonada, ya’ni bola o‘zi uchun odatdagi sharoitda mutlaqo erkin gapirishi mumkin, xonadan tashqarida esa uning nutqidagi tortishishlar saqlanib qolaveradi. Mustahkamlovchi davr vazifalariga, bola tomonidan egallangan to‘g‘ri nutq malakalari va nutqiy faoliyatning turli vaziyatlari va ko‘rinishlarida o‘zini tutish malakalarini mustahkamlash kiradi. Ichki istak ta’siri ostida bolada yuzaga keluvchi spontan nutq materiallarida, (atrofdagilarga savol, iltimos bilan murojaat qilish, tassurotlar almashish) belgilangan vazifalar birmuncha faol amalga oshiriladi. Duduqlanuvchi bola bilan olib boriladigan logopedik mashg‘ulotlarda logopedning ishtirok etish darajasi asta-sekin o‘zgaradi. Birinchi etaplarda rahbar ko‘p gapiradi, oxirgi etaplarda – logopedning roli asosan nutq mashg‘uloti mavzusini to‘g‘ri tanlashga, uning borishini yo‘naltirishga va bolaning mustaqil nutqiy faoliyatini nazorat qilishga qaratiladi. Mashg‘ulotlar asta-sekin suhbat xarakterini ola boshlaydi. (O‘tkazilgan kun, tenglangan ertak, tomosha qilingan ko‘rsatuv va boshqalar haqida). Kundalik hayotdan olingan mavzulardagi ijodiy o‘yinlardan keng foydalaniladi: «Mehmon», «Dasturxon atrofida», «Shifoxona qabo‘lida», «Do‘kon», «Ona va qiz» va boshqalar, mashhur ertaklar syujetiga sahnalashtirilgan o‘yin-dramalardan foydalaniladi.

Mustahkamlash davrida logoped va ota-onalarning asosiy diqqati, bolaning mashg‘ulotlardan tashqarida qanday gapirayotganligiga qaratiladi. Shuning uchun, sayrdagi suhbatda, uyda tushlikka tayyorgarlik vaqtida, ertalabki yuvinish vaqtida va h.k., qachon kerak bo‘lsa, uni to‘g‘rilash imkonini qo‘ldan boy bermaslik kerak. Alohida mashg‘ulotning struktura qismlari (tuzilish qismlari) Har bir logopedik mashg‘ulotda ketma-ketlik tamoyili uning tuzilishi qismlariga muvofiq ifodalanadi: tayyorlov, asosiy va tugallovchi qismlar. Logopedik mashg‘ulotning tayyorlov qismi, bolalar jamoasini uyushtirishni, psihologik xarakterdagi suhbatlarni, nutqiy mashqlarni, o‘tgan mashg‘ulotda o‘tilgan nutqiy materialni takrorlash va mustahkamlashni, bo‘lajak ishga bolani tayyorlashni o‘z ichiga oladi. Mashg‘ulotning asosiy qismi, albatta, yangi nutqiy mashqlar to‘rini yoki ular o‘tkaziluvchi yangi sharoitlarni o‘z ichiga oladi. Mashg‘ulotning tugallovchi qismida logoped yangi materialni mustahkamlaydi, bolalar ishiga yakun yasaydi, ularning qo‘lga kiritgan yutuqlariga diqqatni qaratadi. Logopedik mashg‘ulotlardan tashqarida nutqni mashq qildirish uchun vazifa va maslahatlar beradi. Alohida logopedik mashg‘ulotning bunday tuzilishi, uni duduqlanuvchi bolaga qaratilgan, yo‘naltirilgan va sistemali korreksion-pedagogik ta’sirning yagona bir butun ketma-ketligini tashkil qiluvchilar qatorida ko‘rishga imkon beradi. Mashg‘ulotlarda bolalarning ongliligi va faolligi Pedagogikada onglilik va faollik tamoyili faqat bilish faoliyati doirasida ko‘rinmay, balki, emotsional – hissiy sohada, ya’ni amaliy – sezgi faoliyatida ham ko‘rib chiqiladi. Ta’lim, turli materiallarda va turli sharoitlarda o‘xshash harakatlarni ko‘p marotaba ongli bajarishni ko‘zda tutadi. Duduqlanuvchilar bilan olib boriladigan logopedik ishda onglilik va faollik didaktik tamoyilini amalga oshirish Etakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Duduqlanuvchilar tomonidan logopedik mashg‘ulotning maqsadini tushunish – duduqlanuvchi o‘z kamchiligini anglagan, undan uyalgan, tashvishlangan,

turlicha berkitgan yoki bartaraf etishga o‘ringan, o‘z kamchiligini his qilgan holatlar duduqlanishni bartaraf etishning muhim шартларидан биридир . Shu sababli, logoped logopedik mashg‘ulotlar maqsadini faqat nutqiy nuqson, uning belgilarini bartaraf etishda deb bilmasdan, balki ular bilan bog‘liq duduqlanuvchining xulqi va shaxsiyati xususiyatlarini bartaraf etish; uning o‘ziga, nuqsoniga, atrofdagilarning baholashiga munosabatini qayta qurish zaruriyati ham e’tiborga olinadi. Duduqlanish belgilarini bartaraf etish, o‘z nutqi va harakatlari xususiyatlari bo‘yicha logopedik usullarni egallash vaqti bilan duduqlanuvchiga nutq kamchiligini va unga bog‘liq kamchiliklarni bartaraf etish jarayoniga faol va muvaffaqiyatli kirishish imkonini beradi. G.D.Netkachyovning fikricha, o‘zining faolligi bilan duduqlanishdan qutilishga erishgan duduqlanuvchi, to‘g‘ri nutqi o‘zining shaxsiy yutug‘i – mehnati va quvvati mahsuli va hech qachon undan olib qo‘yilmasligini doimo yodida tutadi. Duduqlanuvchilar bilan ishlashda logoped ta’limning o‘ziga xos vositalariga ham tayanadi. Maktabgacha yoshdagi duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan korreksion-pedagogik ishlar metodikasi Maktabgacha yoshdagi duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan logopedik metodikaning birinchi mualliflari N.A. Vlasova va E.F. Rau o‘z metodikalarini murakkablashtirib boriladigan nutqiy mashqlar, bolaning mustaqil nutqi darajasiga ko‘ra tashkil etadilar. N.A. Vlasova nutqning 7 xil ko‘rinishini farqlaydi. Bular: 1) logoped bilan birgalikdagi nutq; 2) aks etgan nutq; 3) tanish rasmlar asosida savollarga javob berish; 4) tanish rasmlarni mustaqil ta’riflab berish; 5) eshitilgan kichik hikoyani qayta hikoya qilib berish; 6) mustaqil nutq (notanish rasmlar asosida hikoya to‘zish); 7) me’yordagi nutq (suhbat, taklif va iltimoslar).

E.F. Rau logopedik mashg‘ulotlar vazifasini quyidagicha tasavvur etadi, «duduqlanuvchi bolalar nutqini yuklamadan sistemali rejali mashg‘ulotlar yo‘li bilan xalos qilish, shuningdek, noto‘g‘ri talaffuzni bartaraf etish va aniq, to‘g‘ri artikulyatsiyani tarbiyalash». Duduqlanuvchi bolalar nutqini qayta tarbiyalash uchun mo‘ljallangan barcha mashg‘ulotlar murakkablashib boruvchi 3 bosqichga bo‘linadi: Birinchi bosqichda mashqlar logoped bilan birgalikdagi nutq va aks ettirilgan nutqni tarbiyalash uchun maxsus ishlar olib boriladi. Ikkinchi bosqichda bolalar rasmlarni savollar asosida ta’riflab berish, berilgan mavzuga oid yoki seriyali rasmlar asosida mustaqil hikoya tuzish, logoped o‘qib bergan hikoyani qayta hikoya qilib berishga o‘rgatib boriladi. Uchinchi, yakunlovchi bosqichda bolalarga egallagan malakalarini o‘yin, suhbat, mashg‘ulot va boshqa bolalar hayotiy daqiqalarida do‘stlari, tengdoshlari va kattalar bilan muloqot davomida mustahkamlash imkoniyati taklif etiladi. N.A. Vlasova va E.F. Rau metodikasi asosini bolalar mustaqil nutqini turli darajalari tashkil etadi. Uzoq vaqtlar mobaynida berilgan metodika duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlar metodikasi ommaviy usullardan biri bo‘lib hisoblanib kelinardi. Hozirgi kunda logopedlar mazkur metodikaning ayrim tarkibiy qismlaridan foydalanmoqda. N.A.Chevelyova qo‘l faloliyati jarayonida duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan korreksion ishlarning o‘ziga xos tizimini taklif etadi. Muallif psihologik konseptsiyadan kelib chiqib, bolaning bog‘langan nutqini vaziyatli nutqdan mustaqil nutqqa o‘tish yo‘li bilan rivojlantirishni taklif etadi. Shundan kelib chiqib, u nutqni quyidagi shakllarini farqlaydi: 1. Kuzatuvchi nutq 2. Yakunlovchi nutq 3. Amalga oshiruvchi nutq Bolalarda duduqlanishning bartaraf etishning 5 bosqichi farqlanadi:

Tayyorlov bosqichi. Asosiy maqsad – bolalarga xulq-atvor ko‘nikmalarini o‘rgatish, logopedning ko‘p bo‘lmagan, mantiqiy to‘g‘ri nutqini eshitishga o‘rgatish, bolaning o‘zini nutqini esa cheklab qo‘yish; Kuzatuvchi nutq – bu bosqichda bolalar bajarayotgan harakatlari bilan birgalikdagi nutqi tushuniladi; Yakunlovchi nutq –bu bosqichda bolalar bajarib bo‘lgan ishlari haqida so‘zlab beradilar. Ko‘ruv tayanchini kengaytirib borish natijasida sekin asta mustaqil nutqqa o‘tiladi; Amalga oshiruvchi nutq – bu bosqichda bolalar bajarmoqchi bo‘lgan ishlari haqida gapirib beradilar. Bunda bolalarda ko‘ruv tayanchiga asoslanmasdan o‘z ish rejasini to‘zishga, harakatlarni oldindan tushuntirib berishga va nomlashga, nutqdan mustaqil foydalanishga o‘rgatiladi. Jumlali nutqi murakkablashtirib boriladi. Bu bosqichda bolalar mantiqiy fikrlashga, o‘z fikrini ketma-ket va grammatik to‘g‘ri bayon qilishga, so‘zlardan asl ma’nosida foydalanishga o‘rgatiladilar; Malakalarini mustahkamlash – bu bosqichda bolalar u yoki bu buyumni tayyorlash jarayonini mustaqil bayon qilib berishi, ularning o‘z faoliyatlari haqida savol-javoblari, o‘z xohish-istaklarini bayon etishi orqali olib boriladi. S.A. Mironova maktabgacha yoshdagi bolalarda duduqlanishni bolalar bog‘chasida o‘rta, katta va tayyorlov guruhlarida dasturni o‘tish jarayonida bartaraf qilish tizimini taklif qiladi. U «Atrofdagi tabiat bilan tanishuv», «Nutqni o‘stirish», «Yelementar matematik tushunchalarni rivojlantirish», «Rasm, yopishtirish, konstruktorlash» kabi bo‘limlar bo‘yicha mashg‘ulot jarayonida olib borishni taklif etadi. Muallif logopedlar oldiga dastur asosida kamchiliklarni tuzatishga qaratilgan vazifalar qo‘yadi. Bu vazifalar to‘rt chorak davomida ketma-ket murakkablashgan korreksion ishlar natijasida hal qilinadi. Ommaviy bolalar bog‘chalarida duduqlanuvchi bolalar bilan dasturni o‘tishda bolalarning nutq imkoniyatlariga qarab ayrim o‘zgarishlar qilish taklif qilinadi: o‘quv yilining boshlarida oldingi guruhda o‘tilgan materiallardan foydalanish;

mashg‘ulotning ayrim mavzularini joyini almashtirish; biroz qiyinroq mavzularni o‘rganish muddatini uzaytirish va h.k. Birinchi chorak korreksion vazifalari barcha mashg‘ulotlarda sodda vaziyatli nutq malakalaridan foydalanishga o‘rgatishdan iborat.

Lug‘at bilan ishlash asosiy o‘rinni egallaydi: lug‘atni kengaytirib borish, so‘zlarni mazmunini aniqlashtirish, passiv lug‘at boyligini faollashtirish. Logopedning o‘zini nutqiga alohida talab qo‘yiladi: savollar aniq bo‘lishi, nutq har xil variantda qisqa, aniq jumlalardan tashkil topishi, ertak so‘zlash ko‘rgazmali bo‘lishi, shoshilmagan suratda bo‘lishi talab qilinadi. Ikkinchi chorakdagi korreksion vazifalar mustaqil nutqdan foydalanish ko‘nikmalarini mustahkamlash, asta-sekin mustaqil nutqning sodda ko‘rinishlarini egallashi, logopedning savoli yordamida va savolsiz ham hikoya to‘zishga o‘rgatishdan iborat. Jumla tuzish ustida ishlash muhim o‘rin egallaydi: oddiy, keng tarqalgan jumlalar tuzish, ularni grammatik joylashtirish, murakkab gap tuzish, mazmunini so‘zlab berishga o‘tish. Dasturdagi materialni o‘rganishdagi ketma- ketlik o‘zgaradi. Agar birinchi chorakda bolalar hamma mashg‘ulotlarda bir predmet bilan tanishgan bo‘lsalar, ikkinchi chorakda esa predmetlar takrorlanmaydi, mavzu va topshiriqdagi umumiylik belgisi bo‘yicha yaqin obyektlar tanlangan bo‘ladi. Uchinchi chorakdagi korreksion vazifalar oldin o‘zlashtirilgan nutq shakllaridan foydalanish ko‘nikmalarini mustahkamlash va mustaqil matn bo‘yicha nutqiy so‘zlashni egallashdan iborat. So‘z tuzishga anchagina o‘rin beriladi: so‘z ko‘rgazmali vositalarga qarab, logopedning savollari bo‘yicha va mustaqil tuzilishi mumkin. Uchinchi chorakda dasturni oldingi bosqichlarga xos bo‘lgan asta- sekinlik bilan o‘rganish zarurati yo‘qolib boradi va mashg‘ulotlar ommaviy bolalar bog‘chalaridagi darajasiga yaqinlashib boradi. To‘rtinchi chorakdagi korreksion vazifalar turli murakkablikdagi mustaqil nutqdan foydalanish ko‘nikmalarini mustahkamlashga yo‘naltirilgan. Ijodiy so‘zlash ustida ish olib borish katta o‘rin egallaydi. Shuning bilan bir qatorda oldingi bosqichlarda boshlangan lug‘at jamg‘arish davom etadi. Jumlalar tuzish takomillashtirilib boriladi. Bolalar o‘z nutqida logoped savollariga, mustaqil kuzatishlariga tayanadi, o‘z fikrlarini bayon qiladi, xulosalar qiladi. Ko‘rgazmali qurol deyarli qo‘llanmaydi. Logopedning savollari bolalar o‘zi o‘ylab topgan, kutilayotgan ish jarayoniga taalluqli bo‘ladi. Kamchilikni tuzatish o‘qitish,

berilayotgan syujet-mazmunining mantiqiy ketma-ketligiga rioya qilish, tushuntirishlar, aniqlashtirishlarni berishni bilishga yo‘naltirilgandir. N.A. Cheveleva va S.A. Mironovalarning duduqlanuvchi bolalarni nutqini qayta tarbiyalash metodikalarini sodda vaziyatli nutq shaklidan mustaqil nutqqa o‘tish orqali erkin nutqqa erishishga asoslangan. Faqatgina N.A. Cheveleva bu ishni qo‘l mehnati jarayonida amalga oshirishni taklif etsa, S.A.Mironova esa bolalar bog‘chasi dasturining turli bo‘limlarini o‘tish jarayonida amalga oshiradi. Umuman, duduqlanadigan bolalar bilan kamchiliklarni tuzatish (korreksion) va tarbiyaviy ish olib borish vazifalarini birlashtirish tizimini zarurligi to‘g‘ri deb hisoblasa bo‘ladi va uni logopedik amaliyotda qo‘llash zarur deb hisoblanadi. V.I. Seliverstov metodikasi esa ko‘proq tabobat muassasalarida bolalar bilan ish olib borishga mo‘ljallangan (ambulatoriya va statsionar sharoitda). Muallif tomonidan taklif etilgan bolalar bilan ketma-ket murakkablashib boruvchi logopedik mashg‘ulotlar sxemasi uch bosqichga bo‘linadi: tayyorlov, mashq qilish va mustahkamlash bosqichlari. Bu davrlar jarayonida nutqiy mashqlar bir tomondan, mustaqil nutqning darajasi uning baland-pastligi, ritmikligi, tuzilishigacha murakkablashtirilsa, ikkinchi tomondan turli murakkablikdagi nutqiy vaziyatlar: ijtimoiy qurshovi, bola faoliyati turlarigacha murakkablashtirilib boriladi. Logopedik mashg‘ulotlarning majburiy sharti bo‘lib, ularning «Bolalar bog‘chasida bolalarni tarbiyalash va o‘qitish dasturi»ning hamma bo‘limlari bilan bog‘lab olib borish hisoblanadi va eng avvalo, maktabgacha bolalar faoliyatining asosiy turi hisoblangan o‘yin bilan bog‘lash zarur. Tarbiya va o‘qitishning tabaqalashtirilgan psiholo-pedagogik metodning ahamiyati G.A.Volkova metodikasida yoritib berilgan. 2-7 yoshdagi duduqlanuvchi bolalar bilan kompleks ish olib borish tizimi quyidagi bo‘limlardan tashkil topadi: 1. O‘yin faoliyati tizimi 2. Logoritmik mashg‘ulotlar 3. Tarbiyaviy mashg‘ulotlar

4. Bolalarning mikroijtimoiy muhitiga ta’sir etish. Logopedik mashg‘ulotning mazmunini tashkil etadigan, o‘yin tizimi o‘ziga quyidagi o‘yin turlarini kiritadi: didaktik, ashula bilan o‘yin, harakatli, qoidali o‘yinlar, she’r va prozaik matnlar asosida drammatizatsiyalashtirilgan o‘yin, stol tennisi o‘yini, barmoq teatri, logoped maslahati bilan va bolalar o‘zi o‘ylab topgan ijodiy o‘yinlar. Mashg‘ulotlarda bolalar bilan birinchi navbatda o‘yin faoliyatining tamoyiliga tayaniladi. Ushbu metodika quyidagi bosqichlarga bo‘linadi: bola nutqini tekshirish, nutqini cheklab qo‘yish, logoped bilan birgalikdagi va aks ettirilgan nutq, savol- javob nutqi, turli vaziyatlarda bolalarning mustaqil muloqoti. Har bir mashg‘ulot bog‘cha dasturi materiallarini inobatga olgan holda, korreksion, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi maqsadlarni amalga oshirishni hisobga olgan holda tuziladi. O‘yin faoliyati metodikasi shaxs xususiyatlarini shakllantirishga va uning asosida nuqsonni bartaraf etishga yo‘naltirilgan. Duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlar amaliyotida o‘yin va o‘yin usullari logopedik ta’sirning bosqichlariga ko‘ra bolada toliqish holatlarini oldini olish maqsadida foydalaniladi. 4 yoshdan 7 yoshgacha duduqlanuvchi bolalar bilan ish olib borishda kamchiliklarni tuzatishga qaratilgan logopedik ta’sir Etakchi ahamiyat kasb etadi, chunki yakka holda rivojlanish jarayonida shakllangan shaxsiy xususiyatlar duduqlanuvchining nutq faoliyati harakteriga ta’sir qiladi va defekt tarkibini aniqlab beradi. O‘yin faoliyati metodi shaxsni tarbiyalashga yo‘naltirilgan bo‘lib uni asosida esa kamchilikni (defekt) bartaraf qilishga qaratilgan. Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi bolalarni duduqlanishni bartaraf qilish bo‘yicha logopedik ishlarni takomillashtirish XX asrning 80yillarida turli uslubiy ishlanmalar yaratilishga olib keldi. Logopedik mashg‘ulotlardagi nutq bo‘yicha materiallar bosqichma-bosqich nutq tarbiyasi sharoitida bolalar tomonidan o‘zlashtiriladi. So‘zni birgalikda qaytarishdan to tanish rasmlarni tushuntirishda mustaqil so‘zlab berishgacha, tinglagan katta bo‘lmagan ertakni qayta so‘zllab

berish, she’r aytib berish, tanish rasmga qarab savollarga javob berish, bola hayotining ayrim lavhalarini mustaqil so‘zlab berish, bayramlar haqida so‘zlash va boshqalar; nutqni bosqichma-bosqich tarbiyalash sharoitida sukut saqlash (gapirmaslik) tartibidan o‘yin faoliyati yordamida ijodiy so‘zlab berish, 2 yoshdan 7 yoshgacha bolalar bilan ishda tabaqalashtirishdan foydalanish, qo‘l faoliyati yordamida mustaqil nutqni tarbiyalash asosida logopedik ishlar amalga oshiriladi. Albatta, amaliy faoliyatda logoped logopedik mashg‘ulotlarni tuzishga ijodiy yondoshishga haqli va majbur. U duduqlanuvchi bolalar kontingenti, ularning individual-psihologik xususiyatlariga muvofiq ma’lum metodlarni qo‘llashi mumkin. Yuqorida qayd etilgan maktabgacha yoshdagi duduqlanuvchi bolalarga logopedik ta’sir qilish metodlari «Bolalar bog‘chasida bolalarni tarbiyalash va o‘qitish dasturi»ga muvofiq ishlab chiqilgan. Chunki, bu dastur ommaviy bolalar bog‘chalari tarkibidagi nutq guruhlari uchun ham majburiy hujjat hisoblanadi. Metodikalar logopedik ishlarni tashkil qilishni «Bolalar bog‘chasida bolalar tarbiyasi dasturi» doirasida amalga oshirishga yo‘naltirilgan. Chunki, duduqlanuvchi bolalar oxir-oqibatda dasturda belgilangan to‘g‘ri nutq va bilimlar ko‘nikmalarini o‘zlashtirib olib kelgusida normal gapiradigan tengdoshlari bilan bir sharoitda o‘qiydilar va tarbiyalanadilar. Nutqni buzilishi va unga bog‘liq bo‘lgan bolalar axloqidagi o‘zgarishlariga qarata yo‘naltirilgan logopedik ta’sir duduqlanuvchi bolalarni to‘g‘ri gapiruvchi tengdoshlari va kattalar orasida ijtimoiy jihatdan moslashuviga yordam beradi. O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik qo‘lga kiritilgandan keyin olimlar va mutaxassislar yuqorida ko‘rsatilgan metodikalarni yanada takomillashtirishga va milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda bu muammoni Echimini topishga harakat qilmoqdalar. Jumladan, prof.L.R.Mo‘minova, ilmiy-pedagogik faoliyatida duduqlanuvchi bolalar bilan logopedik ish olib borish metodini respublikamiz xususiyatidan kelib chiqqan holda ishlanmalarni tavsiya qilgan. Bo‘lar hozirda amaliy faoliyatda foydalanilmoqda.

Adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Logopediya L.S.Volkova, S.I.Shaxovskaya. Izd-vo «Vlados» – M., 2002. 3. Golubeva G.G. Korreksiya narusheniy foneticheskoy storoni rechi u doshkolnikov. Izd-vo «Soyuz» – M., 2001. 4. Krauze YE.N. Logopediya. Izd-vo «Korone print» – M., 2003. 5. Mo‘minov L., Ayupova M. Logopediya. – T., 1993. 6. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 1997. 7. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 2002.

O'xshashlar

Duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan logopedik mashg‘ulotlarning didaktik asoslari

Duduqlanadigan bolalar bilan logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlarning mazmuni

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ishlar

Duduqlanishni bartaraf etishga atroflicha yondashish

Duduqlanish nutq tezligi va ravonligini pay tortishishi bilan buzilishi