Duduqlanadigan bolalar bilan logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlarning mazmuni - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Duduqlanadigan bolalar bilan logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlarning mazmuni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

30.3115234375 KB

Ko'chirib olish

Duduqlanadigan bolalar bilan logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlarning mazmuni Reja: 1. Duduqlanadigan bolalar bilan logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlar 2. Maktabgacha yoshdagi duduqlanadigan bolalar bilan logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlar

Duduqlanadigan bolalar bilan logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlar Duduqlanadigan bolalar bilan logoritmik mashg‘ulotlarda quyidagi mashq va o‘yinlarni o‘tkazish maqsadga muvofiq: kirish; eshitish va ko‘rish idrokining diqqat e’tiborini va xotirasini rivojlantirish uchun; ritmni qis qilishda va makonda mo‘ljalga olishni rivojlantirish uchun; taqlidchilikni rivojlantirish uchun; ijodiy, syujetli-rolli, harakatlanadigan o‘yinlar, tashabbus, mustaqillik, faollik, iroda sifatlarini rivojlantirish uchun ijodiy etyudlar; qo‘l motorikasini, barmoqlarni, panjani, umumiy motorikani rivojlantirish uchun harakatlanadigan o‘yin va mashqlar qoidalari bilan; yuz mimikasi va oral praksisini rivojlantirish uchun; nutq prosodiyasini rivojlantirish uchun musiqa jo‘rligida ashulali, xorovodli, dramatik o‘yinlar; ijodiy qobiliyatni, tasavvur qilishni rivojlantirish uchun etyudlar; musiqiy ijodni va musiqiy xotirani rivojlantirish uchun; yakunlovchi; saxnalashtirish, ertaliklar, ko‘ngil ochar tomoshalar, bayramona chiqishlar (bolalar uchun), yumor kechalari, pantomimalar, kontsertlar va boshqalar (kattalar uchun). Duduqlanadiganlar bilan korreksion ishda logopedik ritmika vositalari logopedik ishga haraganda, nutq prosodiyasi, umumiy temp va ritmni hamda nutq harakatini me’yorga solishga imkon beradi. harakatning statik va dinamik muvofiqligini harakatlantiruvchi, musiqali-harakatli, musiqali-nutqiy, ritmik, nutqiy musiqa jo‘rligisiz, harakatlantruvchi-nutqiy mashq va o‘yinlar, muskullar tonusini boshharish qobiliyatini, nafas chiharishning davomiyligini, ovozning yumoshq qujumini va prosodiyaning boshqa komponentlarini tarbiyalaydi. Duduqlanadiganning harakat doirasini me’yorga solish uning muloqotga, atrof- olamga va o‘z nutqining buzilishiga bo‘lgan munosabatini qayta qurishga yordam beradi. Duduqlanadiganda bu qayta qurishga psixomotorikani korreksiyalash jarayonida paydo bo‘ladigan fe’li va xulqidagi ijobiy xislatlar sabab bo‘ladi, chunonchi: harakatlarda dadillik, ularni boshhara olish, to‘g‘ri qomat,

suhbatdoshini ko‘rishni mo‘ljallash, botirlik, muloqotda tashabbuskorlik, harakatlantiruvchi va nutqiy qiyinchiliklarni qal qilishda mustaqillik, faoliyatda faollik, nutq nuqsoniga bo‘lgan munosabatni qayta qurish sababli qayotiy vaziyatlar ahamiyatida qayta yo‘lga solish va boshqalar. Logopedik ritmika mashg‘ulotlarini logoped ishi bilan boqlash kerak va o‘quv yili davomida logoritmika materialiga muvofiq logopedik dastur bajariladi. Shunday qilib, tekshirish davrida logoritmika mashg‘ulotlarida nutqning cheklanganligi (indamaslik tartibi, pichirlash nutqi) tutashlik, silliqlik, harakatlarning o‘tishi ishlab chiqiladi. Yurishga, muvofiqlashishga, diqqatni, xotirani rivojlanitirishga, optik-fazoviy yo‘lga solishga, motorli ko‘rishn muvofiqlashtiruvchi mashqlar taklif qilinadi va boshqalar. Boqlab talaffuz qilishni tarbiyalash davridan boshlab talaffuzning silliqligi va tutashligi, harakatlar tempi, ifodalilik, qayajonlilikni ishlab chiqadigan nutqli vazifalar beriladi. Duduqlanadigan o‘quvchilar, o‘smirlar va kattalar bilan logoritmik ishda quyidagi bo‘limlarni ajratish mumkin. Silliq harakatlar va sekin tempni tarbiyalash. Muskullar tonusini keskinlashtirish va bo‘shashtirishga; diqqat va xotira qajmini tarbiyalashga; harakatlarni muvofiqlashtirish va ayni bir vaqtda bo‘lishlikka; tormozlanish; avtomatlashtirishni tanlash va yengib chiqish ta’siriga mashqlar, masalan, duduqlanadiganlar aylana bo‘ylab qadam tashlaydilar: «bir» sanoqiga – to‘xtaydilar, «ikki» sanoqiga – orqalariga yuradilar, «uch» sanoqiga – aylanadilar va teskari tomonga yuradilar, «to‘rt» sanoqiga – markaz va orqaga yuradilar. Signallar bo‘lib beriladi: eshitish va ko‘rish. Jamoaviylikni yaqqol ifoda etadigan oqista tempdagi mashqlar, masalan, qo‘llar uchun galma galdan harakat o‘ylab topadilar. O‘z harakatlarini bajara turib davom etadilar, o‘ng tomondagi qo‘shnisining harakatlariga e’tiborini haratadilar va signal bo‘yicha uning hamma harakatlarini taqlid qilib o‘rganib oladilar. Shuqullanayotganlarga dastlabki harakatlari qaytib kelmagunicha shu tarzda davom etadi. Harakat va musiqali ritm bilan nutqning boqliqligi. Yurish bilan boqliq sanoq; harakat bilan boqlangan sanoq yoki nutqli mashqlar.

Harakatni muvofiqlashtirish bilan boqlangan sanoqli yoki nutqli mashqlar – koptokni: «yuqoriga – o‘ziga», «yuqoriga – qo‘shniga» so‘zlari bilan irqitish va boshqalar. Tormozlanish bilan boqlangan sanoqli va nutqli mashqlar: qadam tashlash va chap oyoq bo‘yicha sanash. Signal bo‘yicha to‘xtaladi va sanaladi, keyin yuriladi va sanoq tiklanadi. Avtomatlashtirishni bartaraf qilish bilan boqlangan sanoqli va nutqli mashqlar: chap oyoq bo‘yicha tartib bilan sanash. Signal bo‘yicha orqaga qadam tashlash va keyingi signalgacha teskari tartibda sanash. Tanlash ta’siri bilan boqlangan sanoqli va nutqli mashqlar: har qanday otni talaffuz qilib koptokni bir biriga irqitadilar, koptokni qabul qilib olib unga sifatni qo‘shadilar, keyin aksincha. Nutq tempining mustahkamligi, nutqni harakat bilan muvofiqlashishini tekshirish uchun bu bo‘lim xulosasida vazifalar beriladi. Harakat va nutqning ritm xarakteri bilan boqliqligi.harakat va nutqda forte hamda piano ni ko‘rsatish: iboralarni baland va pichirlab talaffuz qilish va baland ovozda sanash. Crescendo va diminuyendo ning nutq va harakatda kuchayadigan yoki tinchib qoladigan musiqali ritm bilan boqliqligi: sanoq va tovushni kuchaytirish bilan asta-sekin qo‘llarni yuqoriga ko‘tarish va tovushni pasaytirish va teskari tartib bilan sekin-asta tushirish. Nutqning mantiqiy ma’nosi va qo‘lning aynan harakati bilan boqliq bo‘lgan muayyan so‘z ta’kidlanadi, ya’ni urqu: «Menga koptokni ber. Menga koptokni ber. Menga koptokni ber». Pauza mazmunini faollik, to‘yinganlik bilan tarbiyalash. Dudqlanadiganlar matnni baland ovozda talaffuz qiladilar va qadam tashlaydilar, signal bo‘yicha to‘xtaydilar va matnni o‘sha tempda keyingi signalgacha qayolan davom ettiradilar, keyin yana qadam tashlaydilar va signal tutib qolgan so‘zdan baland gapiradilar. 2G‘4, 3G‘4, 4G‘4 miqdorida dirijyorlik qilish mashqlari ohangdosh vositasi sifatida. Duduqlanadigan bir bola dirijyorlik qiladi, tovushning kuchayishi va pasayishini o‘z harakatlari bilan ifoda etadi boshqalar esa dirijyorning ko‘rsatmalariga rioya qilib baland, past ovozda sanaydilar.

3G‘4 miqdordagi dirijyorlikda taktning birinchi bo‘lagi tekis harakat bilan pastga (yoki ozgina chapga oqish bilan), ikkinchisi – yoysimon harakat bilan o‘ngga, uchinchisi – yuqoriga yo‘naltirilgan ozgina yoysimon harakat bilan chapga ko‘rsatiladi. 3 dagi taktlashtirish sxemasining tuzilishi taktdagi kuchli, ancha kuchsiz va juda kuchsiz bo‘laklarning tabiiy mutanosibligini ta’minlaydi. 2G‘4, 4G‘4 miqdordagi dirijyorlikda (agar ijro etish tempi sekin bo‘lsa) taktlashtirishning to‘rt bo‘lakli sxemasi qo‘llaniladi. Uning moqiyati avvalgidagidek, uch bo‘lakli sxemaning ikkinchi va uchinchi bo‘laklari qaqida gapirilgan, mos ravishda to‘rt bo‘lakli sxemaning oxirgi ikkita bo‘lagiga taalluqlidir. Bir bola dirijyorlik qiladi tovushning kuchayishi va pasayishini o‘z harakatlari bilan ifoda etadi boshqalari esa baland, past ovozda sanaydilar. Harakatlantiruvchi nutqli vazifalarda botirlik, dadillik, qujumkorlik amaliyoti. Ikki ko‘rinishdagi vazifa taklif qilinadi: 1)musiqa bilan boqliq so‘zni vaqtda taqsimlashni uddalashga, masalan, chapga, o‘ngga qadam tashlash, teskari tomonga aylanish, joyida chapak chalish. Duduqlanadiganning o‘zi harakatni va yo‘nalishni o‘zgartirishi uchun so‘z bilan signallar berib guruqga raqbarlik qiladi; 2)o‘zini nutq muloqotida ko‘rsatish imkonini beruvchi musiqa bilan boqlanmagan. Katta yoshdagi duduqlanadiganlar bilan logoritmik mashg‘ulotlarning o‘ziga xos xususiyati mashg‘ulotlarning zarurligini anglash darajasining va harakatlarni mustaqil bajarishning yuqoriligidan iborat bo‘ladi. Katta yoshdagi duduqlanadiganlarning uyda musiqa ostida mustaqil mashq qilishlari katta ahamiyat kasb etadi (magnitofon yozuvlari). Fikrni ifoda etish uchun aynan pantomimo harakatlari to‘plamining, qomatning, harakatning nafisligi ustidan doimiy nazorat amalga oshiriladi. Oyna oldida turib tasavvurdagi holat bilan boqlangan harakatni nutq bilan bajarish foydali. Katta yoshdagi duduqlanadiganlar musiqa jo‘rligida yoki usiz saqna etyudlarini ijro etadilar. Uyda ishlab bo‘lingan etyudlar jamoaviy mashg‘ulotlarda ko‘rsatiladi. Ko‘rilgan yoki ko‘rsatilganlari

xususida jamaoaviy fikr almashuvi yoki ikkitadan bo‘lib keyingi munozaralar kelib chiqadi. Katta yoshdagi duduqlanadiganlar bilan ritmika ishida YE.V.Oganesyan ishlab chiqqan usullardan foydalanish mumkin. Asabiy duduqlanadigan bemorlar uchun logoritmikaga muskullar tonusini me’yorlashtirishga, jismoniy kuch va chidamlilikni rivojlantirishga yo‘naltirilgan jismoniy tarbiya belgilarini kiritish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu bemorlarga uzoq davom etadigan harakatlantiruvchi vazifalardan harakatlantiruvchi nutqli mashqlarga, keyin esa musiqa yordamida yoki usiz faqat nutqli mashqlarga o‘tish uchun motor mashqlari kerak emas. Ularda musiqali-ritmik qobiliyatning yuqori rivojlanganligi temp va ritmni o‘zgartirib kiritishga, vazifalarni tez murakkablashtirishga imkon beradi. Asabiy duduqlanishda harakatlantiruvchi nutq stereotipining saqlanganligi talab qilinadi, logopedik ritmika mashg‘ulotlari duduqlanadiganlarning diqqatini shaxsiy nutq jarayonidan ritm va tempda o‘zgarib turadigan ritmik harakatlarga o‘tkazishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Bunda nutqli va harakatli ta’sirlarning turli uyg‘unliklarini yetarlicha kiritish mumkin bo‘lib qoladi. Asabiy duduqlanishga o‘xshashlikda harakat funksiyasining o‘ziga xos xususiyati logopedik ritmika tizimiga maxsus usullarni kiritishni talab qiladi. Shuning uchun asabiy duduqlanishga o‘xshashlikda harakatning hamma bosqichlari ko‘tariladi, bu bemorlarda markaziy asab tizimi bilan boqlangan buzilgan yoki bo‘lmagan harakat funksiyalarini shakllantirish zarur. Bunda tiklash jarayonini saqlangan harakatlar tayanchi bilan qurish zarur. Bemorda musiqaning ritmi va tempida muvofiqlashgan va ritmik harakatlar aniqligini ishlab chiqish, umumiy motor faoliyatini tashkil qilish, musiqiy-ritmik qobiliyatni rivojlantirish zarur. Mashq qilishni oddiy ritm va mashqlar bilan boshlash, faqat oldingi mashqlarni to‘la egallagandan so‘ng asta-sekin boshqa turdagi mashqlarga o‘tish mumkin. O‘rgatish jarayonida ko‘rgazmali namunalardan iloji boricha ko‘p foydalanish va qo‘llanmani butunlay egallaguncha takrorlash zarur. harakatli ritmik mashqlar kursi o‘rganib olinganidan so‘ng asta-sekin nutq ta’sirlari kiritiladi, avvalida soddalari: fonda so‘zlashish, bir bo‘qinli so‘zlar, musiqa ostida,

eng oddiy harakatlar bilan birgalikda, so‘zni talaffuz qilish jarayoniga faol e’tiborni maksimal haratish. Bu nutq funksional tizimida harakatlar dasurini mustahkamlashga, uni barqarorlashuviga imkon beradi. Faqat muvofiqlashgan bu mashqlarni muvaffaqiyatli amalga oshirilganidan keyin (ya’ni, oddiy harakatlar bilan birgalikda musiqa ostida so‘zlashish) ancha murakkab bo‘lgan harakat va nutq bilan birgalikdagi musiqa ostidagi mashqlarni kiritishga o‘tish mumkin. Avvalida ular ancha sodda shaklda amalga oshirilishi kerak va faqatgina asta- sekinlik bilan turlicha temp va ritmga o‘tkazish mashqlariga o‘tish mumkin. Shu guruqdagi dudqlanadiganlarning bir qisimda musiqiy-ritmik qobiliyatning past rivojlanishi logopedik ritmika mashg‘ulotlariga musiqali-ritmik mashqlarni maksimal kiritishni talab etadi. Katta yoshdagi duduqlanadiganlar bilan logoritmik mashg‘ulotlarni nutq statsionari sharoitida quyidagi sxema bilan o‘tkazish mumkin. Kirish qismi (10–15 daqiqa). Duduqlanadiganlar diqqatini tashkil qilish, qomatni yaxshilash, yurishda so‘z bilan harkatni muvofiqlashtirishni rivojlantirish, eski va yangi taklif qilingan qiyin bo‘lmagan mashqlarni takrorlash, qiyin bo‘lmagan raqs harakatlarini bajarish (harakatlar ko‘lami va bajarish tempini asta- sekin oshirish). Asosiy qism (30–45 daqiqa). Muskullar tonusini tartibga soluvchi, diqqate’tiborni, xotirani rivojlantiruvchi, harakatlarni so‘z va she’rli matn bilan muvofiqlashtiruvchi mashqlar. Yakunlovchi qism (10–15 daqiqa). Mimikali gimnastika, xotirjam yurish, figurali qadam tashlash, bo‘shashganlik mashqlari. Katta yoshdagi duduqlanadiganlar bilan mashg‘ulotlarni har kuni yoki kun ora o‘tkazish maqsadga muvofiq, lekin qaftada uch martadan kam bo‘lmasligi kerak, mashg‘ulotlarning davomiyligi 45 daqiqadan 1 soatu 20 daqiqagacha. Mashg‘ulotlarning soni davolanish kursining davomiyligiga boqliq. Ritmik material sxema bo‘yicha joylashadi va logopedik mashg‘ulotlar rejasi bilan yaqindan boqlangan bo‘ladi. Logoritmik mashg‘ulotlar uchun maxsus soatlar

ajratiladi yoki ular logopedik mashg‘ulotga kiritilishi mumkin. Odamlar soni 8– 10 tadan oshmasligi kerak. Duduqlanadigan 5–8 sinf o‘quvchilari bilan mashg‘ulotlarda qo‘shila olishni yoki umumiy va nutqiy harakatlarni “uchirish” ni mashq qilish tavsiya etiladi. harakatga kirishish tezligini rivojlantirish vositalaridan harakat muayyan buyruq orqali bajariladigan saf mashqlari; nutq va motor ta’sirlariga o‘yinlar; safda rahamlarni tartib bilan sanash, birinchi – ikkinchi, birinchi – uchinchi va boshqalar; bir vaqtda nutqli nafasni va kirishish tezligini avtomatlashtirish mashqlari, nutq apparatining hamma uchta bo‘limi faoliyatini muvofiqlashtirish hisoblanadi. Bu mashqlarga nafas chiharganda har xil nutq materialini talaffuz qilish, ayrim unli tovushlardan boshlab turli murakkablik va uzunlikdagi gap bo‘g’inlari va birikmalari kiradi. Nutq faoliyatiga kirish faqat “ikki” sanoqidan amalga oshiriladi; tasodifiylik belgisidan foydalaniladi; shuqullanayotganlar ulardan qay birlari nutq materialini gapirishini bevosita nutqqa kirishish paytida biladilar; nutqqa kirishish uchun signal bilan harakat komplekslarini bajarishda guruqdagi navbatchi tomonidan aytilgan iboraning birinchi so‘zi hisoblanadi. Nutq nafasini avtomatlashtirishga yo‘naltirilgan mashqlar duduqlanadiganlar nutqini to‘g‘rilashda kerakli yordam ko‘rsatadi. Duduqlanadigan o‘quvchilar bilan logoritmik mashg‘ulotlarni uch qismdan qurish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Kirish. Saf tortish, navbatchi raporti, salomlashish, mashg‘ulot mavzui bilan tanishish, saf mashqlari, yurishning turli ko‘rinishlari, yengil chopish. Asosiy. LFK majmui (beshta mashqdan iborat), harakatli o‘yin, tinchlantiruvchi mashq, ashula aytish. Yakunlovchi. Navbatchi nutqini muqokama qilish va baxolash, mashg‘ulotlar xulosasini yakunlash, yakka vazifalar. Davolanish kursi davrida LFKning oltita majmui bajariladi. Majmualarni 6–7 mashg‘ulotdan keyin, ya’ni ikki qaftadan so‘ng almashtirib o‘tkaziladi. Logoritmik mashg‘ulotlar nutqqa to‘yingan. Kirish qismida rahamlar tartibida sanash amalga oshiriladi, har 2–3 mashg‘ulotdan keyin esa bolalarni oldingi mashg‘ulotlarda o‘rgangan saf buyruqi va mashqlarini qanday bilishlari so‘rovi amalga oshiriladi.

6–8 mashg‘ulotdan keyin ommaviy maktabdagi jismoniy tarbiya darslarida qabul qilingan shakldagi navbatchining raporti kiritiladi. LFK majmui – mashg‘ulotlarning asosiy qismi ayniqsa nutqqa boy, nutq nafasini avtomatlashtirish mashqlari, sanoq yoki ritmlashtirilgan nutq ostida bajariladigan harakatlarni erkin bo‘shashtiradigan va muvofiqlashtiradigan mashqlar. LFK ning to‘rtinchi majmuidan “qiyin” deb ataladigan tovushlar, bo‘qinlar, so‘zlar va shu tovushlar bilan qisqa iboralarni qayta ishlashda foydalaniladigan artikulyator apparatining muskullar tonusini tartibga soluvchi “balandlik” mashqi kiritiladi. Oldin qiyin tovushlar artikulyator apparatining to‘la muskullar relaksatsiyasida aloqida holatida, bo‘qinlarda va kalta iboralarda yengil, erkin talaffuz qilinadi; keyin shu tovushlarda til va lab muskullari bu tovushlarni butunlay ishlab chiharish imkonsizligidan astasekin taranglashadi, shundan so‘ng sekin-asta ularni yengil, bemalol talaffuz qilishga o‘tkazish kerak. Hamma shuqullanayotganlar bilan kelishib nutq materiali pedagogning qo‘l harakati bo‘yicha talaffuz qilinadi. Eng katta nutq vazifasi – guruq bo‘yicha navbatchida. Navbatchining birinchi nutq imtiqoni – uning axboroti. LFKning uchta majmui ishlab chiqilganidan so‘ng, navbatchiga guruq bilan harakatni muvofiqlashtiradigan mashqlar o‘ylab topish va o‘rgatish topshiriladi. Sal keyinroq navbatchi ularni oldindan o‘ylab topadi va varaqqa yozib oladi, nutq nafasini avtomatlashtirish mashqlariga muayyan mavzudagi gaplar kiritiladi. Gaplar nafas chiharishda talaffuz qilinadi. Mashqni bajarishdan oldin navbatchi to‘rtta gapni o‘qiydi, boshqalar esa yaxshi esda qolishi uchun uning orqasidan aynan takrorlaydilar, keyin mashqni bajarayotganda navbatchi “bir” sanoqiga shu gaplardan birinchi so‘zni aytadi, “ikki–uch–to‘rt” sanoqiga esa pedagog ko‘rsatgan shuqullanayotgan bola hamma gapni to‘la talaffuz qiladi. Davolash kursining oxirida navbatchi mustaqil mashg‘ulotni o‘tkazadi, pedagog faqat jo‘r bo‘ladi. Duduqlanadigan maktabgacha yoshdagi hamda kichik sinf o‘quvchilari bilan nutqni va boshqa asab funksiyalarini mashq qildirishga yo‘naltirilgan namunali mashg‘ulotlar shunday sxemaga ega bo‘lishi mumkin: kirish mashqlari: makonda, jamoada mo‘ljal olishni tarbiyalash uchun safda yurishning turli ko‘rinishlari,

harakatni rejalashtirishni uddalash, muayyan tempda yurish; ashula aytish: ohangdorlik, zarbli bo‘qinlarda tovushlarni avtomatlashtirish, ashula aytishni taktlashtirish bilan birgaligi, qo‘l harakati bilan ashula aytishni muvofiqlashtirish, nutq nafasini tarbiyalash uchun; kuylash: joyida qadam tashlab marsh qilish, yurish bilan kuylashni muvofiqlashtirishni tarbiyalash, tovushlarni avtomatlashtirish uchun; musiqa xarakterini tushunish, xotirani, eshitish diqqatini, ritmik eshitishni rivojlantirish uchun; erkin e’tiborni tarbiyalash mashqlari (diqqatni maxsus raqbatlantirish, ko‘rish qo‘zqatuvchilariga tez va aniq ta’sirlanish, duduqlanadiganning iroda doirasini rivojlantirish); o‘zining muskullari bilan turli harakatlarni erkin boshharishni ishlab chiqish uchun ohangdor nutqni muvofiqlashtirishni tarbiyalash mashqlari; navbatdagi mashqlar bilan musiqa xotirasini rivojlantirish uchun musiqani eshitish; yorqin obrazlilikni, qayajonlilikni tarbiyalash uchun dramatik o‘yinlar; yakunlovchi mashqlar (safda xotirjam yurish). Maktabgacha yoshdagi duduqlanadigan bolalar bilan logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlar Maktabgacha yoshdagi duduqlanadigan bolalar bilan logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkazgach, turli psixik jarayonlarda va odatdagi ontogenezda bolaning funksional tizimi shakllanganidek, duduqlanadiganlarning o‘zlarida rivojlanishning ba’zi xususiyatlarini ham hisobga olish zarur. Ushbu yoshdagi bolalarning anatomik-fiziologik xususiyatlarini, ularda nutq va motor funksiyasi, odamga el bo‘ladigan, qayajonli holati, (shu jumaladn o‘yinli) bilsh faoliyatining oqib o‘tishini ham e’tiborga olish kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalarda quyidagi anatomik-fiziologik tizimning o‘ziga xos xususiyati bo‘ladi: bosh miya po‘stloqi to‘qimalarining tugallanmagan differentsiatsiyasi, shu jumladan psixomotor qismida, ajratib tashlangan harakatni statik bajarishni qiyinlashtiradi (qo‘l, oyoqni bukish, rostlash), bu bilan bola tez charchab qoladi. Shu munosabat bilan ta’sirlanish va tormozlanish hamda ularning muvozanatini

saqlash jarayonlarini bir tekis navbat bilan turishiga imkon beruvchi turli harakatlarni tez-tez almashtirib turish zarur; 2–3 yoshdagi bolaning tez o‘suvchi yumshoq suyagi har xil bukilishlarga duchor bo‘ladi. Shuning uchun yelka kamarida qaddan oshgan kuchlanishda va uzoq vaqt statik holatida turish bilan boqliq kuch harakatlarini bajarmaslik kerak; 2-3 yoshdagi bolalarda ijobiy hissiyotlar asab-psixik doirasini funksional tashkil topishi va rivojlanishida katta o‘rin egallaydi. Buning kuchida logoritmik mashg‘ulotlarning mazmuni va tashkil etilishi bolalarda qoniqish uyg‘otishi kerak. Qo‘llash va maqtash bolada hissiyot tonusini ko‘taradi, motor va psixik tanglikni oldini oladi va ozod qiladi, qatto uning umumiy faolligini oshiradi, raqbatlantiradi va muloqotni yengillashtiradi. Nutq materialini tanlaganda kichik bolalar dialogidagi maxsus xislatlarni nazarda tutish kerak: sherigiga tez-tez luqma tashlash – takrorlash yordamida moslashish; gapirayotganlardan tengdoshlaridan qay biriga birinchi majburiy murojaat etish; dialogning nisbiy tashkil etilganligi: dialogga galma-galdan kirishish, muayyan insonlarga yo‘naltirilish, ya’ni nutqning asosiy funksiyasini – kommunikativlikni amalga oshirish. 2–3 yoshdagi bolalar nutqni muloqot, kechinma yoki qo‘shma harakatga chaqiriq vositasi sifatida qo‘llaydilar. harakat bolalarda ko‘pincha monologga nisbatan dialogni vujudga keltiradi, chunki bola yoki gaplashishga intiladi, yoki yordam so‘raydi. Affektlarning (qattiq qayajonning) zaruratdan bevosita ifodalanishi va boshqalarga shaxsiy kechinmalarini xabar berish xoqishida murojaat qilishning leksik va grammatik xususiyatlari tuqiladi: fe’llarning ko‘p sonli buyruq mayli bilan boqliqligi, o‘z fikrini aytish buyruq yoki so‘roq xarakterida, iltimos ko‘rinishidan iborat bo‘ladi. Odatda, duduqlanish paydo bo‘lishi bilan ko‘pchilik rivojlanayotgan bolalarda shaxsi, nutqi va xulqiga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Shu bilan birga ilk yoshdagi duduqlanadigan bolalarning bir qismida motor funksiyasining, nutqning, dilkashlikning, taqlidchilikning, tengdoshlari bilan o‘zaro munosabatning, hamda yakka-shaxsiy xususiyatlarining disgarmonik rivojlanishi belgilanadi. G.A.Volkovaning tadqiqotlarida ko‘rsatilishicha 2–3 yoshdagi duduqlanadigan va

duduqlanmaydigan bolalarda quyidagi motor ko‘nikmalarining rivojlanishi va avtomatlashishida kechikish kuzatiladi (sanab chiqish ontogenezda shakllanishi bilan muvofiqlikda beriladi): narsani ushlab olish va uni qo‘lda uzoq tutib turish; “Ladushki”, “qakka” o‘yinidagi kabi qo‘l barmoqlari va panjaning harakati; qoshiqdan foydalanish; yurishni egallash; qurilish materiali bilan o‘yinlarda ketma-ket harakatlar yonida. Bu bolalar betayin qulq bilan xarakterlanadilar, u atrofdagilarga affektiv munosabat ko‘rsatadi. Ko‘pchiligida faoliyatda inertlik, tez toliqib qolish begilanadi. Tez-tez ta’sirlanuvchanlik, salbiy va tajovuzkorlik ta’sirlari. Ko‘p bolalar yiqloqi. Ko‘pchiligi uchun qatto yaxshi ko‘rgan yaqinlari bilan ham muloqot qilishdan bosh tortishgacha tuturiqsizlik xos. Logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlarni quyidagi shartlarni hisobga olgan qolda o‘tkazish kerak. Nutq, harakat va musiqali faoliyatning turli ko‘rinishlarining o‘zaro alqadorligi. Ilk bolalalikda ashula aytish, musiqa eshitish, musiqali-ritmik harakatlar qali maxsus vazifalar va dastur tarkibi bilan musiqali tarbiyalash bo‘limlariga ajratilmaydi. Faqat bu faoliyatlar ko‘rinishi paydo bo‘lishi, musiqali qobiliyatning dastlabki shakllanishi, ashulali va motorli ko‘rinishlar sodir bo‘ladi. Shuning uchun musiqani eshitish xirgoyi qilish bilan, xirgoyi qilish harakatlar bilan kuzatiladi. O‘qitish jarayonining keng ochilmaganligi. Logoritmik mashg‘ulotlarning mazmuni musiqaga hissiyotli iltifotni rivojlantirishga, unga birlamchi qiziqishni, musiqa bilan boqliq aloqida harakatlarni faollashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Turli balandlikdagi, tembrdagi, dinamikadagi jaranglashlarni idrok qilishni rivojlantirish aloqida o‘rin egallaydi. Ilk yoshdagi bolalarda musiqali-ritmik ko‘nikmalarning darajasi “birlamchi ashula ko‘rinishlari”, “oddiy ritmik harakatlar” kabi temrinlar bilan xarakterlanadi. Bu bilan qayotining uchinchi yilida bolalarni o‘qitish jarayoni tugallanmaganligi ta’kidlanadi. Vazifalarning takrorlanishi.

Masalan, harakatlarni almashtirish tarbiyasi ikki-uch qismdan iborat shakldagi musiqali asar bilan kuzatiladi, butun logopedik kurs davomida amalga oshiriladi (bunda turli musiqali repertuar foydalaniladi). Nutqli va musiqali materialning kichkina harakatlar qajmi. Logoritmika tarbiyasi logopedik ishning bosqichlari mazmuni bilan muvofiqlikda amalga oshirilishi kerak. Maktabgacha yoshdagi duduqlanadiganlar bilan logopedik ritmikaga quyidagi bo‘limlar kiritiladi. 1.Sensor qobiliyatini shakllantirish: turlicha modallikni, diqqatni, ritmga ta’sirni va eshitishga ta’sir etuvchilarni idrok qilish. Dastavval musiqani idrok etish shakllanadi. Bolalar oldin musiqiy asarni yaxlitligicha idrok etadilar, keyin eshitishni boshlaydilar va ifodali ohangni, tasviriy paytlarini, so‘z boshi va xulosani ajratib oladilar. Har xil musiqali asarlarni eshitish, musiqali tovushning to‘rtta xususiyatini: balandligi, davomiyligi, tembri, dinamikasini ajratib olish mashqlari. Bolalar musiqa kim to‘g‘risida qikoya qilayotganini aytadilar (masalan, mushuk yoki mushukcha qaqida) va mos o‘yinchoqni ko‘rsatadilar. O‘yinchoqni ko‘rish obrazi muayyan musiqa va nomlanish bilan boqlanadi. Logopedik bosqichning oxirida bolalar musiqali asarning uch qismli shaklini, turli xarakterdagi musiqaning qattiq yoki sekin jaranglashini, qo‘nqiroqchalarning baland yoki past jaranglashini ajratib oladilar, metallofonning ovozini, fortepianoning «do»1 – «do»2 oraliqini aniqlaydilar (nima chirqillayotganini tanib oladilar: qush yoki qushcha), qo‘qirchoqlar bilan harakatlarda turli ritmni beradilar (qo‘qirchoq qadam tashlayapi, yugurayapti yoki sakrayapti). 2. Musiqali-ritmik ko‘nikmalarning shakllanishi. Yurish, yugurish, yarim cho‘kka tushish, oyoqlarni tebratish (“prujinacha”), irqishlash bilan yurishning birgaligi, narsalar bilan mashqlar, harama-harshi jaranglagan musiqa bilan harakatlarning mosligi. Yugurishning tempi va ritmi hamda qo‘llar erkin holatda. Logopedik bosqichning tugashida bolalar musiqa xarakteri o‘zgarishi bilan mustaqil harakatlarni almashtirishni o‘rganishlari kerak.

3. Muvozanatni saqlashni uddalashni tarbiyalash. Cheklangan maydonda yurish, predmet ustidan qatlab o‘tish, qiya tekislikka ko‘tarilish, polda yotdan arqoncha ustida yurish va boshqalar. 4. harakatlar majmuini raqsda, sakrashda tarbiyalash. Sakrashning oddiy belgilari (raqs tushish, irqishlash, kichik oraliqdagi – 5, 10, 15 sm qandaydir narsa ustidan sakrab o‘tish, sakrab tushish). Raqslar ikki qismli musiqali asar yoki qo‘shiq matniga mos harakatlarning almashishiga asosan quriladi. Logopedik bosqichning o‘rtasiga kelib bolalar turlicha qurilishdagi: aylana bo‘ylab, bir kishi bo‘lib, ikki kishi bo‘lib, raqs harakatlarini egallaydilar. 5. Ifodali harakatlar ko‘nikmasini tarbiyalash. Musiqa ostida ritmik yurish, sochilib yugurish, harsak chalish, oyoqlar bilan to‘pillatish, qo‘l panjalarini aylantirish, bir tomonga o‘z atrofida burilishlar va boshqalar. 6. Logopedik bosqichning oxiriga kelib bolalarni erkin raqslarda harakatlarni ifodali bajarishga, oddiy qo‘shiqlarni saqnalashtirishga olib kelish kerak. qo‘l, oyoq, bo‘yin, yelka kamari relaksatsiyasi mashqlari harakatlarning ifodaliligiga imkon beradi. 7. Fazoviy mo‘ljal olishni tarbiyalash. Bir kishi, ikki kishi, sochilib, bir birining ketidan, teskari yo‘nalishda yurish, oddiy raqs harakatlarini bajarish. 8. Ritmni, tempni, tovush qattiqligini qis qilishni, ashula aytish paytida pauzani uddalashga rioya qilishni tarbiyalash. Kattalarning ashula aytishiga sozlanish yo‘li bilan ashula aytish ohangini shakllantirish; musiqiy iboralarning oxirini xirgoyi qilish. Logopedik bosqichning o‘rtalarida bolalar logoped bilan birgalikda va mustaqil pastlashib boruvchi katta tertsiyaning takrorlanuvchi oraliqida qurilgan har bir kupletning oxirgi ikkita iborasini kuylaydilar. Yil oxirida kattalarning ovoziga sozlanib bolalar qisqa iboralari bo‘lgan oson qo‘shiqlarni kuylaydilar. Bu kuylashlar cholqu asboblari jo‘rligida ijro etiladi. O‘rganayotgan qo‘shiqlarini turlicha vaziyatlarda logopedik va tarbiyaviy mashg‘ulotlarda, yangi o‘yinni, o‘yinchoqni ko‘rsatish paytida va boshqalar, hamda uy sharoitida tez-tez takrorlashlari kerak.

9. Musiqiy ritmni qis qilishni tarbiyalash. Yurish, chopish, sakrash, oson bo‘lgan raqslar, raqslar, xorovodlar. 10. Qo‘l motorikasini tarbiyalash: Sekinlashgan va odatdagi tempda o‘tkaziladi. Turli tusdagi musiqa ostida o‘tkaziladi. Masalan, oqista musiqani eshita turib qo‘qirchoqni tebratish; quvnoq raqs musiqasini eshita turib harsak chalish; ovozga taqlid qilib pedagogning orqasidan takrorlash, mushukchani (o‘yinchoq) silab qo‘yish; marsh ovozi ostida bayroqchalarni qayrat bilan silkitish; qo‘l tirsaklarini bukib aylanma harakatlarni musiqa bilan moslikda bajarish; pedagogning qushcha qaqidagi qo‘shiqi ostida galma-galdan bitta qo‘lning barmoqlari bilan ikkinchi qo‘lning kaftlariga taqillatish («qushchani ovqatlantiramiz») va boshqalar. 11. Artikulyator harakatlarini, tekis nafas chiharishni, ma’lum ohangda gapirishni, ovoz chiharishni, diktsiyani, dinamikani tarbiyalash. Kuldiradigan she’rlar, ovozga taqlid qiluvchi ikki-to‘rt qatorli she’rlar, jo‘r bo‘lib qo‘shiq aytish, ashula aytish. 12. O‘yin faoliyatini tarbiyalash. Mashg‘ulot–o‘yinlardan musiqali-didaktik o‘yinlar ancha muhim. U o‘yin harakatlarini rivojlantirishni o‘zi yo‘lga qo‘yadi, xorovodli qurilishlarga, harakatlantiruvchi o‘yinlarga xos bo‘lgan ko‘pgina xususiyatlarni birlashtiradi. Mazmuni, tuzilishi, o‘yin harakatlari va musiqali- didaktik o‘yin qoidalari yuqori, ritmik, dinamik va tembrli eshitishni rivojlanishiga imkon beradi. 13. Jamoani, sherikni va tashabbusni qis qilishni, qobiliyatni to‘plash – iroda doirasini rivojlantirishni tarbiyalash. Musiqali obrazga mos harakatlar, qo‘shiqlarni saqnalashtirish, xorvodlar, o‘yinlar. Tarbiyachi, logoped va vazifalarni to‘g‘ri bajaradigan bolalar harakatlariga taqlid qilish logoritmik tarbiya metodikasining asosini tashkil etadi. Bolalarga yakka yondashishlar jamoaviy yondashishlar bilan mos keladi: kichkina guruqda har bir bolaning vazifalarni bajarishini tekshirish va boshqalar. Logoped va tarbiyachi har xil usullardan foydalanadilar: harakatlarni ko‘rsatish, og‘zaki yo‘llanmalar, izoq berish, obrazli qikoya qilish, bola bilan birgalikda harakatlarni bajarish, u bilan kerakli so‘zni, iborani takrorlash; qayotining uchinchi yilidagi

duduqlanadigan bolalar bilan ishlashda zarur bo‘lgan ma’qullash, maqtash, raqbatlantirish kabilar qo‘llaniladi. Logoritmik mashg‘ulotlr mavzuli va majmualilarga ajratiladi. Mavzuli mashg‘ulotlarda musiqali, harakatli, nutqli faoliyatning ko‘rinishlari qandaydir bitta obraz bilan birlashtiriladi (masalan, qushcha, qo‘qirchoq, sharlar, qozlar, samolyot, yomqir, archa, mushukcha bilan). Majumali mashg‘ulotlarda musiqali faoliyat nutqli-rassomlik va tasviriy faoliyat bilan uyg‘unlashadi; harakatlarning galma-galligi sodir bo‘ladi (masalan, goq bolalar o‘yinchoqni ko‘zdan kechiradilar, goq personajning ifodali harakatlarini bajaradilar, goq rasm chizadilar yoki musiqa ostida faoliyat tempini aniqlovchi tayyor shakllarni yopishtiradilar, goqida esa pedagog bilan birgalikda kuylaydilar). Logoritmik mashg‘ulotlarning hamma ko‘rinishlari kunning birinchi yarmida o‘tkaziladi va 20 daqiqa davom etadi. Har qanday yoshdagi duduqlanadiganlar bilan ishda qo‘shiq aytishdan keng foydalanish kerakligini N.A.Vlasova, V.A.Griner, G.A.Volkovalar tavsiya etadilar. Maktabgacha va maktab yoshidagi duduqlanadiganlar uchun shunday qo‘shiqlar tanlab olinadiki, ularda musiqa jo‘rligida tabiat ohangi, tempi, xarakteri, tusi bilan musiqaning mazmuni to‘g‘risida tasavvur beriladi va bolalar qo‘shiqni faqat matn orqali emas, balki uning obrazli jaranglashi orqali farqlaydilar. Ular qo‘shiq mazmunini ifodali uzatadilar: bayram marshining quvonchli, tetik kayfiyati yoki kuz qo‘shiqining oqista ovozlari, sakrayotgan quyonning quvnoqligi yoki poyezdning bir tekisdagi ritmi. qo‘shiqning mazmuni qancha xilma xil bo‘lsa, shuncha bolaning musiqali idrok zaqirasi boy bo‘ladi. qo‘shiq matni muhim rol o‘ynaydi. Agar duduqlanadiganlarda tovush talaffuz qilishda buzilishlar bo‘lsa va logopedik mashg‘ulotlarda tovushni avtomatlashtirish va yo‘lga qo‘yish bo‘yicha ishlar olib borilayotgan bo‘lsa, unda qo‘shiq matniga bolalar egallamagan tovushlar kiritilishi kerak emas. Qo‘shiqlar odatda xor bo‘lib ijro etiladi. Yakkaxon ijro etishlar ham bo‘lishi mumkin, lekin u nutqda va xulqda katta mas’uliyatni va mustaqillikni talab etadi.

Bu vazifani hamma duduqlanadiganlar ham eplay olmaydilar. Shuning uchun qo‘shiqni yakkaxon ijro etish asta-sekin tarbiyalanadi: avval bola xorda, kichik guruqda qo‘shiq aytadi. So‘ngra logoped dialog shaklidagi o‘ziga xos qo‘shiqni tanlab oladi: bittasi savolni kuylaydi va ikkitasi yoki uchtasi javobni kuylaydi, keyin dialogni ikkita duduqlanadigan kuylaydi, shu bilan birga yakka kuylaganida talvasa paydo bo‘ladigan bola oldin berilgan savolga javobni kuylaydi va faqat undan keyingina dialogning tashabbuskori sifatida chiqadi. qo‘shiq ijro etish korreksion ishning bosqichiga boqliq. Bolalar faqat nutqning indamaslik, shivirlash davrida pedagog tomonidan ijro etilayotgan qo‘shiq yoki kuyni eshitadilar. Tutash va akslangan nutq davrida pedagog bilan qo‘shiqni birgalikda kuylab bolalar uning mazmunini egallaydilar, matnni o‘rganadilar. Bolalar nutqning savol-javob bosqichlarida qo‘shiqni dialog shaklida ijro etadilar. Logoped esa bu davrda savol-javob shaklida tanlab olgan matn bo‘yicha qo‘shiqlarni saqnalashtirishni o‘tkazadi. Bola mustaqil nutqdan foydalanishni o‘rganganida qo‘shiq ijro etish ham o‘zgartiriladi. Bolalar avval xor bo‘lib so‘ngra yakkaxon ashula aytadilar. qo‘shiqni bir bola, naqoratni esa hamma kuylashi mumkin. Mustaqil qo‘shiqni saqnalashtirish ham xuddi shunday sodir bo‘ladi. Bosqichning boshida va oxirida musiqani tinglab bo‘lgandan keyin logoped duduqlanadiganlarga musiqada ular nimani eshitganlarini, qanday hissiyotlar tug‘dirganini gapirib berishni taklif qiladi. Musiqani idrok qilish chuqur ichki kechinmalar bilan to‘ldirilgan murakkab va poyetik jarayon hisoblanadi. Unda shu damdagi musiqali tovushlarning sensorli hissiyotlari, jaranglashi, oldingi tajriba va sodir bo‘layotganlar bilan jonli assotsiatsiyalar, musiqali obrazlar rivojlanishi va ulardagi yorqin javob ta’sirlarini kuzatish hamohang bo‘lib ketadi. Duduqlanadiganlarda qo‘shiq aytish paytida kuylash ko‘nikmalari, [«a»], [«o»], [«u»] unlilari va ularning birikmalari [«ye»], [«i»] ni davomli kuylash ishlab chiqiladi. qo‘shiqchilik diapazonini mustahkamlash uchun oldin kichik mashqlar beriladi, qo‘shiqlar har safar ancha baland ohangdoshlikda kuylanadi,

ya’ni tashiladi (asarning ohangdoshligi yuqori yoki past tomonga o‘zgaradi). Turli registrli mashqlardan foydalaniladi (bitta odam goq baland, goq past ovozda kuylaydi). Logoped diktsiya ustida ish olib borar ekan bolalarning e’tiborini qo‘shiqdagi ifodali nutq ohanglariga va ularning musiqa ohangi bilan mosligiga haratadi. Duduqlanadiganlar murojaat qilishni ovoz bilan ajratishni o‘rganadilar: («qoy, yo‘ldagi, eqtiyot bo‘l»!), savol («qani mening bolalarim, kul rang mushukchalarimq»), obrazning xarakterli belgisi («qo‘rqoq kul rang quyoncha…»). Eshitishning tovush balandligini rivojlantirish uchun duduqlanadiganlarga quyidagi mashqlar taklif qilinadi: kuyning oxirgi tovushi jaranglashi qachon tugaganini aniqlash (uni tepkida ushlab turish); deyarli ikkita bir xil musiqali iboraning har xil qo‘shimchasini eshitish; yuqori va past tovushlarni, hamda kuyning yuqori-past harakatini ajratish; to‘g‘ri va noto‘g‘ri kuylayotganlarni aniqlash. Ovoz va eshitishni muvofiqlashtirishni rivojlantirish uchun: berilgan tovushga «sozlanishni» uddalash; pedagogning topshiriqi bo‘yicha va uning yordamida erkin kuy jaranglashini kerakli ohangdoshlikda balandlatish yoki pastlatish; o‘z ovozi jaranglashining xarakteri va balandligiga pedagogning ko‘rsatmasiga ko‘ra kuy ijro etayotgan boshqalarning ovozini «tekislash»; musiqali kirishdan keyin qo‘shiqni va har bir musiqali iborani aloqida aniq boshlash. Duduqlanadiganlarga kuylashni musiqa jo‘rligisiz o‘rgatish foydali. Bunday kuylash eshitish diqqatini rivojlantirishga, diktsiyani va tovush ovozini tozaligiga imkon beradi. Duduqlanadiganlar avval fortepiano jo‘rligida kuylaydilar (kuy ozgina chalib turiladi), so‘ngra pedagog bilan va, niqoyat, mustaqil musiqa jo‘rligisiz kuylaydilar. Hamma yoshdagi duduqlanadiganlar bila ishda kuydeklamatsiyadan foydalanish mumkin. SHe’rli va prozaik matnlarni tanlashda yoshni, nutqning holatini, musiqiy qobiliyatning rivojlanishini, korreksion ishning bosqichini

hisobga olgan qolda amalga oshiriladi. Musiqa jo‘rligidagi o‘qish, ifodali qikoya qilish, dialog yoki xorli deklamatsiya qilish matn mazmuniga mos kelishi, syujetni, obrazni asar personajlarini ochishga yordam berishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston Faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Ayupova M.Y., X.M.Po‘latova. Logopedik ritmika. Darslik. T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2007. Elektron ta’lim resurslari 1. http :/ / www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sayti. 2. http: www.uzedu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi sayti.

O'xshashlar

Duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan logopedik mashg‘ulotlarning didaktik asoslari

Duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan logopedik mashg‘ulotlarning didaktik asoslari

Duduqlanishni bartaraf etishga atroflicha yondashish

Duduqlanish nutq tezligi va ravonligini pay tortishishi bilan buzilishi

Logopedik ritmikaning tamoyillari va usullari