Ўзбекистоннинг шимоли-шарқий ҳудудларининг илк темир даври археологияси - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Ўзбекистоннинг шимоли-шарқий ҳудудларининг илк темир даври археологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистоннинг шимоли-шарқий ҳудудларининг илк темир даври археологияси Режа: 1. Фарғона водийси илк темир даврида (Чуст ва Эйлатон маданият) 2. Тошкент воҳаси илк темир даврида (Бургулик маданияти) 3. Уструшона илк темир даврида

Фарғона (Чуст ва Эйлатон маданият) Фарғона (Чуст ва Эйлатон маданият) водийсининг I минг йилликларда оид моддий топилмалар 30- йиллардан маълум. ХХ асрнинг иккинчи ярмида кўплаб ёдгорликларда археологик қазиш ишлари олиб борилдики, воҳанинг ушбу даврдаги моддий маданияти хўжалиги ва деҳқончилик маданиятининг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш имкониятини яратди. Фарғона водийсидаги I минг йилликларга оид маданиятининг Чуст ва Эйлатон босқичлари ажралиб туради. Чуст давридаги манзилгоҳлар алоҳида воҳаларда ривожланади. Ҳозирги пайтда қуйидаги воҳалар аниқланган: Ўзган, Қорасув, Тава-Косон, Қорадарё-Хўжабод. Уларнинг кўпчилиги марказий манзигохга эга бўлганлар. Уларда қуйидаги шаклдаги манзилгоҳлар ўрин олган. Йирик манзилгохлар (Ашкол, Далварзин) Ўртача манзилгохлар (Чуст, Деҳқон, Кичик манзигоҳлар) бу ердаги манзилгоҳларнинг асосий кўпчиллиги. Биринчи турдаги манзилгоҳлар цитадел, уй-жой ва хўжалик иморатлар ва очиқ майдон жойлашган шаҳар ҳамда шаҳар атрофи қисмларидан иборат. Уларнинг ҳар бири мудофаа тизимига эга. Бу турдаги манзилгоҳ сирасига кирувчи Далворзин яхши ўрганилган. Кўринишидан у бутун воханинг маркази ҳисобланган. Иккинчи турдаги манзилгохлар икки қисмдан иборат бўлиб, бундай ёдгорликлар сирасига Чуст ёдгорлигини киритиш мумкин. Манзилгоҳнинг Шимолий ғарбий қисми (1,5га) мудофаа қилинган. Қолган асосий қисми эса мудофаа тизимига эга эмас. Кичик манзилго ҳ лар бир-неча хонадан иборат уй -жой иморатларидан ташкил топган . У лар деҳқон жамоасининг катта патриархал оила си яшайдиган манзил бўлган, деган хулосага келиш мумкин . Чустликлар деҳқончилик ва чорвачилик билан шуғуллан ишган . Деҳқончиликда арпа, буғдой ва бошқа дуккакли ўсимликлар етиштирганлар. Бу ерда суғорма деҳқонечилик асосланмаган. Чорвачиликда қорамол, қўй, эчки боққанлар. Дарё ва кўл бўйларида яшаган халқлар балиқчилик билан ҳам шуғулланганлар. Чустликларда бронзага ишлов бериш, улардан меҳнат қурол-яроғлар тайёрлаш яхши ривожланган. Далварзинтепа ёдгорлигидан

мил. ав. IX асрга оид темир буюм намунаси топиб ўрганилган бўлсада, фарғоналикларда темир металлургияси пайдо бўлган, деган хулоса ясаб бўлмайди. Тошдан меҳнат қуроллари ясаш ўз аҳамиятини йўқотмайди. Чустликларнинг сопол буюмлари қўлда ясалган. Уларда бу даврга оид кулолчилик чархи ясалган сопол буюмлар учрайди. Сопол буюмлари нинг таги думалоқ шаклда бўлиб, уларнинг аксариятининг атрофига турли нақшлар солинган . Нақшларнинг асосий қисми геометрик (ромб, учбурчак) шакл лардан иборат . Чуст маданиятининг давоми сифатида Фарғона водийсида Эйлатон маданияти (мил. ав. VII - IV асрлар) ривожланади. Эйлатон маданиятига доир ёдгорликлар Фарғона водийсининг деярли барча ҳудудларида аниқланган. Улардан Эйлатон манзилгоҳида тўлиқ бўлмасдан кенг кўламли қазиш ишлари олиб борилган. Манзигоҳ учбурчак шаклда, мудофаа деворлари (эни 4 м) билан ўралган. Мудофаа деворлари бир неча буржларнинг ўрни аниқланган. Манзигоҳ дарвозаси бурчакларида ҳам буржлар мавжуд. Манзилгоҳда уй-жой қолдиқлари ҳам аниқланган. Қурилишда пахса, хом ғишт ҳамда гуваладан фойдаланилганлар. Эйлатон маданияти соҳиблари машғулот ининг асосини арпа, буғдой экишга асосланган суғорма деҳқончилик ташкил этган. Гуруч ҳам шу даврдан экила бошлаганлиги шубҳасиздир. Чорвачилик ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Кичик туёқли чорва моллари қорамолларга нисбатан кўпроқ боқилган. Эйлатон сопол идишлари дастлаб қўлда ва кейинчалик кулолчилик чархида ясалган. Бу даврда темирдан буюмлар ясашлар кенг тарқала бошлайди. Бронза ҳам ўз аҳамиятини йўқотмайди. Тўқимачилик ҳам ривожланади. Тошкент воҳаси (Бургулик маданияти) Тошкент воҳасининг илк темир даври моддий маданияти Бургулик маданияти мисолида яхши ўрганилган. Бу маданиятга оид дастлабки моддий топилмалар 1940 йили Терепожкин А. И . томонидан Оҳангорон дарёсининг Ўрта оқимида Бургуликсой ёқасидан топиб ўрганилган. . Ҳозиргача бу маданиятга оид 10

дан ортик манзилгоҳлар 50 га яқин уй-жойлари маълум. Бу маданият дастлаб Х.Дуке тамонидан мил.ав.IX-VII саналанган. Кейинчалик Ю.Ф. Буряков ва М.И.Филановичлар олиб борган тадқиқотлари ушбу маданият мил. ав IV асрга қадар давом этганлиги қайд этилган. Бургулик I мил.ав. IX-VII, Буруглик II мил.ав. VI-IV асрлар билан саналади. Бургулик маданияти соҳибларининг манзилгоҳлари каир ва лимонли суғориш усули учун қулай бўлган кичик сой бўйларида жойлашган. уларнинг йирик манзилгоҳларидан бири ҳозирги Туябўғиз сув амбори ҳудудида, Оҳонгарон дарёсининг иккала соҳилида жойлашган ертўла уй-жойлардан иборат. Кейинчилик Оҳангарон ва Чирчиқ воҳаларидаги кўпгина манзилгоҳларнинг қуйи қатламларидан Бургулик маданиятига оид ертўла уйлар аниқланди. Шундай уйлар Канка, Шоштепа, ва бошқа ёдгорликларнинг қуйи қатламларида учраб ушбу манзилгоҳлар уларнинг устида шаклланган. Бургулик маданиятига оид йирик, Ўртача ва кичик уй-жойлар хос бўлиб, йириклари лой девор орқали хоналарга ажратилган. Улар айлана ёки чўзиқ шаклидаги ертўлалардан иборат. Суний суғоришнинг содда усуллари учун қулай бўлган жойларида деҳқончилик билан шуғулланган. Суғориш усули кўрфаз шаклидан иборат. Деҳқончиликда буғдой, арпа экишган. Воҳанинг кенг даштлари ва тоғолди ҳудудлари чорва учун яйлов вазифасини ўтаган. Ҳайдаб боқиладиган чорвочилик мавжуд бўлиб, йирик ва кичик туёқли чорва моллари боқилган. Тошкент воҳасининг Чотқол-Қурама тоғ тизмалари турли маъданлага бойлиги билан бошқа ҳудудлардан ажралиб туради. Хўжаликнинг бошқа бир тури металларга ишлов бериш ва улардан қурол яроғ, уй-рўзғор буюмлари тайёрлаш ва заргарлик яхши ривожланган. Ҳунармандчиликнинг бошқа бир тури тўқимачилик бўлган. Сапол идишларнинг бир қисми мато қолипда ишланган бўлиб, уларнинг ички томонида матонинг излари сақланиб қолган. Бу ерда бронзадан ясалган меҳнат қуроллари ва қурол-яроғлари, ўроғ, пичоқ, игна, бигиз, қошиқ, совут, комон ўқи учларидан иборат. Бундай буюмлар шаклида кўра Ўрта Осиёнинг шимолмий худудларида бир пайтда

ривожланган маданиятлариники билан ўхшаш. Сопол идишлари қўлда ясалган бўлиб, таги думолоқ, бир қисми жигар рандаги нақшлар билан безатилади. Бургулик маданиятининг сўнги босқичига келиб воҳада урбанизация жараёни шаклланади. Бургилик маданияти Тошкент воҳасида мил. ав. I минг йилликнинг бошларида шаклланади. Бу маданиятга оид дастлабки моддий топилмалар 1940 йили Терепожкин А. И томонидан Бургуликсойдан топиб текширилган. Ҳозиргача бу маданиятга оид 10 ортиқ ёдгорлик аниқланган. Бурглик маданиятининг икки босқичи Бургулик I (мил. ав. IX - VII асрлар) Бургулик II (мил. ав. VII - III асрлар) мавжуд. Бу ердаги ёдгорликларнинг кўпчилиги дарё бўйларида жойлашиб баъзи бир тадқиқотчиларнинг фикрига кўра улардан баъзиларининг атрофида чуқур ва кенг қандаклар қазилган бўлган. Уйлари лойдан баъзиларида эса хом ғишт ишлатилган. Ертўлаларнинг эшиги дарё томон қурилди. Йирик хажмдаги ертўлалар пахсадан қилинган юпқа деворлар билан хоналарга ажратилган ёки битта эшикдан кирувчи битта ертўладан иборат бўлган. Бургулик маданиятининг сўнги босқичида урбанизация жараёни қайд қилинади. Бунинг яққол мисоли сифатида Охангарон дарёси бўйидаги Канқа кўриш мумкин. Майдони 6,5 га иборат эллинлар қурилиш анъанаси асосида тўртбурчак шаклда барпо қилинган . Цитадель ва шаҳар мудофаа девори ҳамда хондакларга эга. Улар дарёга туташтирилган. Шаҳар мудофааси ўта мураккаб. Мудофаа деворлари икки қатор (ташқи 2,7 м, ички 4,5 м, коридор 2,2 м) дан иборат бўлиб, энига 9 м. ни ташкил этади. Девор ярим айлана шаклдаги мудофаа буржлари билан кучайтирилган. Шаҳарга ягона дарвоза орқали кирилган. Дарвозада ҳам буржлар мавжуд. Ю. Ф. Буряковнинг фикрига кўра Канханинг қурилиши воҳа ижтимоий ҳаётидаги тараққиёт таъсирида эмас, аксинча Салавкийлар давлатининг шимолда қ алъа барпо этиши натижасида шаклланган сивоҳасига келиб жойлашиши ва таъсири натижасидир. Бургулик маданияти соҳибларининг асосий машғулот

деҳқончилик ва чорвачилик бўлган. Улар металларга илов беришни ҳам билганлар. Кулолчилик идишлари қўлда қилинган. Таги думалоқ, баъзиларида нақшлар учрайди. Тўқимачилик ҳам мавжуд бўлган. Уструшона илк темир даврида Фарғонадан жанубий-шарқда Суғд ва Чоч оралиғида Ўрта Осиёнинг яна бир муҳим тариҳий маданий вилояти жойлашган бўлиб, кейинги манбаларда Уструшона номи билан юритилган. У Туркистон тоғ тизимидан шимолда Хўжанддан Жиззахгача бўлган ҳудудда жойлашган. Бу ерда мил.ав. VII-V асрларда дастлабки ўтроқ деҳқончилик қарор топади. Уларнинг ўрнида мил.ав. I минг йилликнинг Ўрталарига оид Нуртепа, Ўратепа (Мугтепа) Хўжанд каби манзилгоҳлар ривожланиб, аҳамонийлар даврига меъморий тизими шаклланган. Археологик жаҳатдан бу ерда ривожланган маданият Нуртепа маданияти номи билан ҳам юритилади. Бу маданиятга оид Нуртепа ва Хўжанд манзилгоҳлари археологик жиҳатдан яхши ўрганилган Нуртепанинг майдони 18 гектардан иборат бўлиб, арк ва шаҳар қисмларига бўлинади. Улар ўзларининг алоҳида мудофаа деворларига эга. Манзилгоҳ мил. ав VII асрлада шаклланиб, мил. ав. VI-V асрларда мудофаа деворлари барпо қилинади. Нуртепада 17,5 кв. м. ҳажмдаги ертўла ҳам аниқланган. Мил. ав. VI-V асрларда Қадимги Хўжанд ўрнида аҳоли манзилгоҳи шаклланади. Бу ерда мудофаа девори аниқланган. Манзилгоҳ аркига эга. Уструшоналиклар дастлаб ертўла шаклидаги уйларда яшаб, кейинги босқичда пахса ва хом ғиштдан уй-жойлар қуришни ўзлаштирганлар. Хўжаликда деҳқончилик асосий ўрин тутган.Уструшонанинг моддий маданиятида Чуст маданиятининг таъсири унчалик кучли бўлмай, аксинча илк темир даври Чоч ва Суғдларнинг таъсири кучли бўлганини кўриш мумкин.Сопол буюмлари дастлабки босқичларда асосан қўлда кейинчалик кулолчилик чархида ясалган. Гулдор сопол буюмлари ҳам топиб ўрганилган. Металларга ишлов бериш анъанаси ҳам тарқалди. Хўжаликда деҳқончилик ва чорвочилик асосий ўрин тутган. Уструшона қадимда Ўрта Осиёнинг муҳим вилоятларидан бири бўлган. У Туркистон тизмасидан шимолда катта ҳудудни: Жиззахдан Хўжандгача

бўлган ерларни ўз ичига олган. Бу ердан илк темир даврига оид Нуртепа ва Хўжанд манзилгоҳда археологик жиҳатдан ўрганилган Нуртепанинг майдони 18 гектардан иборат бўлиб, арк ва шаҳар қисмларига бўлинади. Улар ўзларининг алоҳида мудофаа деворларига эга. Манзилгоҳ мил. ав VII асрлада шаклланиб, мил. ав. VI-V асрларда мудофаа деворлари барпо қилинади. Нуртепада 17,5 кв. м. ҳажмдаги ертўла ҳам аниқланган. Мил. ав. VI-V асрларда Қадимги Хўжанд ўрнида аҳоли манзилгоҳи шаклланади. Бу ерда мудофаа девори аниқланган. Манзилгоҳ аркига эга. Уструшоналиклар дастлаб ертўла шаклидаги уйларда яшб, кейинги босқичда пахса ва хом ғиштдан уй-жойлар қуришни ўзлаштирганлар. Хўжаликда деҳқончилик асосий ўрин тутган. Кулолчилик идишлари қўлда ва чархда ясалган. Хўжанд харобаларидан нақшланган идишлар ҳам топиб ўрганилган. Бу даврда воҳада металга ишлов бериш ҳам кенг тарқала бошлайди. Хоразмнинг I минг йилликнинг бошларига оид ёдгорликлари Амиробод маданияти мисолида ўрганади. Бу даврда алоҳида канал бўйларида деҳқончилик ривожланади. Ёдгорликларда ертўла, ярим ертўла, ер усти енгил қурилишлари тадқиқ қилинган. Мил. ав. VI-V асрларда воҳада атрофи мудофаа деворлари билан ўралган манзилгоҳлар тарқала бошлайди. Улардан Қалъалигир ва Кўзалигирлардан қазиш ишлари олиб борилган. Манзилгоҳлар мудофаа деворлари билан ўралиб, буржлар билан кучайтирилган. Кўзалигирдан йирик иморат ҳамда учта минора симон иншоат аниқланган. Кўринишидан бу диний характерга эга бўлган. Қаламгирда катта ҳажмдаги сарой ўрни аниқланган. Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра бу иншоот аҳамонийларнинг Хоразмдаги вакилига тегишли бўлган.

Адабиётлар: 1. Авдусин Д.А. Основы археологи. М. 1989. 2. Белениский А.М. Бентович И.Б, Болшаков О.Г. Средневековый город Средней АзИИ. Л. 1973. 3. Буряков Ю.Ф. Генезис и етапы развития городской културы Ташкенского оазиса. Т. 1982. 4. Древнейшие государства Кавказа и Средняя Азия в раннем железном веке. Средняя Азия в античную епоху Археология СССР с древнейших времен до средневековя Отв.ред. Г.А. Кошеленко. М. 1985. 5. Древний и средневековый город Восточного Мавераннахра Отв.ред. д.и.н. Ю.Ф.Буряков. Т.1990. 6. Кабиров Ж. Сагдуллаев А . Урта Осие археологияси. Т. 1990. 7. Сулейманов Р.Х. Древний Нахшаб. Проблемы сИВилизасИИ Узбекистана ВП в. до н.е. –ВП в. н.е. Самарканд-Ташкент, 2000. 8. Толстов С.П. По древним делтам Окса и Яксарта. М. 1962. 9. Филанович М. И. Ташкент. Зарождение и развитие города и городской културы. Т.,1983.

O'xshashlar

Ўрта Осиёнинг шимоли-ғарбий ҳудудлари илк темир даври археологияси

Жанубий Туркманистоннинг илк темир даври археологияси

Сўғдиёнанинг антик даври археологияси

Хоразмнинг антик даври археологияси

Марғиёнанинг сўнгги бронза даври бронза даври археологияси